Við birtingu lánsfjáráætlunar ríkisins hefur sannazt, sem hér hefur verið haldið fram, að gatið á fjármálum þess verður ekki hálfur eða heill milljarður á næsta ári. Gatið verður hálfum þriðja milljarði stærra eða samtals annaðhvort þrír eða hálfur fjórði milljarður.

Samkvæmt lánsfjáráætlun hyggst ríkið og stofnanir þess taka að láni átta milljarða og endurgreiða fimm. Mismunurinn nemur þremur milljörðum. Og samkvæmt síðustu fréttum af gati sjálfs fjárlagafrumvarpsins er það vanmetið um hálfan milljarð, svo að heildargatið verður þrír og hálfur.

Hinn hálfi níundi milljarður, sem tekinn verður að láni á næsta ári, skiptist þannig : Í A-hluta fjárlaga 1.861 milljón, í B-hluta 1.288, hjá fyrirtækjum ríkisins 1.800, hjá húsbyggingarsjóðum ríkisins 1.558, hjá gæludýrasjóðum ríkisins 1.372 og um 500 milljónir í vanmatinu.

Til að sýna, hversu rosalegar þessar tölur eru, má nefna til samanburðar, að lántökur sveitarfélaga eru áætlaðar 153 milljónir og alls atvinnulífsins í landinu 1 .836 milljónir. Allar eru þessar tölur úr lánsfjáráætlun ríkisstjórnarinnar frá því í fyrradag.

Í þessari áætlun næsta árs kemur fram einstök bjartsýni um, að hægt verði að afla innanlands hálfs þriðja milljarðs króna í lánsfé. Tilraunir ríkisstjórnarinnar til að draga úr raunvöxtum og gera þá öfuga gefa þó ekki mikla von um almennan sparnað fólks á næsta ári.

Til dæmis gerir áætlunin ráð fyrir, að innheimta og innlausn spariskírteina ríkisins standist á næsta ári þótt hlutfallið í ár hafi verið neikvætt fyrir ríkið um 500 milljónir. Bauð ríkið þó innleysendum upp á töluvert háa raunvexti á þessu ári eða 8%.

Ennfremur gerir áætlunin ráð fyrir, að lífeyrissjóðir þjóðarinnar láni 1.220 milljónir til húsnæðislánakerfis ríkisins, þótt þeir hafi í ár aðeins lánað ríkinu 430 milljónir til þessara nota. Draga verður í efa, að ríkinu takist að ná innanlands öllu þessu fé.

Ofan á þann innlenda sparnað, sem ríkið dreymir um, telur það sig þurfa 7.300 milljónir í löngum erlendum lánum og 1.200 í stuttum erlendum lánum. Við þessar tölur bætist 500 milljóna vanmatið á fjarlagagatinu og loks ótilgreint ofmat á innlendri öflun lánsfjár.

Um þessar mundir nema erlendar skuldir þjóðarinnar 42.660 milljónum og þjóðarframleiðsla ársins er að verða 67.300 milljónir, hvort tveggja samkvæmt lánsfjáráætlun ríkisstjórnarinnar. Þar með eru erlendar skuldir þjóðarinnar komnar upp í 63,4%. þjóðarframleiðslunnar.

Hið stórfenglega gat á fjármálum ríkisins, stofnana þess, fyrirtækja og sjóða, svo og ráðagerðirnar um stórfelld lán í útlöndum eru skref til hækkunar erlendra skulda upp fyrir 63,4% þjóðarframleiðslu og til hækkunar erlendrar skuldabyrði upp fyrir 23% útflutningsverðmætis.

Sem eitt hrikalegt dæmi um, hvernig ráðgert er að sóa þessum mikla fjáraustri, má nefna, að lánsfjáráætlunin gerir ráð fyrir eins milljarðs króna fjárfestingu í landbúnaði á næsta ári, aðallega í hinum hefðbundna landbúnaði, sem framleiðir afurðir, er ekki finnast að neinir kaupendur.

Þegar milljarður er fjárfestur til að fá að borga árlega meira en milljarð í útflutningsuppbætur og niðurgreiðslur, er ekki við því að búast, að milljarður finnist í nýjar atvinnugreinar. Þannig er lánsfjáráætlunin ömurlegt rugl, alveg eins og fjárlagafrumvarpið.

Jónas Kristjánsson.

DV

Allt frá því fyrir daga Snorra Sturlusonar hefur risna þótt sjálfsögð hér á landi. Íslenzkir kaupsýslumenn þakka stundum risnu góðan árangur í samningum við erlenda aðila. Og takist Seðlabankanum með risnu að ná hálfu prósenti hagstæðari vaxtakjörum í útlöndum, er vel að unnið.

Ekki er þó sama, hvenær risna er notuð, hjá hvaða aðilum og með hvaða hætti. Risna sætir oft ámæli, einmitt vegna þess að fólk verður vart við, að hún er notuð af mönnum, sem eru að gæla við sjálfa sig. Laxveiðibækur sýna til dæmis, að slík risna er algeng hjá bönkunum.

Reykjavíkurborg þarf mikla risnu, af því að hún hefur skyldum að gegna sem höfuðborg landsins. Ýmsir hópar, innlendir og erlendir, sem sækja boð ráðherra, þiggja líka af hefð boð hjá borginni. Þetta kostar mikið fé, líklega tvær milljónir á ári, en er óhjákvæmilegt.

Hitt er furðulegra, að Seðlabankinn, sem hefur litlum skyldum að gegna af þessu tagi, skuli þurfa svipaða risnu og Reykjavíkurborg. Hinir erlendu bankastjórar, sem hann býður, eru sárafáir í samanburði við hinn mikla fjölda, sem nýtur risnu Reykjavíkurborgar.

Aðrar stofnanir, sem hafa vakið athygli á þessu sviði, eru Landsvirkjun og Landsbanki. Þar er greinilega ekki litið á risnu fyrst og fremst sem liðkun viðskipta, heldur sem kjarabót fyrir yfirmenn. Sönnunargögn um óþarfa risnu af því tagi má sjá í bókum veiðihúsa.

