Aðstandendur Atlantshafsbandalagsins þurftu ekki að fjölyrða um mikilvægi þess, meðan það var og hét á dögum kalda stríðsins. Þá var það hernaðarbandalag, sem sá um að hindra árás Sovétríkjanna á Vestur-Evrópu. Þá hafði það mikilvæg verkefni, en nú er það orðið að hátíðaræðuklúbbi.

Þeir fáu heimsfjölmiðlar, sem minntust í gær á fund bandalagsins í Reykjavík, voru fáorðir um hann. Enda kalla verkefni Vesturlanda á nýrri öld ekki beinlínis á tilvist bandalags, sem reynir í örvæntingu að finna sér tilverurétt í samkeppni við Evrópusamband og Öryggisstofnun Evrópu.

Fyrrum leppríki Sovétríkjanna í Mið- og Austur-Evrópu vilja samt komast í bandalagið, svo að Rússland hætti ekki að viðurkenna, að þau eru komin út af áhrifasvæði þess. Fyrst og fremst líta þau þó á aðildina sem gott prik í tilraunum sínum til að komast í sæluna hjá Evrópusambandinu.

Aðild að Atlantshafsbandalaginu kostar peninga til hernaðarútgjalda, sem Mið- og Austur-Evrópa hafa ekki efni á. Ráðamenn þessara ríkja telja hins vegar, að Evrópusambandið hafi gróða í för með sér, en komast ekki þangað fyrr en eftir fjögur ár í fyrsta lagi. Á meðan skála þeir í bandalaginu.

Raunar er það friðurinn um innri markaðinn í Evrópusambandinu, sem hefur treyst öryggi Vestur-Evrópu eftir fall Sovétríkjanna og mun treysta öryggi allrar Evrópu á þessum áratug. Þeir, sem hafa gagnkvæma viðskipta- og gróðahagsmuni, fara ekki í rándýr stríð hver við annan.

Öryggi Evrópu er hvorki ógnað úr austri né vestri. Ógnun nýrrar aldar eru hryðjuverkin, sem munu koma úr suðri. Evrópa mun beita öðrum vopnum gegn þeim en hernaðarmættinum. Aukið eftirlit og auknar innri njósnir verða tæki, sem notuð verða til að verja öryggi Evrópu.

Ráðamenn Bandaríkjanna líta allt öðrum augum á silfrið. Þeim dugar ekki að verjast heima fyrir, heldur vilja þeir herja á rætur hryðjuverkanna, þar sem þær liggja í sumum ríkjum þriðja heimsins. Sá er munur heimsveldis Bandaríkjanna og svæðisveldis sameinaðrar Evrópu.

Bandaríkin telja sig hafa slæma reynslu af samstarfi við máttlítið Atlantshafsbandalag í styrjöld Vesturlanda við Serbíu um yfirráð á Balkanskaga. Þess vegna neituðu þau algerlega að leyfa bandalaginu eða einstökum ríkjum þess að vera með í árásinni á Afganistan í vetur.

Bandaríkin eru enn að reyna að fá Evrópu til að verja meira fé til hermála, en Evrópa er til þess alls ófús, af því að metnaður hennar nær ekki langt út fyrir mörk álfunnar. Því mun Atlantshafsbandalagið aðeins fá að gæta hins bandaríska friðar, þegar Bandaríkin hafa komið honum á.

Evrópusambandið stefnir að yfirtöku hernaðarlegra verkefna í Evrópu og á mörkum álfunnar í suðri, þaðan sem hryðjuverkin koma. Eftir því sem viðskiptaspenna eykst milli Bandaríkjanna og Evrópu, þeim mun ákveðnar mun sambandið stefna að þessu afmarkaða hernaðarmarkmiði.

Atlantshafsbandalagsins bíða í mesta lagi minni háttar störf við friðargæzlu í þriðja heiminum. Þeim mun nauðsynlegra er fyrir bandalagið að halda hátíðlega ræðufundi og taka inn fleiri ríki, sem eru í biðröð eftir að komast í Evrópusambandið og fara þar að græða peninga.

Við þessar aðstæður er vel við hæfi að bandalagið réttlæti tilvist sína á hátíðarfundi við norðurjaðarinn, sem hefur misst síðustu leifar fyrra hernaðarvægis, þegar bandalagið var og hét.

Jónas Kristjánsson

FB

Þegar hvatt er til aukins stuðnings við listir og menningu, er það oft rökstutt með fámenni þjóðarinnar. Við séum of fá til að halda til jafns við aðrar þjóðir á þessum sviðum, nema opinberir sjóðir og stofnanir komi til skjalanna og bæti fjárhag þeirra, sem fórna sér fyrir listina.

Lausnirnar, sem við sjáum, benda þó til, að ofangreindir listvinir telji vandann í rauninni vera annan og ósagðan. Með því að setja upp nefndir og ráð til að úthluta styrkjum til listamanna er verið að segja, að sérvaldir aðilar hafi meira vit en fávís markaðurinn á því, hvaða list eigi að lifa.

Ef fámenni þjóðarinnar væri talið vera vandinn, mundi lausnin vera önnur. Þá mundu opinberir sjóðir og stofnanir leggja fram fé á móti því fé, sem listamenn fá í markaðshagkerfinu, krónu á móti krónu eða eitthvert annað hlutfall, eftir mati manna á mikilvægi málsins á hverjum tíma.

Á grundvelli slíks skilnings væri talið, að markaðurinn væri einfær um að velja milli listamanna og að hlutverk hins opinbera væri að bæta listamönnum upp fámenni þjóðarinnar. Þráinn Bertelsson kvikmyndastjóri lagði fyrir löngu fram minnisstæða hugmynd um slíkt kerfi.

Úthlutunarkerfi og mótvirðiskerfi leiða til ólíkrar niðurstöðu. Í fyrra tilvikinu er stuðlað að menningu á norrænan hátt og í hinu síðara er stuðlað að menningu á engilsaxneskan hátt. Norrænar þjóðir beita úthlutunarnefndum til að halda uppi menningu, en engilsaxar treysta markaðinum.

Á Norðurlöndum hafa listamenn úthlutunarnefndir fremur en markaðinn í huga, en í stóru löndunum hafa þeir markaðinn í huga fremur en úthlutunarnefndir. Þessi mismunur viðhorfa hefur áhrif á störf listamanna. Spurningin er, hvor leiðin hafi fleiri kosti og færri galla.

Ef við lítum yfir svið norrænnar nútímalistar, sjáum við, að hún rennur fram í breiðum straumi meðalmennskunnar, en getur ekki keppt við listir stórþjóðanna. Magnið er mikið á Norðurlöndum, en topparnir eru lágir og fáir. Úthlutunarnefndir hafa ekki komið mörgum heimsljósum í gang.

Mótvirði vinnur í takt við markaðinn, en úthlutun truflar hann. Mótvirði og markaður mynda einn sameinaðan kraft. Úthlutun drepur kröftunum á dreif með því að líta framhjá markaðinum og reyna jafnvel að bæta það upp, sem skömmtunarstjórar telja vera mistök markaðarins.

Ósvarað er spurningunni, hvert mótvirði eigi að renna, til höfundar eða útgefanda, til leikara eða fyrirtækis leikhópsins. Hver er einingin, sem framleiðir listrænt verðmæti, hinn einstaki listamaður eða reksturinn, sem byggður er upp til að koma framlagi listamanna á markað?

Þægilegast er að miða við minnstu rekstrareiningu, sem hefur afmarkaðar tekjur, hvort sem það er bók, leiksýning, tónleikar, myndverk eða kvikmynd. Ef margir einstaklingar standa að einni rekstrareiningu, verða þeir sjálfir að ákveða, hvernig þeir skipti mótvirði hins opinbera.

Listamenn og hópar listamanna leggja þá fram staðfest skjöl um innkomnar tekjur og fá þá strax einhverja lágmarksprósentu í mótvirði. Í árslok er heildardæmið gert upp og menn fá ábót á mótvirði eftir því, hversu mikið fé er afgangs af því, sem var til ráðstöfunar á fjárhagsáætlun.

