0128
Textastíll
Tónn I
Innri tónlist orðanna
Er texti þinn samtalslegur eða stífur, virðulegur eða galgopalegur, formlegur eða afslappaður? Tónninn ræður úrslitum um, hvort lesandinn er ánægður eða ekki. Setningafræðin hefur áhrif, en tónninn ræðst fyrst og fremst af vali orðanna.
Einar Ben: “Brúnirnar þyngjast. Þeir harðna á hvarm./Það hrökkva af augunum neista él./Riðullinn þyrpist með arm við arm./Það urgar í jöxlum við bitul og mél./Þeir stytta sporin. Þeir stappa hófum/og strjúka tauma úr lófum og glófum./Höfuðin lyftast. Hin lifandi vél/logar af fjöri undir söðulsins þófum.”
Halldór Laxness: “Ef stórt er spurt, verður oft lítið svar væni minn. Hann séra Jón boðaði fátt hér áður og enn færra nú. Sem betur fer, mundi margur segja. Ekki er það nú samt svo að við hérna séum á móti kenningum, og allra síst ef þarf ekki að fara eftir þeim. Kenningar eru til skemmtunar.”
Stutt, einföld og kunnugleg orð slá einn tón, útflúruð fjölkvæðisorð slá annan. Og svo er líka innri tónn í orðunum, mynstur af tilvísunum og myndum, sem fela sig undir yfirborðinu: Hús, heimili, íbúð, blokk, vistarverur: Þessi orð hafa misjafnan tón.
Stæling, endursögn, eftiröpun. Þessi orð hafa misjafnan tón. Sama er að segja um pólitíkus, stjórnmálamann. Ekki er ríkisstjórn sama og valdhafar eða landsfeður.
Forðastu snögg umskipti:
Tónn þarf ekki að vera einlitur, en snögg umskipti í tóni eru truflandi. Blöndun mismunandi tóna ískrar eins og kalk á töflu. Tónn getur líka verið of upphafinn eða of tilfinningasamur.
Charles Dickens lætur Mica
wber segja: “Mér finnst, að pílagrímsferðir þínar um höfuðborgina hafi ekki enn verið víðtækar og að þú munir eiga í erfiðleikum með að komast um Babýlon nútímans. Í stuttu máli sagt: Þú getur týnst.”
Tilfinningasamt er orðaval úr auglýsingum: Frábært, gífurlegt, fyrsta flokks, einstætt, ljómandi, furðulegt, töfrandi, ótrúlegt, glæsilegt, einstakt, í fyrsta sinn, fjölbreytt, kynngimagnað, geggjað.
“Forvígismenn kapalkerfisins sögðu að langþráð opnun kerfisins verði 27. júni og leiði í garð nýja öld áhorfs í sjónvarpi.” Þetta þýðir á mannamáli, að kapallinn verði opnaður 27. júní.
Þegar leikdómur hefst með þessum orðum “Spennan gaus í loftinu eins og kampavínsbólur í sviðsljósi” veistu, að kominn er tími til að hætta að lesa. Gagnrýnandinn er greinilega uppalinn í auglýsingabransanum.
Okkur er ekki skemmt:
Ekki skrifa um dauða, þjáningu manna og dýra í léttum tón eða af gamansemi. Það gefur rangan tón. Segðu ekki að “mikið hafi hvílt á manninum”, sem varð undir fíl, sem lagðist. Talaðu ekki heldur um stórslys sem óhapp.
Öfgar persónustíls:
Stundum er lesandinn ávarpaður persónulega í sögum, sem gefa þess tilefni. En forðastu samt að setja hann í spor, sem hann sér ekki fyrir sér eða finnst jafnvel vera óþægileg.
Þú getur sagt: “Ef þú hefur einhvern tíma streitast við að reyta illgresi úr garði …” En ekki: “Ef þú hefur einhvern tíma látið þér detta í hug að bíta hausinn af lifandi kjúklingi …”
Dæmi um mistök: “Þú ert lögmaður í Arnarnesi, heldur uppi fjölskyldu og borgar reikningana. En í frístundum skrifar þú líka barnasögur með penna í nótubók með gormi í kilinum. Hvað áttu að gera, hætta við lögfræðina?” Ég? Segir lesandinn.
Ekki vera fáránlegur:
Í grein um nýjar leiðir í barnauppeldi í leikskólum er ekki gott að skrifa: “Barnið tók upp eftirlíkingu af fósturlegi og sagði: Þetta er froskur.”
Ástæður geta verið áhættuþáttur í fréttum. Þú getur ekki verið viss um ástæður geranda í máli, nema þú lesir hugsanir. Oft eru ástæður líka blandaðar. Það er til dæmis ekki hægt að gefa sér að ástæður stjórnmálamanns séu alltaf annarlegar.
Stjórnmálamaður getur í senn verið að afla sér vinsælda og verið að mæla með máli, sem er honum kært. Ekki segja: “Ingibjörg Sólrún var greinilega að höfða til atkvæða barnafólks, þegar hún andmælti þáttöku fólks í kostnaði við skólamáltíðir.”
Pólitískur tónn:
Ekki skrifa þetta: “Árni Þór, formaður skipulagsnefndar, kynnti þær góðu fréttir, að skólasjóðurinn hefði náð þremur milljörðum, en játaði svo, að hann væri að hugsa um að bjóða sig fram í embætti borgarfulltrúa.”
Hægt er að nefna hvort tveggja í fréttinni, en ekki setja samasemmerki á milli, ef orsakasamband er óvíst. Tilvísunin til atkvæða barnafólks og til embættis borgarfulltrúa getur komið fram aftar í fréttinni, þar sem talað er um bakgrunn.