Aftur á móti er risnu haldið óeðlilega mikið niðri hjá stofnun á borð við forsetaembættið. Er það þó stofnun, sem byggir starfsemi sína að töluverðu leyti á risnu. Erlendir virðingarmenn eru til dæmis undantekningalaust boðnir til forseta Íslands.

Þar að auki erum við svo lánsöm að hafa forseta, sem kann að nota risnu. Margoft kemur greinilega í ljós, að heimsókn á Bessastaði hefur verið hástig Íslandsferðar erlendra virðingarmanna. Þeir tala um forseta Íslands og Bessastaði í lýsingarorðum hástigs.

Þessa sérstöðu á að vera sjálfsagt að nýta meira en gert er. Um leið er nauðsynlegt, að hætt sé nöldri um, að risna hafi aukizt í tíð núverandi forseta, svo og ferðakostnaður. Vissulega hefur hvort tveggja aukizt verulega, en eigi að síður minna en vert væri.

Ekki er heldur sama, hvernig risna er framkvæmd. Hjá forsetaembættinu gætir þekkingar og smekkvísi á því sviði. Víða annars staðar er risnu sóað í vitleysu. Dæmi um það mátti sjá í hinni opinberu heimsókn forsætisráðherra Svíþjóðar til Íslands í síðustu viku.

Ástæðulaust er að kalla á hundrað manns til veizlu og bjóða þeim lélegan mat, þar á meðal hrygg af fóðurkálslambi, þar sem rúmlega helmingur er fita, – eða fisk, sem er innbakaður í smjördeig eins og tíðkaðist hjá Escoffier, en þekkist ekki lengur meðal siðaðra þjóða.

Svo vel vill til, að íslenzk veitingahús hafa matreiðslumenn, sem að jafnaði eru betri en starfsbræður þeirra á Norðurlöndum. Hvers vegna eru ekki Skúli Hansen eða Guðmundur Guðmundsson fengnir til að gæta sóma Íslands, þegar forsætisráðuneytið þarf á slíku að halda?

Þegar Frakklandsforseti þarf að nota risnu, kallar hann út í bæ eftir landsins beztu kokkum. Það eiga ráðamenn okkar líka að gera. Og þeir eiga að bjóða hráefnið, sem hefur gert íslenzka matreiðslumenningu þekkta úti í heimi, það er fiskinn úr sjó, ám og vötnum.

Jónas Kristjánsson.

DV

Seinkun nýrrar ákvörðunar um vexti á næsta verðbólgutímabili bendir til, að niðurstaðan verði eins konar málamiðlun. Í henni verði tekið tillit til þeirra, sem vilja raunvexti, og hinna, sem vilja vaxtakostnað atvinnulífs og húsbyggjenda sem allra minnstan.

Seðlabankinn hefur lagt fram varfærnar bugmyndir, sem andstæðingum raunvaxta finnst of háar. Þær fela þó í sér minnkun raunvaxta af verðtryggðum lánum og aukningu hinna öfugu vaxta af óverðtryggðum lánum. Hagfræðilega eru þær rangar, en diplómatískt hugsanlega nauðsynlegar.

Meðan umtalsverður hluti stjórnmálaafla og stjórnmálamanna landsins sér ekki samhengi milli framboðs og eftirspurnar að lánsfé, verður erfitt að rækta hér innlendan sparnað. Búast má við, að áfram verði að treysta á útlendan sparnað og taka stór lán í útlöndum.

Á næsta ári munum við þurfa að greiða 5-6 milljarða í vexti af erlendum lánum. Sú byrði mun síðan þyngjast ár frá ári, unz þjóðin verður gjaldþrota, ef til vill áður en ríkjandi kynslóð verður búin að velta byrðunum yfir á börnin sín. Við erum að sökkva í kviksyndi.

Útbreiddur er sá misskilningur, að erlend lán séu ódýrari en innlend. Vextir á Íslandi eru ekki hærri en í nágrannalöndunum og eru til dæmis lægri en í blómstrandi efnahag Bandaríkjanna. Í útlöndum er líka markaðsverð á vöxtum. Því þurfum við að sæta eins og aðrir.

Úr því að íslenzkir stjórnmálamenn og aðrir innlendir andstæðingar raunvaxta geta ekki ráðið vöxtum í útlöndum, vilja þeir stjórna vöxtum innanlands. Þeir líta í einstefnu á hagsmuni lántakenda og hafa ekki minnstu hugmynd um, að til sé lögmál framboðs og eftirspurnar.

Þeir, sem hafa atvinnu af ráðleggingum til fólks um meðferð fjármuna, ern byrjaðir að vara við afleiðingum þeirrar málamiðlunar í vöxtum, sem er á næsta leiti. “Sparifjáreigandi! Varúð! Óverðtryggt sparifé” var um daginn fyrirsögn á blaðagrein eins þessara manna.

Nú eru um 60% sparifjár á óverðtryggðum reikningum, sem munu verða mjög óhagstæðir á næstu mánuðum. Reiknað er með. að verðbólgustigið í janúar verði allt að 80%. Augljóst er, að margir munu færa peninga sína á verðtryggða reikninga til að verja þá þessari holskeflu.

Næsta skref andstæðinga raunvaxta verður svo atlaga gegn verðtryggingunni. Sú atlaga mun enn minnka innlendan sparnað ofan á þá minnkun, sem væntanleg málamiðlun mun hafa í för með sér. Í skorti á innlendu lánsfé munu háir vextir til útlendinga í vaxandi mæli taka við.

Ríkisstjórnin er að missa tökin á þessu eins og öðru, sem hún hefur fitlað við. Fyrr á þessu ári fór hún vel af stað í tilraunum til að hækka raunvexti og rækta innlendan sparnað. Sjálf bauð hún lífeyrissjóðum 9,29% raunvexti og innleysendum spariskírteina 8%. raunvexti.