Ef menn vilja ekki fara mótvirðisleið, játa þeir um leið, að þeir ætli styrkina ekki til að bæta listamönnum upp fámenni þjóðarinnar, heldur til að bæta þeim upp meinta fávísi hennar.

Jónas Kristjánsson

FB

Stríðsglöð og hryðjuverkagjörn stjórnvöld hafa skipað sér í öfluga sveit gegn undirokuðum þjóðum og minnihlutahópum. Bandaríkin og Ísrael mynda öxul þessara óformlegu samtaka. Þau telja sig nær guði en önnur ríki og eru því sett ofar ýmsum lögum, sem annars ná yfir heimsbyggðina alla.

Markmið samtakanna er að kveða niður undirokaðar þjóðir, sem leita réttar síns með ýmsum hætti, þar á meðal með hryðjuverkum. Baráttan stendur milli ríkisrekinna hryðjuverka annars vegar og einstaklingsframtaks hins vegar, svo sem skýrast sést í Palestínu þessa dagana.

Ísraelsher hefur framið slík hryðjuverk í Jenín í Palestínu, að sendinefnd Sameinuðu þjóðanna má ekki kanna málið, þótt hún sé skipuð valinkunnum mönnum með fyrrverandi forseta Finnlands í fararbroddi. Þessi voðaverk voru framin í skjóli bandarískra vopna og bandarískra peninga.

Ísraelsher réðst ekki aðeins að óbreyttum borgurum Palestínu. Hann réðist skipulega á alla innviði þjóðfélagsins, eyðilagði vatnsleiðslur og skólpleiðslur. Hann eyðilagði allar skrár, sem hann fann, heilbrigðisskýrslur, skólaskýrslur og öll gögn, sem notuð eru til góðrar embættisfærslu.

Þetta er hryðjuverkaríki, sem er Bandaríkjunum að skapi, enda ganga hryðjuverk Ísraels betur en hryðjuverk Bandaríkjanna. Sjálf reka Bandaríkin hryðjuverkaskóla í Fort Benning í Georgíu fyrir ódæðismenn frá Suður-Ameríku, sem notaðir eru til að kúga þjóðir álfunnar.

Herforingjar úr skólanum voru um daginn studdir með fé úr opinberum sjóði með því virðulega nafni National Endowment for Democracy til að steypa löglega kjörnum forseta Venezúela af stóli. Bandarískir valdamenn gátu ekki dulið gremju sína, þegar valdaránið mistókst.

Það er Orwellskur stíll Bandaríkjanna að draga huliðshjúp fagurs orðskrúðs og takmarkalítillar hræsni yfir tilraunir ríkisins til að deila og drottna, fyrst og fremst yfir Rómönsku Ameríku og í seinni tíð yfir öðrum heimshlutum, þaðan sem hætta er á einstaklingsframtaki í hryðjuverkum.

Ýmsir harðstjórar og einræðisherrar sjá sér hag í að nýta sér áhugamál ríkisstjórnar Bandaríkjanna. Fremstur fer þar í flokki Pútín Rússlandsforseti, sem stimplar skæruliða Tsjetsjena sem hryðjuverkahópa og fær því frítt spil við að stunda ríkisrekin hryðjuverk í Tsjetsjeníu.

Í þessum hópi Bandaríkjavina er einnig pakistanski valdaræninginn Musharraf, sem á sínum tíma skipulagði innrásartilraun Pakistana í Kasmír og skekur nú kjarnorkuvopn framan í Indland. Þessi hættulegi herforingi hefur nú látið staðfesta völd sín í marklausum kosningum.

Hér í flokki má einnig sjá herforingja Tyrklands, sem hvað eftir annað hafa gripið inn í stjórnmál landsins og leggja sérstaka áherzlu á, að ekki sé linað á hryðjuverkum ríkisins í héruðum Kúrda. Þessir herforingjar hafa um langt skeið verið í innilegu sambandi við herforingja Ísraels.

Einhver grimmasti einræðisherra nútímans er Karimov í Úzbekistan, sem veitir Bandaríkjunum ótakmarkaðan hernaðaraðgang og nýtur því sérstakrar náðar. Af Karimov þessum er lengri saga en hægt að segja í einni grein. Bandaríkin munu sjá til þess, að sú saga verði enn lengri.

Þannig er heimurinn fullur af ríkisreknum hryðjuverkum, sem ríkisstjórn Bandaríkjanna telur koma að gagni við margvíslega hagsmunagæzlu, og flokkast því sem góð hryðjuverk.

Jónas Kristjánsson

FB

Skemmtilegasti ágreiningur kosningabaráttunnar í Reykjavík er um skipulagstillögu um rándýran flutning á hluta Geldinganess vestur í Eiðisgrandafjöru til að stækka íþróttasvæði KR og fjölga stuðningsmönnum KR. Reykjavíkurlistinn vill þetta, en Sjálfstæðisflokkurinn ekki.

Þar sem mikill meirihluti stuðningsmanna KR styður líka Sjálfstæðisflokkinn, mun flokkurinn fljótlega gefast upp á þessu kosningamáli og um síðir ekki treysta sér til annars en að framkvæma hina sérkennilegu landflutninga, ef hann fær til þess völd. Menn styggja ekki íþróttafélögin.

Ein helzta ástæða þess, að Reykjavíkurlistinn hefur haldið völdum í borginni og er enn samkeppnishæfur við Sjálfstæðisflokkinn í þessum kosningum, er óbilandi stuðningur við smíði fleiri og stærri keppnishalla fyrir íþróttafélögin. Þetta er málið, sem selur í borgarpólitíkinni.

Hvor aðilinn, sem fær að stjórna borginni á næsta kjörtímabili, mun hafa keppnishallir efst í forgangsröð framkvæmda, helzt hallir, sem rúma löggilta fótboltavelli. Sjálfstæðisflokkurinn mun gleyma góðum áminningum sínum um skuldasöfnun, þegar kemur að þessu hjartans máli.

Vegna forgangsröðunar mun ganga hægt að koma hefðbundnum og heilsusamlegum máltíðum í alla skóla borgarinnar, þótt þær séu mjög brýnar, af því að foreldrar hafa almennt gefið uppeldi á bátinn og láta börnin ganga sjálfala í sælgæti og skyndibitum, sem skaða heilsuna.

Vegna þessarar sömu forgangsröðunar mun ganga hægt að færa fræðsluskyldu niður í fyrst fimm ára aldur og síðan fjögurra ára aldur, þótt þetta sé mjög brýnt, ekki sízt af því að það léttir leikskólakostnaði af þeim sem eru í óhagstæðri þegnskylduvinna við að fjölga þjóðinni.

Enn er það vegna þessarar sömu forgangsröðunar, að hvorugu stjórnmálaaflinu lízt á að byggja reykvíska tæknigarða, þar sem grasrótarfyrirtæki í tækni, tölvum, fjarskiptum og öðru nýstárlegu í atvinnulífinu geta fengið húsnæði, tölvur og góðar nettengingar fyrir málamyndaleigu.

Í þróun borgarinnar, einkum í samgöngumálum, hefur Reykjavíkurlistinn haldið uppteknum hætti Sjálfstæðisflokksins að láta lélega embættismenn borgarinnar ráða ferðinni og eyða tíma sínum og orku til að útskýra og afsaka vanhugsaðar og ófullnægjandi gerðir þeirra.

Klisjan um þéttingu byggðar hefur verið sérstök plága á valdaskeiði Reykjavíkurlistans, enda valda embættismennirnir ekki verkinu. Þéttingin flækir umferð, magnar deilur við nágranna og kemur í veg fyrir, að hvert hverfi fyrir sig haldi eðlilegum heildarsvip byggingatímans.

Sjálfstæðisflokkurinn hefur gert Ríkissjónvarpið og DV að málgögnum og mun fá stuðning Morgunblaðsins, þegar í harðbakkann slær. Þetta hefur lítil áhrif. Póltískur áróður fjölmiðla er eins og rottuskítur í tæru vatni. Hann er ógeðfelldur, en hann er öllum sýnilegur, jafnvel kjósendum.

Kosningabarátta beggja aðila ber þess samt merki, að kjósendur eru ekki hátt skrifaðir. Reykjavíkurlistinn telur ekki taka því að hrósa sér af stóra holræsinu, sem er þó merkasta aðgerðin um langt árabil. Það selur betur að segjast vera memm með kjósendum en að tala um klóak.

Holræsi eru samt hornsteinn heilsufars og efnahags. Rómarveldi var byggt á Cloaca Maxima, sem enn er notað og sýnilegt ferðamönnum, af því að postular byggðaþéttingar fengu ekki að rífa.

Jónas Kristjánsson

FB

“Fyrst getum við kosið með hjartanu og síðan með höfðinu,” er meðal þess, sem Frakkar hafa sett fram til stuðnings tveggja þrepa kosningakerfi sínu. Þeir hafa nú fengið verðskuldaða ráðningu fyrir ábyrgðarleysi sitt og reyna væntanlega framvegis að haga sér eins og fullorðið fólk.

Svo virðist sem fjöldi franskra kjósenda hafi talið það skyldu einhverra annarra en þeirra sjálfra að sjá um, að Lionel Jospin forsætisráðherra kæmist í aðra umferð forsetakosninganna meðan þeir sjálfir skemmtu sér við að kjósa einhvern furðufuglinn á jaðri stjórnmálanna.

Enn aðrir virðast hafa talið sér trú um eða látið telja sér trú um, að kosningarnar skiptu engu máli, af því að Jacques Chirac og Jospin væru sami grautur í sömu skál. Þeir afsöluðu sér borgaralegum réttindum og skyldum og kölluðu yfir sig Marie le Pen sem úrslitaframbjóðanda.

Niðurstaðan af ábyrgðarleysi franskra kjósenda er sú, að menn úr öllum áttum neyðast til að sameinast um að endurkjósa spilltan lýðskrumara sem forseta landsins, svo að kynþáttahatari nái ekki kosningu. Þetta er versti álitshnekkir, sem Frakkland hefur beðið um langan aldur.

Þeir, sem annað hvort létu hjá líða að kjósa eða skemmtu sér við að kjósa einhvern jaðarmanninn, ganga núna berserksgang úti á götum til að mótmæla niðurstöðunni. Í rauninni eru þeir fyrst og fremst að mótmæla eigin aumu frammistöðu og gera sig að auknu athlægi umheimsins.

Jospin var síður en svo neinn vandræðakostur fyrir kjósendur. Í kosningabaráttunni forðaðist hann lýðskrum og kom fram sem ábyrgur stjórnmálamaður. Svo virðist sem franskir kjósendur hafi túlkað þennan góða kost sem litleysi. Jospin var of mikill prófessor fyrir þeirra smekk.

Niðurstaðan er sú, að franskir kjósendur hafa ekki bara hafnað alvörugefnum stjórnmálamanni sem forseta, heldur kastað honum út úr pólitík yfirleitt. Það sér hver maður, að Jospin verður að segja af sér sem forsætisráðherra og hætta í franskri pólitík eftir útreiðina um helgina.

Frakkar eru svo sem ekki einir um að taka lýðskrumara fram yfir alvörumenn sem þjóðarleiðtoga. Ekki verður samt séð, að þeir hafi neina frambærilega afsökun fyrir því að hafna Jospin á þeim forsendum, að hann væri litlaus og leiðinlegur. Voru þeir kannski að kjósa sér hirðfífl?

Niðurstöður frönsku forsetakosninganna sanna ekki aukið þjóðernislegt ofstæki. Víða í Evrópu er undirliggjandi útlendingahatur í fjórðungi kjósenda, sem fær misjafna útrás í fylgi eftir aðstæðum hverju sinni. Le Pen fékk næstum sama fylgi í forsetakosningunum fyrir sjö árum.

Þá dugði fylgið ekki til að koma honum í úrslitaumferðina, af því að nógu margir kjósendur voru á verði og kusu með heilanum. Þeir nenntu að fara á kjörstað og skemmtu sér ekki við að kjósa jaðarmenn. Nú dugði fylgið, af því að kjósendur sýndu ábyrgðarleysi fremur en útlendingahatur.

Frakkar eru ekki haldnir þjóðernisofstæki eða útlendingahatri umfram aðra, heldur hafa þeir sýnt ótrúlegt ábyrgðarleysi, að minnsta kosti að þessu sinni. Þeir gerðust fangar kröfunnar um, að stjórnmálamenn séu gífurlega hressir, þótt ekkert sanni, að slíkir komi að neinu gagni.

Frakkar og raunar aðrar vestrænar þjóðir hafa fengið viðvörun og þurfa nú að endurmeta, hvaða kostum þær telja menn þurfi að vera búnir til að vera gott efni í ábyrga þjóðarleiðtoga.

Jónas Kristjánsson

FB

Forseti Íslands fór sér of óðslega í fínimannsleiknum í Moskvu um helgina. Engin ástæða er til að fagna auknum áhrifum Rússlands í vestrænu samstarfi. Þvert á móti er ástæða til að hafa áhyggjur af þeim, einkum í hinu dauðvona varnarsamstarfi vestrænna ríkja í Atlantshafsbandalaginu.

Það er útbreiddur misskilningur, að Rússland sé lýðræðisríki. Kosningar duga ekki einar til þess, svo sem ótal dæmi sanna víðs vegar um þriðja heiminn. Kosningar án dreifingar valdsins jafngilda ekki lýðræði og Vladimír Pútín forseti er afar einræðishneigður, mótaður í leyniþjónustunni.

Rússneskir fjölmiðlar eru skýrasta dæmið um samþjöppun valdsins hjá Pútín. Leynt og ljóst hafa verið keyptir fjölmiðlar, sem voru gagnrýnir á stjórnarstefnuna og reknir þeir fjölmiðlungar, sem ekki voru miðstjórninni þóknanlegir. Fæstir íbúar Rússlands fá aðrar fréttir en þær miðstýrðu.

Rússar vita til dæmis lítið um hryðjuverk hersins í Tsjetsjeníu. Þangað er aðeins hleypt blaða- og fréttamönnum, sem fylgja hinni opinberu stefnu. Öðrum hefur verið misþyrmt, sumir handteknir og allir fluttir á brott. Nokkrir hafa hreinlega verið drepnir að undirlagi hers og stjórnvalda.

Í nýjustu Rússlandsskýrslu International Press Institute eru rakin nokkur dæmi um auknar takmarkanir á málfrelsi. Pútín stjórnar með beinum tilskipunum, þar á meðal illræmdri tilskipun um “upplýsingaöryggi”, sem hefur það hlutverk að múlbinda fjölmiðla á ríkisbásinn.

Öllum tiltækum ráðum er beitt til að fá fjölmiðla til að styðja Pútín í einu og öllu. Skatta- og fjármálalögreglan er send á vettvang, ef fjölmiðill er talinn óþægur, en aldrei, ef hann er talinn þægur. Í heild má segja um stjórn Pútíns, að hún er í grundvallaratriðum fjandsamleg lýðræðinu.

Þeim, sem þekkja til gerða Pútíns, finnst í hæsta máta illa til fundið, að forseti Íslands sé að flaðra upp um hann með óviðurkvæmilegum lofsyrðum. Unnt er að sinna diplómatískum skyldum á miður viðkunnanlegum stöðum, þótt menn reyni að hafa hóf á oflofi sínu í skálaræðum.

Eðlilegt er, að Atlantshafsbandalagið og Evrópusambandið efni til aukinna samskipta við Rússland, ef það er til þess fallið að efla frið og viðskipti. Hins vegar er út í hött að hleypa einræðisstjórn til áhrifa í samtökum, sem hafa varðveizlu og eflingu lýðræðis að hornsteini tilveru sinnar.