Sparnaðarandinn hvarf eins og dögg fyrir sólu á þeim tveimur vikum, sem liðu, meðan ríkisstjórnin tregðaðist við að viðurkenna fall krónunnar. Skynsamt fólk kaus fremur að spekúlera í gengislækkun en raunvöxtum. Það keypti sér áþreifanlega hluti fyrir peningana.

Lítið dugar að hafa áhyggjur af vaxtabyrði atvinnulífs og húsbyggjenda, þegar sparnaður fer minnkandi. Ef misvitrir menn koma með handafli í veg fyrir það, sem þeir kalla “okurvexti” hér innanlands, verður ekki í önnur hús að venda en mun hærri raunvexti í útlöndum. Óskhyggja verður aldrei farsæl stjórnarstefna.

Jónas Kristjánsson

DV

Umræður innan og utan Alþingis um niðurstöður fjárlagafrumvarps ríkisstjórnarinnar eru að mestu leyti marklausar. Enn hefur ríkisstjórnin ekki lagt fram neina fjárfestingar- og lánsfjáráætlun fyrir næsta ár. Og slík áætlun á einmitt að vera í föruneyti fjárlagafrumvarps.

Kominn er 13. desember og gert ráð fyrir, að önnur og næstsíðasta umræða um fjárlagafrumvarpið verði á Alþingi í dag. Samkvæmt venju má gera ráð fyrir, að þetta frumvarp verði að lögum eftir viku, í síðasta lagi á föstudaginn í næstu viku, daginn fyrir jólafrí Alþingis.

Í fyrra var fjárfestingar- og lánsfjáráætlun þessa árs lögð fram 25. október. Og í hittifyrra var áætlunin lögð fram 17. október. Í báðum tilvikum gerðist þetta aðeins einni til tveimur vikum eftir að fjárlagafrumvarp viðkomandi árs hafði verið lagt fram.

Í inngangi áætlunarinnar í fyrra var sagt, að þá hafi mikið kapp verið lagt á, að hún fylgdi fjárlagafrumvarpi “án tafar” og “áður en fyrsta umræða fer fram um það á Alþingi”, þar sem slíkt sparaði vinnu og gæfi betri yfirsýn. Góð áform af þessu tagi hafa nú alveg gleymzt.

Í ljósi þessa er ekki auðvelt að meta, hvort sé fyndið eða sorglegt rifrildið um svokallað gat á fjárlagafrumvarpinu í þetta sinn. Menn leika sér að tölum um, hvort gatið sé einn eða hálfur milljarður. Og menn leika sér að tölum um, hvernig megi fylla þetta gat.

Samt vita menn, ef þeir vilja vita, að gatið á ríkisfjármálunum er miklu stærra en þetta. Það vantar nefnilega í myndina gatið á fjárfestingar- og lánsfjáráætluninni, sem enn hefur ekki litið dagsins ljós. Og allir vita, að það gat verður mun stærra.

Í eftirmála fjárlagafrumvarpsins er raunar gerð tilraun til að gera það upp að alþjóðlegum hætti í stað hinnar séríslenzku fölsunarleiðar. Þar er sagt, að greiðsluhalli ríkissjóðs sé rétt reiknaður upp á þrjá milljarða króna í stað hins hálfa milljarðs í frumvarpinu.

Þótt ríkisstjórnin hafi þannig lagt fram marklaust fjárlagafrumvarp með niðurstöðum út í bláinn, er samt fróðlegt að skoða einstaka liði þess og skýringar þeirra. Slíkt leiðir ýmislegt í ljós, sem stjórnvöld kæra sig ekki um, að haldið sé á lofti.

Lífeyrissjóður bænda hefur þá sérstöðu að vera algerlega á bakinu á skattgreiðendum. 30,6 milljón króna gjöf til sjóðsins er falin í liðnum “Stofnlánadeild landbúnaðarins” og 80 milljón króna gjöf til hans er sett á viðskiptaráðuneytið í liðnum “Niðurgreiðslur”.

Bætur fyrir niðurskurð á sjúku fé eru faldar í liðnum , ,Sauðfjárveikivarnir”, sem hefur rúmlega tvöfaldazt upp í 18,1 milljón króna. Niðurgreiðslur á lánsfé til landbúnaðar eru í frumvarpinu kallaðar “Lántökukostnaður” og eiga að nema 81,4 milljónum á næsta ári.

Ótal kostnaðarliðir, þar á meðal sumir fastir liðir á borð við milljónir í styrki til flokkspólitískra málgagna, eru utan við niðurstöðutölur fjárlagafrumvarpsins. Það er gert með því að hafa þá í sérstakri heimildargrein aftan við sjálft frumvarpið.

Á sumu þessu ber stjórnarandstaðan nokkra ábyrgð frá valdaskeiði fyrri ríkisstjórna. Það er sennilega skýringin á, að á Alþingi fæst engin vitræn umræða um raunverulegar tölur ríkisfjármála og engin markviss krafa um, að þær séu settar fram eftir alþjóðlegum og ófölsuðum staðli.

Jónas Kristjánsson.

DV

Þjóðum þriðja heimsins kæmi vel, að menntamálaráðherrar Norðurlanda, sem nú eru saman á fundi, tækju á sig rögg og legðu til, að þessi lönd færu úr Unesco, menntastofnun Sameinuðu þjóðanna, svo sem stjórnir Bandaríkjanna og Bretlands hafa þegar ákveðið að gera.

Unesco er orðin fjárhagslega og hugsjónalega gerspillt stofnun. Þar ríkir forstjóri, M’Bow, sem hagar sér eins og auðkýfingur og brennir í höfuðstöðvunum í París 75 aurum af hverri krónu, sem kemur í kassann. Engin alþjóðastofnun nýtir fé sitt jafn illa.

Verra er þó, að M’Bow stjórnar í Unesco andlýðræðislegu bandalagi harðstjóra þriðja heimsins, arabaríkjanna og járntjaldsríkjanna. Hagsmunir þessara harðstjóra stangast yfirleitt á við hagsmuni þjóða þriðja heimsins, sem harðstjórarnir kúga og arðræna.

Kúgurum þriðja heimsins er mjög illa við frásagnir fjölmiðla af framferði þeirra heima fyrir. Þeir nota fjölmiðla landa sinna sem áróðursstofnanir og leggja steina í götu vestrænna fjölmiðla, sem reyna að komast að sannleikanum um ástandið í löndum þriðja heimsins.

Harðstjórarnir hafa sett Unesco á oddinn í baráttunni gegn því, sem þeir kalla nýlendustefnu í fjölmiðlun. Þeir segja, að lýðræði og fjölbreytt fjölmiðlun eigi ekki erindi til fátækra þjóða, sem þurfi þjóðareiningu til að lyfta sér upp úr núverandi örbirgð.

Í rauninni vilja harðstjórarnir þögn. Þeir vilja ekki, að sagt sé frá ránskap þeirra, pyndingum og morðum. Þeir vilja ekki, að í ljós komi, að örbirgð þjóða þeirra stafar fyrst og fremst af ágirnd þeirra, mistökum, hroka og endalausri valdníðslu.

Á vegum Unesco er miklu fé varið til að hefta frjálsa fjölmiðlun í heiminum og breyta henni í áróðursstofnanir fyrir valdhafana. Einnig á öðrum sviðum starfar Unesco í umboði harðstjóranna, er reyna sem mest þeir mega að traðka á mannréttindum þjóða sinna.

Fyrir síðustu áramót gafst stjórn Bandaríkjanna upp á þátttöku í þessari sorastofnun. Brotthvarf þeirra kemur til framkvæmda nú um áramótin. Þá hefur stjórn Bretlands einnig ákveðið úrsögn, sem verður að ári liðnu.

Fulltrúar annarra lýðsræðisríkja hafa í vaxandi mæli haldið uppi gagnrýni innan Unesco á stjórn og stefnu stofnunarinnar. Til greina hefur komið, að Holland, Vestur-Þýzkaland og Danmörk fylgi fordæmi Bandaríkjanna og Bretlands og standi vörð um mannréttindi í heiminum.

Ísland hefur lítið lagt til þessara mála. Fulltrúar okkar hafa til skamms tíma kosið að setja kíkinn fyrir blinda augað eins og raunar svo margir aðrir. Meiri sómi væri að segja skilið við Unesco og hvetja ríkisstjórnir Norðurlanda til að gera slíkt hið sama.

Fyrir tæpum áratug lenti ILO, alþjóða vinnumálastofnunin, í hliðstæðum vanda. Stjórn Bandaríkjanna hætti þá aðild að stofnuninni. Afleiðingin varð sú, að stjórnendur ILO tóku sér tak og hættu að vinna þvert gegn þeim hugsjónum, sem stofnunin byggðist á.

Að lokum gátu Bandaríkin aftur gerzt aðili að ILO. Hið sama getur gerzt í Unesco. Og því fleiri lýðræðisríki, sem nú hverfa á brott, þeim mun líklegra er, að stjórnendur Unesco sjái sína sæng upp reidda. Menntamálaráðherrar Norðurlanda eiga að átta sig á þessu.

Jónas Kristjánsson.

DV

Sovézkum herflugvélum hefur í vaxandi mæli tekizt að fljúga undir ratsjárgeisla frá Keflavíkurvelli og Stokksnesi. Þetta hlýtur að vera töluvert áhyggjuefni, í fyrsta lagi vegna öryggis landsins. Það þýðir lítið að hafa hér viðbúnað, ef hægt er að læðast upp að landinu.

Flug sovézkra herflugvéla við Ísland hefur tvöfaldazt á síðustu sjö árum. Þetta flug er angi af ofbeldishneigð sovézka þjóðskipulagsins, sem í Afganistan kemur fram í beinni innrás, en hér meðal annars í hótun Þjóðviljans í fyrradag um sovézkan eiturhernað.

Í öðru lagi er leyniflug sovézkra herflugvéla hættulegt almennu farþegaflugi við landið. Þessar flugvélar senda engar flugáætlanir og afla sér engra flugheimilda hjá íslenzku flugstjórninni. Þær fljúga iðulega inn á leiðir farþegaflugvéla án viðvörunar.

Erlendis eru mörg dæmi um alvarleg flugslys, sem hlotizt hafa af slíku glæfraflugi herflugvéla. Bæði hér og annars staðar stríðir slíkt flug gegn alþjóðlegum samningum og hefðum. En reynslan sýnir, að mannslíf í farþegavélum skipta ofbeldiskerfið engu máli.

Bæði vegna öryggis landsins og vegna öryggis farþegaflugsins er mikilvægt, að því ratsjárgati verði lokað, sem myndaðist eftir lokun stöðvanna í Aðalvík og á Heiðarfjalli. Og nú eru einmitt uppi ráðagerðir um, að það verði gert í Stigahlíð og á Langanesi.

Awacs ratsjárflugvélarnar duga ekki einar sér. Ekki hefur verið hægt að tryggja, að ein þeirra sé jafnan á lofti. Þar að auki hafa þær verið sendar í burtu, þegar hætta hefur myndazt í öðrum heimshluta, svo sem gerðist í Persaflóa, er hófst styrjöld Írana og Íraka.

Samkvæmt ráðagerðunum á að setja upp fjórar nýtízku ratsjárstöðvar í stað hinna tveggja, sem fyrir eru. Í stað 110 manna flokks á Stokksnesi frá varnarliðinu mundu koma fjórir tíu manna eftirlitshópar Íslendinga á fjórum stöðum á landinu. Íslenzkir tæknimenn tækju við rekstrinum.

Gögn núverandi ratsjárstöðva fara ekki aðeins til varnarliðsins heldur einnig til íslenzku flugstjórnarinnar, sem byggir rekstur sinn á þeim. Endurbættar og nýjar ratsjárstöðvar mundu gera íslenzku flugstjórninni kleift að veita eins góða þjónustu og bezt gerist.