Af hagsmunaástæðum var Tyrklandi hleypt í Atlanshafsbandalagið sem öflugu herveldi við suðurjaðar Sovétríkjanna. Aðild Tyrklands hefur jafnan verið feimnismál, enda er landinu að mestu stjórnað af hershöfðingjum, sem stunda hryðjuverk og stríðsglæpi í héruðum Kúrda.

Ef Rússland verður beinn eða óbeinn aðili að Atlantshafsbandalaginu í kjölfar Tyrklands, er skammur vegur að þeim tímamótum, að Ísrael verði tekið inn sem þriðja hryðjuverkaríkið. Einkunnarorð bandalagsins verða þá: Niður með Kúrda, Tsjetsjena og Palestínumenn!

Kominn er tími til að stinga við fótum. Á leið inn í Atlantshafsbandalagið eru sjö til tíu ríki í Austur-Evrópu, sem sum hver búa fremur við formsatriði lýðræðis en innhald þess. Ástæða er til að ætla, að of geyst sé farið í að láta Vesturlönd taka hernaðarlega ábyrgð á gerðum þessara stjórna.

Fáránlegt hrós forseta Íslands í garð forseta Rússlands er sízt til þess fallið að koma einræðisherrum í skilning um, að innihald lýðræðis sé aðgöngumiðinn að vestrænu samfélagi.

Jónas Kristjánsson

FB

Óvenjulega miklir umbrotatímar eru í fjölmiðlun landsins um þessar mundir. Nýir fjölmiðlar hafa komið til skjalanna á öðrum og áður óþekktum forsendum, einkum þeirri að bjóða fólki ókeypis afnot. Þeir ógna hefðbundnum fjölmiðlum og eru þegar farnir að leiða til uppstokkunar.

Uppnámið hófst með veraldarvefnum, sem innleiddi ókeypis fréttir. Síðan komu til skjalanna ókeypis sjónvarp og ókeypis dagblað. Gömlu fjölmiðlunum hefur gengið misjafnlega að mæta þessari samkeppni á þröngum markaði. Fyrr eða síðar munu einhverjir bila í baráttunni.

Almenningur hefur beinan hag af aukinni samkeppni, bæði milli tegunda fjölmiðlunar og milli fjölmiðla innan hverrar tegundar. Í fyrsta lagi reyna fjölmiðlarnir betur en áður að vanda sig í samkeppninni. Og í öðru lagi sparar fólk beinlínis peninga á aðgangi að ókeypis fjölmiðlum.

Fréttablaðið er einn mikilvægasti þáttur þessarar endurnýjunar fjölmiðlunar. Það á eins árs afmæli á morgun og er komið til að vera. Lestrarkannanir sýna, að það er farið að veita Morgunblaðinu harða samkeppni og hefur þegar ýtt DV í vonlausa stöðu langt að baki hinum.

Morgunblaðið auglýsir, að það sé mest lesna blaðið á landsvísu og Fréttablaðið auglýsir, að það sé mest lesna blaðið á höfuðborgarsvæðinu. Hvort tveggja er rétt, enda hefur Fréttablaðið einkum dregið frá Morgunblaðinu auglýsingar frá fyrirtækjum, sem þjóna höfuðborgarsvæðinu.

Erlendis hafa ókeypis dagblöð rutt sér til rúms á síðustu árum. Yfirleitt hefur þeim vegnað ótrúlega vel og þau komið hefðbundnum dagblöðum í uppnám. Nýju dagblöðunum er undantekningarlítið dreift á snertipunktum umferðar, einkum í morgunumferðinni á járnbrautarstöðvum.

Fréttablaðið hefur algera sérstöðu í þessum hópi með beinni dreifingu heim til fólks. Þannig hefur blaðið á einu ári náð 65% lestri á höfuðborgarsvæðinu eða tvöfalt meiri lestri en Metro og önnur slík blöð gera bezt. Enda eru sumir erlendir útgefendur farnir að gæla við íslenzku aðferðina.

Metro-blöðin eiga að ná jöfnu í rekstri á þremur árum, en Fréttablaðið komst yfir strikið á hálfu ári. Vaxtarverkir að hætti ungra fyrirtækja og brýn viðbótarfjárbinding í stoðrekstri á borð við dreifingu og vefútgáfu skerða lausafjárstöðuna, sem hefur samt batnað með hverjum mánuði.

Fréttablaðið vill vera áreiðanlegur og sanngjarn aufúsugestur á hverju heimili. Með hliðsjón af því hefur blaðið ákveðið að gefa sjálfu sér og lesendum siðaskrá að gjöf á eins árs afmælinu. Þetta er óvenjulega nákvæm siðaskrá ritstjórnar, sem mun birtast í heild hér í blaðinu á morgun.

Siðaskrá ritstjórnar er í samræmi við það sem bezt og nýjast gerist á erlendum stórblöðum. Hún felur í sér háleit og sumpart erfið markmið. Með því að birta hana opinberlega gerum við hana gegnsæja öllum lesendum og reiknum um leið með aðstoð ykkar við að halda okkur við efnið.

Að undanförnu hefur ritstjórnin starfað á grundvelli siðaskrárinnar og stefnt að því að vera búin að uppfylla alla þætti hennar á afmælisdaginn á morgun. Lesendur geta metið, hvernig til hefur tekizt og senda okkur væntanlega línu með ábendingum, áminningum og frekari hvatningu.

Siðaskráin markar um leið þau tímamót, að Fréttablaðið er ekki lengur tilraun, heldur mikilvæg stofnun í þjóðfélaginu, sem vill starfa í góðri sátt við ótrúlega fjölmennan lesendahóp.

Jónas Kristjánsson

FB

Ný skoðanakönnun í Bandaríkjunum og Evrópu sýnir, að viðhorf kjósenda til alþjóðamála hafa þróast í gagnstæðar áttir í þessum tveimur heimshlutum síðan George W. Bush tók við völdum í Bandaríkjunum. Með sama framhaldi verða alger vinslit milli þessara gömlu bandamanna.

Bandaríkjamenn styðja Ísraelsmenn, en Evrópumenn styðja Palestínumenn. Bandaríkjamenn telja, að Írak, Íran og Norður-Kórea myndi öxul hins illa, en Evrópumenn telja ekki vera samband þar á milli. Bandaríkjamenn vilja ráðast á Írak, en Evrópumenn vilja það ekki.

Þar á ofan telja Evrópumenn, að svokölluð barátta Bandaríkjanna gegn hryðjuverkum sé knúin eiginhagsmunum og auki hættuna á hryðjuverkum á Vesturlöndum. Þeir telja, að Bandaríkin stundi einstefnu, taki ekkert tillit til bandamanna sinna og ráðist raunar á þá með tollum og höftum.

Skarpur munur er milli meirihluta og minnihluta í öllum þessum tilvikum. Skilaboð kjósenda eru því skýr. Þeir hvetja landsfeður sína til að gefa ekki eftir í ágreiningsefnum Evrópu og Bandaríkjanna. Stjórnmálamenn beggja vegna hafsins munu græða pólitískt á að víkka gjána.

Þessi viðhorf endurspeglast á ráðstefnum, þar sem bandarískir og evrópskir sérfræðingar ræða málin. Bandaríkjamenn telja Evrópumenn vera úti að aka án skilnings á hættunni. Þeir telja, að Bandaríkin þurfi ekki lengur evrópska bandamenn, sem séu bara með japl og jaml og fuður.

Evrópumenn telja, að hryðjuverk eigi sér rætur í forsendum, sem ekki læknist með hernaði. Þeir telja hirðina kringum Bush forseta vera æðikolla. Þeir vilja, að Evrópa leggi stóraukna áherzlu á innra samstarf og eigin hermál og svari viðskiptaþvingunum Bandaríkjanna fullum fetum.