Þar með yrði líklega væntanlega tryggt, að Ísland héldi hinum arðbæra samningi við Alþjóða flugmálastjórnina um að annast flugstjórn á öllu svæðinu yfir Grænlandi og Íslandi. Dregið yrði úr líkum á, að þessi verðmæta þjónusta færðist upp í gervihnetti á næstu áratugum.

Nauðsynlegt er, að á hinum fjórum stöðum verði einnig komið upp sérstökum ratsjám til að fylgjast með umferð skipa og að þær hafi búnað til að fylgjast með úrkomu og hafís. Slíkar ratsjár mundu auka verulega öryggi íslenzkra sjómanna á fiskiskipum og kaupskipum.

Búizt er við, að fljótlega berist ósk bandarískra stjórnvalda um þessa eflingu ratsjárkerfisins við Ísland. Sú ósk byggist á, að framkvæmdirnar eru í þágu varna Atlantshafsbandalagsins sem heildar og Bandaríkjanna sérstaklega. Þess vegna vilja þessir aðilar borga.

Um leið eiga þessar stöðvar að tryggja okkur, að vitað verði um allt flug við landið og að sæmilegt öryggi komizt á í farþegaflugi og siglingum. Ennfremur mundu þær efla tækniþekkingu Íslendinga. Við eigum því að fallast á, að ratsjárstöðvarnar verði bæði fjórar og góðar.

Jónas Kristjánsson.

DV

Skortur formanns Sjálfstæðisflokksins á ráðherradómi er greinilega orðinn að varanlegu innanflokksböli. Síðast í fyrradag voru á miðstjórnarfundi flokksins ítrekaðar kröfur um, að hann tæki sæti í ríkisstjórn.

Nýjasti þáttur þessarar viðleitni er tilraun Morgunblaðsins til að stilla fjármálaráðherranum, Albert Guðmundssyni, upp við vegg og saka hann um fjárlagagatið til að veikja stöðu hans og auðvelda ráðherraskipti. Þurfti þó tíu ráðherra til að búa til svo stórt gat.

Helzti bandamaður Þorsteins í því, sem á ýmsum stöðum hefur verið kallaður “lífróður” hans til ráðherrastóls, er Steingrímur Hermannsson. Hann hefur margoft og árangurslaust lýst því yfir, að hann telji “mjög mikilvægt”, að Þorsteinn taki sæti í ríkisstjórninni.

Samstarf þeirra Steingríms og Þorsteins var um tíma mjög náið síðari hluta sumars og fram á haust. Þá sömdu þeir verkefnaskrá fyrir ríkisstjórnina og Þorsteinn kom opinberlega fram sem yfirráðherra Sjálfstæðisflokksins, ráðherra án ráðuneytis og blaðafulltrúi stjórnarinnar.

Til skamms tíma talaði Þorsteinn Pálsson eins og þungavigtarmaður í öllum mikilvægum umræðum á Alþingi um efnahagsmál. Og í byrjun nóvember sagði formaður þingflokks sjálfstæðismanna, Ólafur G. Einarsson, að einungis um það bil vika væri til stefnu fyrir uppstokkun.

Þetta hefur gerbreytzt á skömmum tíma. Vikan er liðin og margar aðrar. Þorsteinn tók ekki til máls í umræðu Alþingis um gengislækkunina. Og í fyrradag sagði hann í blaðaviðtali um fjárlagadæmið, að bann hefði “ekki hugmynd um, hvernig þessi mál stæðu”.

Hann bætti um betur og sagði: “Fjármálaráðherra fer með fjármál ríkisins. Þau eru ekki mitt mál.” Daginn eftir, það er að segja í gær, kom í ljós, að þessi leiðinda fjármál eru ekki bara honum óviðkomandi, heldur einnig öllu liði eyðsluráðherra Sjálfstæðisflokksins.

Mikið vatn hefur runnið til sjávar á því rúma ári, sem Þorsteinn Pálsson hefur verið flokksformaður. Í upphafi töluðu hann og aðrir um hugsanlegan ráðherradóm hans eins og það væri einkaákvörðun, er hann sem formaður tæki yfir kaffibollanum einhvern morguninn.

Nú eru menn hins vegar farnir að skilja, að þingflokkurinn er allt annar Sjálfstæðisflokkur en landsfundurinn er. Ennfremur, að Sjálfstæðisflokkurinn sem landsfundur hefur ekkert yfir Sjálfstæðisflokknum sem þingflokki að segja. Nema þingflokkurinn vilji.

Þingflokkurinn var búinn að velja sína sex ráðherra áður en Þorsteinn varð formaður. Þessir ráðherrar sækja ekki stöðu sína til landsfundar, heldur beint til þingflokksins og óbeint til stöðu sinnar sem smákónga heima í héraði. Þeir ráða, en ekki Þorsteinn.

Sem ráðherra er hver þeirra fyrir sig valdameiri en formaður flokksins. Þeir hafa hver fyrir sig reynzt ófúsir að víkja fyrir Þorsteini og munu komast upp með það. Þess vegna er það meira af vanmætti en öðru, að Þorsteinn og Morgunblaðið eru að abbast upp á Albert fyrir fjárlagagatið.

Þegar Hermann Jónasson flokksformaður var utan stjórnar Framsóknar og Sjálfstæðis 1953-1956, skipti hann sér ekki af stjórninni og gerðist aldrei blaðafulltrúi hennar. Þegar hún svo hrökklaðist frá 1956, var hann hins vegar tilbúinn með “hræðslubandalag” og nýtt stjórnarmynztur. Kannski Þorsteinn geti lært af Hermanni?

Jónas Kristjánsson.

DV

Þótt gengið hafi á ýmsu í samskiptum íslenzkra stjórnvalda og Alusuisse um álverið í Straumsvík, er form samstarfsins þar þó hið vænlegasta í stóriðjumálum hér á landi. Það felst í, að Íslendingar eiga orkuverin og hinir erlendu aðilar eiga sjálfa stóriðjuna.