Ekki sízt eru Evrópumenn ákaflega ósáttir við, að Bandaríkin eru kerfisbundið farin að neita að taka þátt í fjölþjóðlegum sáttmálum og stofnunum. Hæst ber þar nýja stríðsglæpadómstólinn í Haag og staðfestingu Kyoto-bókunarinnar um mengun loftsins, hvort tveggja evrópsk baráttumál.

Með sama áframhaldi gefast báðir aðilar upp á Atlantshafsbandalaginu, sem hingað til hefur verið helzta tákn Vesturlanda. Á sama tíma og tíu ríki Austur-Evrópu eru um það bil að ganga í bandalagið er það sjálft búið að fá eins konar heilablóðfall af völdum ágreinings í gamla kjarnanum.

Í alvöru er farið að tala um, að nýtt bandalag sé að rísa milli Bandaríkjanna, Ísraels og Rússlands, sem öll eiga í höggi við skæruliða. Það verði stutt ríkjum á borð við Kína og Tyrkland, sem vilja stunda ríkisrekin hryðjuverk gegn undirokuðum minnihlutaþjóðum á borð við Tíbeta og Kúrda.

Evrópskir kjósendur, stjórnmálaskýrendur og sérfræðingar telja Evrópu ekki eiga heima í slíkum félagsskap. Breið samstaða er í Evrópu um að hafna þeirri heimssýn, sem komst til áhrifa í Bandaríkjunum við valdatöku George W. Bush og að hafna einhliða aðgerðum Bandaríkjanna.

Á næstu fundum Atlantshafsbandalagsins, þar á meðal í Reykjavík í maí, verður með orðskrúði reynt að breiða yfir þá staðreynd, að framtíð bandalagsins er orðin ótrygg. Ísland flækist inn í deiluna vegna viðskiptahagsmuna sinna í Evrópu og varnarhagsmuna í Bandaríkjunum.

Viðhorf fólks á Íslandi til alþjóðamála eru líkari viðhorfum í Evrópu en í Bandaríkjunum. Því er líklegt, að Ísland lendi að lokum Evrópumegin við hina miklu og víkkandi gjá í Atlantshafinu.

Jónas Kristjánsson

FB

Sífellt tíðar birtast fréttir af erlendum rannsóknum, sem staðfesta fyrri rannsóknir á hollustu fiskjar og lýsis. Einkum er það Omega-3 fitusýran, sem talin er bera af flestum tegundum fitu. Öfugt við flestar aðrar tegundir dregur fiskfita úr líkum á hjarta- og æðasjúkdómum.

Þetta eru ekki bara góðar fréttir fyrir þá Íslendinga, sem drekka lýsi á hverjum morgni og borða mikið af fiski. Þetta eru líka góðar fréttir fyrir sjávarútveginn og fiskiðnaðinn, því að þær auka eftirspurn afurða atvinnuvegarins á erlendum markaði og hækka smám saman verð þeirra.

Rannsóknir þessar eru gott dæmi um, hvernig skilyrði breytast á alþjóðlegum markaði, án þess að við höfum áhrif á þau, hvað þá að við getum stjórnað þeim. Í þessu tilviki hefur þróunin lengi verið okkur í hag án okkar tilverknaðar og gert sjávarafurðir okkar verðmeiri en þær voru.

Í öðrum tilvikum geta skilyrði breytzt okkur í óhag. Fréttir af auknu magni þungamálma og annarra spilliefna í fiski í Norður-Atlantshafi geta verið okkur hættulegar, þegar til lengdar lætur. Það fer eftir, hvernig magnið breytist í náinni framtíð og hvaða áhyggjur neytendur hafa af málinu.

Hugsanlegt er, að við berum sjálf einhverja ábyrgð á rennsli spilliefna til sjávar og getum þess vegna haft áhrif á þróunina með því að stöðva rennslið. Meiri líkur eru á, að spilliefnin komi frá Sellafield í Skotlandi og öðrum slíkum úrgangsstöðvum efnaiðnaðar við Atlantshafið.

Fulltrúar okkar hafa með fulltrúum annarra fiskveiðiþjóða við Norður-Atlantshaf gert harða hríð að brezkum stjórnvöldum til að fá úrgangsstöðinni í Sellafield lokað. Hugsanlegt er, að það kunni að takast. Mikilvægt er að efla samstöðuna gegn stöðinni og fylgja málinu fast eftir.

Enn eru þau tilvik, þar sem gerjun er í viðhorfum á erlendum markaði, sem geta haft jákvæð eða neikvæð áhrif á stöðu afurða okkar. Við getum þá valið þann kost að haga aðgerðum okkar í samræmi við mat okkar á frekari framvindu málsins og jafnvel vera í fararbroddi þróunarinnar.

Víða í Evrópu er fólk að taka afstöðu til umhverfismála með því að beina viðskiptum sínum til aðila, sem hafa vottorð um sjálfbæra framleiðslu. Það neitar til dæmis að kaupa fisk, nema hlutlausar vottunarstofur staðfesti með stimpli sínum, að hann komi ekki úr ofveiddum stofnum.

Hugmyndin um slíkan gæðastimpil er raunar íslenzk, en fékk slæmar viðtökur heimskra manna, sem töldu hana hefta svigrúm íslenzkra fiskveiða. Hún fékk hins vegar góðan hljómgrunn erlendis, studd stórum fyrirtækjum og samtökum, sem reyna að laga sig að viðhorfum almennings.

Því miður hafa okkar menn kosið að halda áfram að ofveiða nær alla íslenzka fiskistofna og bölsótast yfir útlendingum, sem séu að æsa fólk gegn íslenzkum fiski. Í stað þess að vera í fararbroddi þróunarinnar höfum við valið okkur að vera eftirbátar annarra, að vera íslenzkir sóðar.

Enn eru lágar hlutfallstölur þeirra, sem velja vörur eftir umhverfismerkjum, en þær hækka bratt með hverju árinu. Eftir nokkur ár verður þetta orðinn umtalsverður hluti markaðarins, sem gefur framleiðendum kost á hærra verði. Við höfum sjálf valið að standa fyrir utan.

Vindar blása stundum okkur í hag á erlendum markaði og stundum í óhag. Stundum getum við lagað okkur að aðstæðum og jafnvel grætt á að taka forustu, en til þess skortir stundum gæfu.

Jónas Kristjánsson

FB

Stofnun Alþjóðlega stríðsglæpadómstólsins í Haag síðasta fimmtudag er eitt merkasta framsal fullveldis ríkja til fjölþjóðlegra stofnana, sem eiga að gera siði, lög og reglur beztu ríkja að algildri reglu fyrir jarðarbúa alla. Hann byggist á vestrænum hefðum og hefur að mestu vestræna dómara.

Dómstóllinn tekur á glæpum, sem framdir verða eftir 1. júní á þessu ári . Þá verða menn gerðir persónulega ábyrgir fyrir aðild sinni að stríðsglæpum og geta ekki skotið sér bak við stofnanir. Reiknað er með, að margir muni hugsa sig um tvisvar, þegar nýi siðurinn er hafinn.

Alþjóðlegi stríðsglæpadómstóllinn er almennt framhald sértækra dómstóla fyrir Rúanda og Júgóslavíu. Réttarhöldin yfir Slobodan Milosevic gefa tóninn um framtíðina. Saddam Hussein og Ariel Sharon mega fara að gæta sín betur en Pol Pot og Augusto Pinochet gerðu á sínum tíma.

Sextíu ríki hafa skrifað undir stofnskrá dómstólsins og búist er við þrjátíu til fjörutíu undirskriftum til viðbótar. Í þessum ríkjahring verða fyrirmyndarríki heimsins, en utan við munu standa ofbeldishneigð stríðsglæparíki á borð við Rússland og Kína, Bandaríkin og Ísrael.

Ísland stendur að dómstólnum eins og öll ríki Vestur- og Mið-Evrópu. Þetta eru einmitt fyrirmyndarríkin, sem að undanförnu hafa haft frumkvæði að stofnun margvíslegra sáttmála um bætta stöðu mannkyns. Þau hafa í flestum tilvikum safnað um sig fylgi meirihluta ríkja heimsins.

Þannig verður Kyoto-bókunin um takmörkun á útblæstri gróðurhúsalofts innan tíðar staðfest af öllum þorra ríkja heims. Þannig verður sett bann við sölu jarðsprengja og hert eftirlit með framleiðslu eiturvopna. Öll slík mál sigra að frumkvæði Evrópu gegn andstöðu Bandaríkjanna.

Afsal fullveldis er hin yfirlýsta forsenda Bandaríkjanna fyrir andstöðu þeirra gegn fjölþjóðasáttmálum og fyrir misheppnaðri baráttu þeirra gegn fullgildingu slíkra sáttmála. Auðvelt er að selja kjósendum óttann við afsal fullveldis, svo sem ýmis dæmi sýna einnig hér á landi.

Ríkisvaldið á Íslandi hefur borið gæfu til dugnaðar við að afsala íslenzku fullveldi í hendur fjölþjóðlegra stofnana. Við erum aðilar að ótal reglum og erum að minnsta kosti vikulega að stíga skrefinu lengra, einkum með staðfestingu á stríðum straumi ákvarðana Evrópusambandsins.

Sumt af þessu afsali skiptir litlu eða engu máli og tæpast nokkurt skaðar okkur. Allur þorri afsalsins felur í sér gæfuspor. Það treystir stöðu Íslands í hópi beztu fyrirmyndarríkja heims við smíði almennra ramma, sem gera líf alls almennings betra og göfugra en það hefði ella orðið.

Að mörgu leyti er eðli íslenzkra stjórnmála frumstæðara en annars staðar í álfunni. Ráðherrar fá hér reiðiköst og leggja niður stofnanir eða flytja þær frá höfuðborgarsvæðinu. Rík tilhneiging er til geðþótta í stjórnkerfi og stjórnmálum. Margir eru í alvörunni dauðhræddir við ráðherra.

Því meira sem við tengjumst fjölþjóðlegu neti sáttmála og stofnana af vestrænum toga, þeim mun meira þrengist svigrúm frumstæðra og valdasjúkra ráðamanna okkar til að víkja frá grundvallarhefðum vestræns samfélags. Þannig höfum við fetað okkur fram eftir vegi.

Því fleiri ríki sem taka þátt í þessu neti, þeim mun víðari verður hringurinn, þar sem samskipti og viðskipti fara eftir vönduðum og viðurkenndum leikreglum, öllum málsaðilum til góðs.

Jónas Kristjánsson

FB

Ungt hugsjónafólk frá Vesturlöndum hefur látið til sín taka í Palestínu að undanförnu. Það situr í sjúkrabílum til að draga úr líkum á, að her Ísraels skjóti á bílana. Það situr með fjölskyldum Palestínumanna til að draga úr líkum á, að skriðdrekar Ísraels brjóti niður heimili þeirra.

Nærvera þessa unga fólks hamlar aðgerðum hersins, sem telur líf Palestínumanna einskis virði, en reynir að fara varlegar, þegar útlendingar eiga í hlut. Af fádæma hugrekki skipta útlendingarnir sér niður á svæði og mynda mannlega skjaldborg til varnar hjálparvana Palestínumönnum.

Um leið er skjaldborgin vitni að margvíslegum fólskuverkum Ísraelshers. Þau eru skráð og eiga eftir að koma ofbeldisríkinu í koll, þegar upplýsingunum verður safnað saman. Þar verða frásagnir af markvissri eyðingu innviða, svo sem raflína og vatnslagna, skóla og sjúkraskýla.

Enn alvarlegri minnisvarði um hernaðarstefnu sviðinnar jarðar verða frásagnir útlendinganna af meðferð hersins á óbreyttum borgurum. Þar á meðal verða frásagnir af skothríð á konur og börn, markvissar niðurlægingar ungra manna og almennt ofbeldi herraþjóðar í garð undirþjóðar.

Hvaða útlendingar eru þetta, sem eru að fórna sér fyrir málstað réttlætisins í Palestínu?. Komið hefur í ljós, að þetta er sumpart sama fólkið og hefur verið að ögra valdastofnunum Vesturlanda á allra síðustu misserum og sumpart fólk úr sömu áhugahópum baráttu gegn valdastéttum.

Útlendingarnir koma beint frá aðgerðunum í Barcelona á Spáni, þar sem 250.000 manns mótmæltu í síðasta mánuði fyrirhuguðum lögum gegn stéttarfélögum í sumum Evrópulöndum. Þetta er fólk með reynslu af mótmælaaðgerðum frá Genova á Ítalíu og Seattle í Bandaríkjunum.

Fólkið er í laustengdum hópum, sem smám saman eru að efla tengsl milli landa. Erfitt er að henda reiður á stöðu hópanna, því að þeir forðast miðstýringu og fastmótaða hugmyndafræði. Þeir skipta um baráttumál og -tækni eftir aðstæðum og þörfum hvers staðar og hvers tíma.

Stundum mótmæla hóparnir alþjóðlegum fjármálastofnunum á borð við Alþjóðabankann og Alþjóða gjaldeyrissjóðinn, sem ætlast til að sárþjáðar þjóðir þriðja heimsins endurgreiði peninga, er þessar stofnanir hafa afhent valdamönnum og þeir lagt inn á bankareikninga sína í Sviss.

Stundum mótmæla hóparnir fjölþjóðlegum hernaðarbandalögum á borð við Atlantshafsbandalagið, sem sakað er um beina eða óbeina aðild að auknum tilraunum Bandaríkjanna til að verða eins konar Rómarveldi nútímans. Kannski fjölmenna þeir á Nató-fundinn í Reykjavík í vor.

Stundum mótmæla hóparnir mengun umhverfisins og spjöllum á náttúrunni í þágu auðugra fyrirtækja af því tagi, sem við þekkjum undir nöfnunum Norsk Hydro og Landsvirkjun. Kannski eigum við eftir að sjá eitthvað af þessu fólki, þegar stærsta ósnortna víðerni Evrópu verður spillt.

Sjónvarpsstöðvar Vesturlanda hafa gefið ranga mynd af þessu fólki með áherzlu á myndskeið af skemmdarverkum og óeirðum, sem aðrir hópar hafa valdið eða þá beinlínis lögreglan sjálf, svo sem raunin varð í Genova. Stjórnvöld hafa einnig reynt að líkja fólkinu við hryðjuverkamenn.

Meginþráður mótmælanna í Seattle og Genova, Barcelona og Betlehem er samstaða hópa um baráttu gegn valdinu í heiminum, gegn misbeitingu valdsins í þágu þeirra, sem betur mega sín.

Jónas Kristjánsson

FB

Samanburður Bandaríkjanna og Rómarveldis hins forna er orðinn hugleikinn bandarískum dálkahöfundum og pólitískum hugmyndafræðingum. Menn sjá í hillingum nýjan Rómarfrið í heiminum, Pax Americana, þar sem Bandaríkin deili og drottni eins og Róm gerði fyrir tuttugu öldum.

Margt er líkt með þessum tveimur heimsveldum. Róm rak eiginhagsmunastefnu og gaf nágrönnum öryggi í staðinn. Hún gætti þess, að enginn gæti keppt við sig í völdum og sigaði smáríkjum gegn keppninautum. Hún klæddi hagsmuni í skikkju hræsni og þóttist alltaf vera í vörn.

Síðustu misseri hafa Bandaríkin í auknum mæli hafnað neti fjölþjóðlegra sáttmála, sem hafa verið riðnir um heiminn í þrjár aldir. Þau hafa ekki undirritað nýja sáttmála, neita að staðfesta 40 aðra og eru byrjuð að falla frá staðfestum sáttmálum, allt til að hindra takmarkanir á fullveldi sínu.