Í slíku samstarfi er bezt, að íslenzka ríkið viti, hvorum megin það situr við borðið. Í Straumsvík er vitað, að ríkið vill fá sem hæst verð fyrir orkuna og að Ísal vill sleppa með sem lægst verð. Í þessari andstöðu felast hreinar línur, sem vantar annars staðar.

Þótt Áburðarverksmiðjan sé engin stóriðja, hefur hún ætíð fengið orku á undirverði, því að ríkið er eigandinn. Og fróðlegt verður að sjá, hvernig gengur að fá Grundartangaverið til að taka á sig hliðstæða hækkun og Straumsvíkurverið hefur lagt á sínar herðar.

Hvort sem fyrirhuguð kísilmálmverksmiðja á Reyðarfirði verður að meirihluta eða minnihluta í eigu ríkisins, þá er ljóst’ að sú eignaraðild mun leiða til mikillar tregðu á að láta þá verksmiðju greiða sanngjarnt verð fyrir orkuna. Eignaraðild dregur úr kröfuhörku í samningum um orkusölu.

Vatnsafl landsins rennur að mestu arðlaust til sjávar. Við vitum. að víða má virkja, þótt staðir á borð við Gullfoss séu látnir í friði. Ráðagerðir stjórnvalda og virkjunarmanna um orkusölu til stóriðju fram til aldamóta eru hóflegar og skynsamlegar.

Við getum hæglega tekið lán til virkjana, ef tryggt er, að orkuverin njóti öruggra viðskipta og á orkuverði, sem greiðir niður þessar virkjanir. Þetta er auðlind, sem sjálfsagt er að hagnýta eins og fiskimiðin. Að hafna stóriðju yfirleitt er óhugnanlegt afturhald.

Sem betur fer situr helmingurinn af erlendum skuldum þjóðarinnar í orkuverum, sem hafa trygg viðskipti, bæði við almenning og fyrirtæki í landinu. Orkuverin munu greiða niður þessar skuldir. Eftir síðasta samninginn við Alusuisse munu þau raunar gera það hraðar.

Eina stjórnmálaaflið, sem virðist andvígt stóriðju hér á landi, er Kvennalistinn. Sú stefna virðist meira byggð á tilfinningum en raunsæi. Eða þá, að ruglað sé saman orkufrekum iðnaði og færibandaiðnaðinum, sem er að flytjast frá iðnríkjunum til þróunarlandanna.

Orkufrekur iðnaður er fámennur, greiðir há laun og hefur yfirleitt gott samstarf við stéttarfélög, nákvæmlega eins og hér í Straumsvík. Allt er þetta gerólíkt útlendum færibandaiðnaði. Og mengun frá orkufrekum iðnaði má örugglega halda í skefjum. Er ekki ræktaður lax við Straumsvík?

Við eigum að hafna afturhaldi Kvennalistans, fráhvarfinu frá orkufrekum iðnaði. En við eigum líka að hafna eyðslustefnu Alþýðubandalagsins, kröfunni um íslenzka eignaraðild eða meirihlutaeign í þessum iðnaði. Við höfum nóg annað að gera við takmarkað fjármagn.

Við getum leyft okkur að slá fyrir orkuverum, sem hafa trygg viðskipti við stóriðju. En við eigum ekki sjálf að taka áhættu af sveiflum stóriðjunnar eða fara inn á markað, sem við ráðum alls ekki við. Á því sviði borgar sig að hafa allt á þurru og selja bara orku.

Við eigum að leggja fé okkar í viðráðanlegan iðnað. Við eigum að nýta hverja krónu vel í atvinnutækifærum. Við eigum að sinna iðnaði, sem er í tengslum við iðnþróun okkar, þekkingu og aðrar aðstæður. En við skulum líta á orkusölu til stóriðju sem gagnlega hliðarbúgrein.

Jónas Kristjánsson.

DV

Efnahags- og atvinnuframtíð Íslendinga felst ekki í essunum fjölmörgu. Hún felst ekki í sykuriðju, steinullariðju, saltiðju, stáliðju og jafnvel ekki í stóriðju, nema að mjög takmörkuðu leyti. Hún felst yfirleitt ekki í neinu, þar sem ríkinu er ætlað að borga verulegan kostnað.

Orkufrekur iðnaður er nytsamlegur, ef ríkið lætur sér nægja að reisa orkuver út á trygg viðskipti, sem afskrifi orkuverin á hæfilegum tíma. Hins vegar er innlent fé svo lítið og erlendar skuldir svo miklar, að ekki er verjandi að leggja peninga í orkufrekan iðnað.

Þá peninga, sem þjóðin á, og þá, sem hún treystir sér til að taka að láni, á að nota í iðnað, sem ekki krefst mikillar fjárfestingar að baki hvers atvinnutækifæris. Við höfum skínandi dæmi um þá möguleika. Fiskeldi er komið á strik og tölvutækni fylgir fast á eftir, hvort tveggja af eigin rammleik.

Gæluverksmiðjurnar, sem verið er að byggja eða stendur til að byggja að verulegu leyti á kostnað ríkisins og skattborgaranna, þurfa mikla fjárfestingu á hvern starfsmann. Þetta er alvarlegt í járnblendinu á Grundartanga og verður enn verra í kísiliðjunni á Reyðarfirði.

Við sóum meira en nógu af takmörkuðu fé þjóðarinnar og af dýru lánsfé í hefðbundnar og úreltar atvinnugreinar á borð við sauðfé og kýr, þótt við bætum ekki á okkur byrðum á borð við hin nýju gæludýr ríkisins í steinull og salti, járnblendi og kísli, sykri og stáli.

Um þessar mundir er töluvert dreymt um glæsta framtíð í líftækni. Margir telja , að við getum þar farið sömu leið og í tölvutækninni, til dæmis notað sérstöðu okkar í sjávarútvegi til að þróa tækni á afmörkuðum sviðum, sem milljónafyrirtæki stórþjóðanna sinna ekki.