Bandaríkin hafna til dæmis nýja stríðsglæpadómstólnum, sáttmálanum um bann við framleiðslu og dreifingu jarðsprengja, sáttmálanum um losun koltvísýrings í andrúmsloftið, sáttmálanum um eftirlit með eiturefnavopnum og þau tilkynna afnám sáttmála um fækkun kjarnorkuflauga.

Meginþemað er, að fjölþjóðasáttmálar eigi að gilda um alla aðra en Bandaríkin, sem séu Rómarveldi nútímans og þurfi að hafa svigrúm til að athafna sig sem slíkt. Stefnan hefur þá aukaverkun, að önnur ríki fylgja fordæmi höfðingjans og vilja líka fá að brjóta fjölþjóðasamninga.

Hræsnin er einn öflugasti hornsteinn hins nýja heimsveldis eins og hins gamla. Bandaríkin styðja hryðjuverkaríkið Ísrael og reka hryðjuverkaskóla til að grafa undan óþægum stjórnvöldum í rómönsku Ameríku á sama tíma og þau þykjast vera í heilögu stríði gegn hryðjuverkum.

Bandaríkin raða Írak, Íran og Norður-Kóreu á eins konar öxul hins illa, þótt ekkert pólitískt eða hernaðarlegt samhengi sé milli þessara ríkja. Á sama tíma mynda Bandaríkin illan öxul með Ísrael og hafa fram á allra síðustu daga stutt hernað Sharons, sem er fordæmdur um allan heim.

Bandaríkin hafa reynt að nota hryðjuverk á vegum Al Kaída og Taliban sem tylliástæðu til að rifja upp ágreininginn við stjórn Íraks og efna til nýrrar styrjaldar við Saddam Hussein. Ekki hefur tekist að sýna fram á neitt samband milli þessara tveggja óvina, enda er Hussein sérvandamál.

Með fjölgun herstöðva víða um heim, nú síðast í fyrrverandi Sovétlýðveldum norðan Afganistans, reyna Bandaríkin að skjóta hernaðarlegum fótum undir tilkall sitt til stöðu Rómarveldis í nútímanum. Enda efast enginn um algera hernaðaryfirburði Bandaríkjanna á jörðinni allri.

Heimsvaldastefnan hefur verið að grafa um sig í tæpan áratug. Paul Wolfowitz aðstoðarvarnarmálaráðherra er helzti hugmyndafræðingur hennar í ríkiskerfi Bandaríkjanna, Richard B. Cheney varaforseti er helzti áhangandinn og George W. Bush forseti er valdamesti þræll hennar.

Stefnan hefur þann galla, að pólitísk völd fylgja ekki hernaðarlegum völdum á sama hátt og var fyrir tuttugu öldum. Allur heimur Íslams hatar Bandaríkin eins og pestina. Evrópa er komin á fulla ferð við að svara viðskiptahöftum Bandaríkjanna fullum hálsi og láta verkin tala.

Til þess að reka heimsveldi að hætti Rómar þyrftu Bandaríkin að treysta sér til að reka sífellt stríð við umheiminn með árlegum herferðum um Evrópu og ríki Íslams. Tuttugu öldum of seint.

Jónas Kristjánsson

FB

Frekasta fyrirtæki landsins lætur sér ekki nægja að hafa fengið gefins einkaleyfi fyrir miðlægum gagnagrunni heilsufars landsmanna. DeCode Genetics vill nú fá 20 milljarða króna ríkisábyrgð fyrir að koma á fót lyfjafyrirtæki hér á landi. Annars verði fyrirtækið í Bandaríkjunum.

Ríkisábyrgð felur í sér, að gróði er einkavæddur, en tap er ríkisrekið. Hagfræðilega séð er ríkisábyrgð af hinu vonda, því að hún truflar markaðslögmál framfara og lætur eðlilega þróun atvinnulífsins víkja fyrir gæluverkefnum, sem stjórnvöld reyna að koma upp með handafli.

Ríkisábyrgðir eru lítið notaðar í útlöndum, en voru vinsælar hér á landi fyrr á árum til að reyna að þjófstarta nýjum töfralausnum í atvinnuvegum, svo sem fiskeldi og loðdýrarækt og svo auðvitað til að þjónusta fyrirtæki, sem stjórnvöldum hvers tíma hafa verið sérstaklega þóknanleg.

Stefna ríkisábyrgða hefur sem betur fer verið á undanhaldi hér á landi. Helzt eru það lánastofnanir ríkisins og fyrirtæki í meirihlutaeigu ríkisins, sem njóta ríkisábyrgða. Í þeim tilvikum er ríkið að ábyrgjast eigin stofnanir og fyrirtæki, en ekki að taka á sig ábyrgð af gerðum aðila úti í bæ.

Ríkið hefur skattlagningarvald og verðskráningarvald til að tryggja, að stofnanir og fyrirtæki á þess vegum geti staðið við skuldbindingar sínar. Borgararnir verða að greiða fyrir misheppnaðar framkvæmdir ríkisins, en taka ekki eftir því, af því að tjónið er inni í heildarsukki þess.

Stjórnvöld hafa nú til vinsamlegrar athugunar, hvort veita eigi deCode Genetics eða dótturfyrirtæki þess 20 milljarða króna ríkisábyrgð. Ef litið er á gengi hlutabréfa deCode í kauphöllum, má fullyrða, að óvenjulega áhættusamt er að þjóðnýta hugsanlegt tap af dótturfyrirtækinu.

Ef stjórnvöld hafa áhuga á að þjófstarta atvinnurekstri í þekkingariðnaði hér á landi, eiga þau betri kosta völ en að kasta 20 milljörðum í pilsfaldakapítalisma. Þau geta hagað málum almennt á þann veg, að freistandi sé að reisa hér ný fyrirtæki á sviðum þekkingariðnaðar.

Stjórnvöld geta tekið upp evru eða dollar sem gjaldmiðil. Þau geta afnumið tolla á rekstrarvörum og komið upp pappírslausum viðskiptum. Þau geta keypt iðngarða, netvætt þá og boðið nýjum fyrirtækjum í þekkingariðnaði að stíga þar fyrstu skref lífsbaráttunnar á lágri húsaleigu.

Ríki og borg geta gert ótalmargt til að stuðla almennt að uppgangi þekkingariðnaðar án þess að grípa til sértækra aðila í þágu útvalins gæludýrs, sem hefur staðið sig óvenjulega illa á alþjóðlegum hlutabréfamarkaði. Opinberar aðgerðir eiga að vera almennar, en ekki sértækar.

Í tilviki deCode Genetics nemur fyrirhuguð ríkisábyrgð tæplega 280.000 krónum á hverja fjögurra manna fjölskyldu í landinu. Það er skatturinn, sem hver fjölskylda á að greiða þessu fyrirtæki, af því að það er miklu frekara til fjárins en nokkurt annað fyrirtæki í landinu.

Með þessu erum við í rauninni að veðsetja börnin okkar fyrir mesta taprekstrarfyrirtæki í landinu. Við erum að setja börnin okkar í skuldafangelsi til að þjónusta eitt gæluverkefni líðandi stundar, í stað þess að nota opinbert fé til að búa til hagkvæma ramma fyrir ný fyrirtæki.

Ríkisábyrgðir til einkarekstrar fela í sér þá tegund kapítalisma, sem er verri en kommúnismi. Það er pilsfaldakapítalisminn, sem við þekkjum bezt úr fiskeldinu og loðdýraræktinni.

Jónas Kristjánsson

FB

Mikið hefur verið reynt að ljúga að Íslendingum í vetur. Hvert vandræðamálið hefur rekið annað, svo sem bygginganefnd Þjóðleikhússins, einkavæðing Símans og aðild Norsk Hydro að Reyðaráli. Í sumum tilvikum hafa áhrifamenn á flótta látið hrekja sig úr einni lyginni yfir í aðra.

Misjafnt er, hvort menn láta vandræðin sér að kenningu verða. Því miður er siðleysi í umgengni við sannleikann svo útbreitt meðal ráðamanna í stjórnmálum og viðskiptum, að sumir líta á það sem óheppni, þegar svik komast upp um síðir, og hvatningu um að vanda lygina betur næst.