Til viðbótar dreymir menn um, að jarðhitinn færi okkur ekki aðeins orku til notkunar í líftækni, heldur einnig sérstæðar tegundir af örverum, sem þrífast í miklum hita og brennisteinssýru íslenzkra hvera. Allt er þetta mjög spennandi, en á auðvitað langt í land.

Verkefni okkar í líftækni ættu helzt að vera á sviði háskólakennslu og rannsókna til undirbúnings hugsanlegum efnahagsávinningi í framtíðinni. Um leið megum við ekki gleyma, að enn nærtækara er að efla háskólakennslu og rannsóknir í fiskeldi og tölvutækni.

Ekki dugir, að fiskeldi sé aðeins kennt við bændaskóla. Á háskólastigi þurfum við að efla líffræði og fiskifræði, sem gagnast í fiskeldi. Íslendingar eru með ráðagerðir um fiskeldi í öðrum hverjum firði, en skortir fólk með trausta þekkingu á þessu sviði.

Ekki er síður nauðsynlegt, að ríkið hætti að sóa dýrmætu fé í úreltar greinar og gæluverkefni og beini fjármagninu í staðinn að grein eins og fiskeldi, sem þegar hefur sannað gildi sitt, – sem vaxið hefur upp úr grasrótinni án umtalsverðrar opinberrar aðstoðar.

Tölvutæknin er ekki eins langt komin, en hefur þó sannað tilverurétt sinn í ýmsum smáfyrirtækjum, ekki bara í Reykjavík, heldur líka úti á landi. Meðan fiskeldið þarf bara venjulegt lánsfé, þarf tölvutæknin áhættufé, því að margar ráðagerðirnar munu mistakast.

Ríkið á ekki að sá peningum í grýtta jörð. Það á að hlúa að grasrótinni á þeim stöðum, þar sem grös hafa reynzt spretta af sjálfsdáðum. Það á vitanlega að halda opnum möguleikum á líftækni. En fyrst og fremst ber að magna kennslu, vísindi og fjármagn og aftur fjármagn í fiskirækt og tölvutækni. Þar er efnahags- og atvinnuframtíð okkar.

Jónas Kristjánsson.

DV

Fjárlagafrumvarpið, sem nú er til umræðu á Alþingi, er að einu leyti merkilegra en fyrri slík frumvörp. Ekki er það vegna neins. sem stendur í hinu eiginlega frumvarpi, heldur vegna fylgiskjals, Athugasemda númer fjögur, sem er í föruneyti frumvarpsins í fyrsta sinn.

“Ríkisfjármál samkvæmt skilgreiningu Alþjóðagjaldeyrissjóðsins” er fyrirsögn þessa fylgiskjals. Í textanum er gerð tilraun til að raða fjárlagafrumvarpinu saman að alþjóðlegum hætti. Ennfremur eru þar settir inn liðir, sem hingað til hefur verið haldið leyndum.

Markmið þessarar uppsetningar á alþjóðlega vísu er auðvitað að gera kleift að bera saman fjárlög íslenzka ríkisins og fjárlög annarra ríkja. Slíkur samanburður er jafnan einkar gagnlegur, en er marklaus, nema borin séu saman atriði, sem raunverulega eru sambærileg.

Vonandi er fylgiskjal þetta vísir að nýrri framsetningu fjárlagafrumvarpa í náinni framtíð. Eins og er hljóta fjárlög að teljast marklítil gögn, einkum vegna þess að þau loka ekki fjárhagsáætlun ríkisins, heldur skilja eftir gat til ráðstöfunar í svokallaðri lánsfjáráætlun.

Ef miðað er við upprunalega útgáfu þessa fjárlagafrumvarps eru tekjur ríkisins vanmetnar um 2.296 milljónir króna og gjöldin um 5.002 milljónir. Þetta þýðir, samkvæmt skilgreiningu Alþjóða gjaldeyrissjóðsins, að lántökur eru vanmetnar um 3.017 milljónir og hallinn um 2.706 milljónir.

Í ljósi þessara upplýsinga er óneitanlega dálítið fyndið, að miklum tíma skuli varið á Alþingi og rúmi í málgögnum stjórnmálaflokkanna um, hvort fjárlög eigi að vera greiðsluhallalaus eða hvort koma eigi hallanum úr tæpum 1.000 milljónum í einhverja lægri tölu.

Í leiðurum þessa blaðs hefur margoft verið bent á, að ekki sé heilbrigt að skilja eftir þann hluta fjárlaga, sem kalla mætti C-hluta, og afgreiða hann eftir áramót í svokallaðri lánsfjáráætlun. Með núverandi hætti eru niðurstöðutölur fjárlaga marklausar og ekki umræðuhæfar.

Ýmsar fleiri gagnlegar upplýsingar koma fram í þessu fjórða fylgiskjali. Samkvæmt alþjóðlegri skilgreiningu eru niðurgreiðslur landbúnaðarfurða færðar af reikningi viðskiptaráðuneytisins yfir á reikning landbúnaðarráðuneytisins, þar sem þær eiga heima.

Af töflu númer þrjú í fylgiskjalinu má sjá, að í ár tekur landbúnaðurinn til sín 7,4% af öllum útgjöldum ríkisins, meðan fiskveiðarnar taka ekki nema 0,2% og iðnaðurinn 0,8%. Slíkar tölur hafa oft verið nefndar hér í blaðinu, en aldrei áður í gögnum hins opinbera.

Þessar tölur og aðrar verður nú hægt að bera saman við tölur í fjárlögum annarra ríkja. Fróðlegt verður að vita, hvort önnur ríki verja meira eða minna en 21%, ríkisútgjalda til sjúkrahúsa og heilsugæzlustöðva, 12% til fræðslumála og 10% til greiðslu vaxta, svo sem virðist gert hér.