Lygin rennur fram í breiðum straumi, allt frá misbeitingu spakmælisins um, að oft megi satt kyrrt liggja, yfir í rangar fullyrðingar gegn betri vitund. Hemlar á upplýsingum um breytt viðhorf Norsk Hydro til Reyðaráls sýna ýmis form lyginnar með aðild ýmissa lygalaupa.

14. febrúar veit framkvæmdastjóri Reyðaráls um stefnubreytingu Norsk Hydro, en lætur ekki ráðherra vita, þótt hún sé að flytja málið fyrir Alþingi. Tveim vikum síðar fær ráðherrann að vita um málið, en lætur sem ekkert sé. Að fimm vikum liðnum er breytingin loks viðurkennd.

Fjölmiðlar eiga erfitt um vik við þessar aðstæður, því að mest er að þeim logið. Óhjákvæmilega síast mörg lygin í gegn, enda tala lygalaupar með heiðríkjusvip oft beint í fjölmiðlum til fólks. Oft eru þeir hinir hortugustu, þegar kemur í ljós, að þeir hafa verið að reyna að blekkja fólk.

Það eru ekki bara valdamenn í stjórnmálum og viðskiptum, sem reyna að leyna almenning sannleikanum og koma rangfærslum á framfæri við hann. Víða eru hliðverðir, sem hafa lært að líta á það sem skyldu sína að koma í veg fyrir, að fjölmiðlar geti birt fólki réttar upplýsingar.

Á fjölmiðlum er oft kvartað um, að ýmsum hliðvörðum lögreglustöðva sé ekki treystandi. Þeir hafi látið kenna sér að leyna upplýsingum og séu bara nokkuð ánægðir með sig, þegar þeim tekst þetta hlutverk. Þeir hafi enga tilfinningu fyrir því, að þeir séu að gera sig að siðleysingjum.

Illræmdir eru sumir blaðurfulltrúar og spunameistarar stjórnmála og viðskiptalífs, aldir upp við vísindalegar aðferðir við blekkingar. Í mörgum tilvikum hafa slíkir aðilar nánast óheftan aðgang að sumum fjölmiðlum til að koma á framfæri þægilegum og hentugum rangfærslum.

Viðhorf almennings eru tvíeggjuð. Sumum finnst bara gott á fjölmiðla, að þeir skuli láta ljúga að sér og vera hafðir að fíflum. Þetta fólk áttar sig ekki á, að það er almenningur sjálfur, sem er skotmarkið, en ekki fjölmiðillinn. Flestir eru þó hneykslaðir og sumir leka réttum fréttum.

Lygin er skaðleg þjóðskipulaginu, af því að hún dregur úr trausti manna milli, þungamiðju vestræns þjóðfélags. Traustið er smurningin á snertiflötunum og leyfir hjólum efnahags og viðskipta að snúast hratt. Traust verður ekki framleitt, heldur verður það til á löngum tíma sannleiksástar.

Aukið gegnsæi í þjóðfélaginu er bezta leiðin til að draga úr lífslíkum lyginnar og efla traust manna milli. Þess vegna er almennt verið að auka gegnsæi á Vesturlöndum og lýsa inn í skúmaskotin, þar sem ákvarðanir eru teknar. Íslenzku upplýsingalögin eru skref í þessa átt að gegnsæi og trausti.

Ástandið fer svo að skána fyrir alvöru, þegar ráðamenn í stjórnmálum og viðskiptum hætta að hugsa: “Það gengur betur næst”, þegar þeir verða uppvísir að fyrirlitningu á sannleikanum.

Jónas Kristjánsson

FB

Bush Bandaríkjaforseti neitar að fordæma nýjustu hryðjuverk Ísraelsstjórnar í Palestínu. Hann heldur áfram að styðja aðgerðir Sharons forsætisráðherra Ísraels, þótt þær hafi gengið fram af siðuðu fólki um allan heim og hafi slökkt síðasta vonarneistann um frið í Miðausturlöndum.

Hræsni Bush er takmarkalaus, þegar hann krefst þess enn, að Arafat, forsætisráðherra Palestínu, stöðvi sjálfsmorðsárásir örvæntingarfullra Palestínumanna, rétt eins og hann hafi aðgang að einhverjum “on/off”-takka í stofufangelsi Ísraelsmanna í Ramallah í Palestínu.

Bandalag Bandaríkjanna og Ísraels er mesta ógnunin við heimsfriðinn um þessar mundir. Það hindrar friðsamlega sambúð vesturs og íslams og sogar hefndaraðgerðir að Vesturlöndum. Verst af öllu er, að það hefur klofið Vesturlönd í tvær andstæðar fylkingar, Ameríku og Evrópu.

Í samanburði við hinn illa öxul Bandaríkjanna og Ísraels fer lítið fyrir öðrum ógnunum við heimsfriðinn. Stjórnir Íraks og Norður-Kóreu eru hættulegar umheiminum, en mynda engan öxul sín á milli, né heldur við Íran, sem er hættulaust umheiminum, þótt það gefi Palestínu vopn.

Það er út í hött hjá Bush Bandaríkjaforseta að kalla Írak, Íran og Norður-Kóreu öxul hins illa í heiminum. Eini illi öxullinn á heimsmælikvarða um þessar mundir er öxull Bandaríkjanna og Ísraels, linnulaus stuðningur heimsveldis við ofbeldishneigt og ofstækisfullt smáríki.

Í skjóli neitunarvalds Bandaríkjanna í öryggisráði Sameinuðu þjóðanna hefur Ísrael lengi komizt upp með sívaxandi brot á alþjóðasamningum um meðferð fólks á hernumdum svæðum. Ísraelsmenn eru farnir að trúa, að vegna sérstakra aðstæðna gildi almennar siðareglur ekki um Ísrael.

Halldór Ásgrímsson utanríkisráðherra endurspeglar almenn viðhorf ríkisstjórna Evrópu, þegar hann fordæmir nýjustu aðgerðir Sharons í Palestínu. Satt að segja eru leiðtogar Evrópu almennt gáttaðir á ofstæki Ísraelsríkis og ekki síður á stuðningi Bandaríkjanna við ofstækið.

Hernaðarlega skiptir Evrópa engu og getur ekki gert neitt í málinu, hvorki sameinuð né sem einstök ríki. Evrópa getur staðið uppi í hárinu á Bandaríkjunum í gagnkvæmum tollmúrum og mun gera það í vaxandi mæli, en hún getur aðeins verið áhorfandi að hryðjuverkum hins illa öxuls.

Evrópa getur veitt Palestínu pólitískan stuðning og reynt að ná samstöðu við ríki íslams um skynsamlega stefnu friðar í Miðausturlöndum. Mikilvægt er, að þjóðir ríkjanna tveggja, sem mynda hinn illa öxul heimsins, heyri, að þær hafa alls engan siðferðilegan stuðning umheimsins.

Ekki eru horfur á, að ástandið lagist í bráð. Senn fer að hefjast undirbúningur kosninga í Bandaríkjunum. Þar er hefðbundið, að enginn nær kosningu til þings, ef hann efast um réttmæti stuðnings Bandaríkjanna við Ísrael. Því má ekki búast við raunsæjum röddum frá Bandaríkjunum í bráð.

Í Evrópu eru menn farnir að skilja gerjun veraldarsögunnar, enda er kalda stríðið langt að baki. Rofin er samstaða vesturs, eins og hún kom skýrast fram í Atlantshafsbandalaginu. Menn munu fjölga aðildarríkjum og fjölyrða á hátíðarfundum um samstöðu, en innihaldið er dautt.

Lokið er stuttu friðarskeiði eftir kalda stríðið og risin ný ógnun við heimsfriðinn, öxull Bandaríkjanna og Ísraels, þar sem heimsveldi hefur gert utanríkisstefnu lítils ofbeldisríkis að sinni.

Jónas Kristjánsson

FB