Fjármálaráðuneytið hefur gert vel í að koma á framfæri skilgreiningu Alþjóða gjaldeyrissjóðsins, þótt ekki sé nema í formi fylgiskjals. Við fáum af skjalinu innsýn í, að fjárlagagatið er allt annað en það, sem nú er rifizt um, og að kostnaður málaflokka er allur annar.

Í rekstri jafn umfangsmikils fyrirtækis, sem ríkið er, hlýtur að teljast nauðsynlegt, að fjárlagafrumvörp og fjárlög séu lokuð og sambærileg dæmi, þar sem atriðin heita sínu rétta nafni. Meðan svo er ekki vita menn óhjákvæmilega lítið, um hvað þeir eru að tala.

Jónas Kristjánsson.

DV

“Geti ríkisvaldið ekki tryggt sjávarútveginum viðunandi rekstrargrundvöll, leggur aðalfundur Landssambands íslenzkra útvegsmanna til, að gjaldeyrisverzlun verði gefin frjáls, þannig að þeir, sem gjaldeyris afla, geti notið fulls arðs af sinni starfsemi.”

Þessi samþykkt nýafstaðins aðalfundar sýnir, að útgerðarmenn eru farnir að átta sig á, að umtalsverður hluti erfiðleika þeirra felst í óhóflegum auðlindaskatti, sem stjórnvöld leggja á sjávarútveginn í heild í formi of hárrar skráningar á gengi krónunnar.

Hugmyndinni um frjálsa gjaldeyrisverzlun hefur nokkrum sinnum verið haldið fram á síðustu árum, þar á meðal hér í leiðurum blaðsins. Hún stefnir að því, að þeir, sem afla gjaldeyris, fái fullan ráðstöfunarrétt yfir þeim gjaldeyri og geti selt hann á opnum markaði.

Í mismunandi mikilli, en oftast mikilli verðbólgu undanfarinna áratuga hefur gengi krónunnar jafnan verið fellt seint og illa. Þannig hefur þjóðfélagið sent verðbólgureikninginn til hinnar einu sönnu stóriðju landsins, hins afkastamikla sjávarútvegs.

Gjaldeyri og framleiðni sjávarútvegsins hefur þannig verið dreift út í þjóðfélagið til að skapa velmegun í landi. Lengi vel þoldi sjávarútvegurinn sæmilega þennan auðlindaskatt. Nú er hins vegar svo komið, að mjólkurkýrin hefur verið blóðmjólkuð og þolir ekki meir.

Svo illa er útgerðin stödd, að sumir útgerðarmenn og jafnvel forustumenn í þeim hópi halda fram, að gengislækkanir komi útgerðinni ekki að gagni. Þær hækki bara erlendar skuldir skipanna, svo og olíu og fleiri rekstrarvörur. Þetta éti upp hækkað fiskverð.

Með þessari skoðun er því haldið fram, að erlendur kostnaður flotans sé meiri en aflahlutur skipanna. En þar með er líka verið að segja, að útgerðin sé tómt rugl í sjálfu sér. Ef gengislækkun kemur útgerð ekki að gagni, þá er þar um óarðbæra útgerð að ræða.

Vitað er, að sum útgerð er tómt rugl, einkum nýrra togara, sem smíðaðir hafa verið innanlands á síðustu árum. Þau skip voru fjármögnuð af stjórnvöldum og keypt af útgerðarmönnum, þótt stöðugt væri bent á, að þessi skip væru óarðbær og mundu gera flotann of stóran.

Nú vita flestir í hjarta sínu, að ríkisvaldið getur “ekki tryggt sjávarútveginum viðunandi rekstrargrundvöll”, svo sem beðið var um í ályktun útgerðarmanna. Ríkisvaldið er alltaf að berjast við verðbólgutölur og hefur því ímugust á miklum lækkunum á gengi krónunnar.

Ríkið hefur tilhneigingu til stjórnsemi, sem alltaf leiðir til ofstjórnar. Á þessu ári hefur það reyrt allan sjávarútveginn í viðjar kvótakerfis, sem gengur svo langt, að það bindur upp á tonn aflasamsetningu hvers einasta fiskiskips í landinu.

Þáttur í stjórnsemi ríkisvaldsins er að vilja sjálft ákveða gengi krónunnar og þá alltaf með tilliti til hagsmuna þess sjálfs í slagnum við verðbólguna, en ekki með tilliti til aukinnar arðsemi í atvinnulífinu. Þessi ofstjórn er að drepa stóriðju landsins, sjávarútveginn.

Ef verðlag og vextir geta ákveðið sig sjálf á markaðstorgi lífsins, er sennilegt, að gengi krónunnar geti það líka. Búast má við, að þeir, sem gjaldeyri geta selt, og hinir, sem gjaldeyri vilja kaupa, geti samanlagt komizt að raun um, hvert sé sanngjarnt gengi krónunnar.

Jónas Kristjánsson.

DV

Saltverksmiðjan á Reykjanesi virðist vera ein af draumaverksmiðjunum, sem hafa tilhneigingu til að rísa hér á landi í sameinuðu átaki stjórnmálamanna, sem eru fullir af óskhyggju, og sérfræðinga, sem hafa miklar aukatekjur af skýrslugerð á þessu sviði.

Orkuverið við Kröflu var hannað og reist í miklum flýti, án þess að gagnrýnin endurskoðun kæmi til mótvægis við takmarkalitla bjartsýni og stórhug þeirra stjórnmálamanna og sérfræðinga, sem komu orkuverinu á laggirnar. Enda er Krafla meiriháttar vandamál í þjóðfélaginu.

Steinullarverið á Sauðárkróki er önnur verksmiðja, sem er í smíðum og á eftir að verða skattgreiðendum og húsbyggjendum dýrt spaug. Hins vegar hefur saltverið á Reykjanesi, Sjóefnavinnslan hf., nú fengið þá gagnrýnu endurskoðun, sem líklega dugir til að stöðva framkvæmdir.

Iðntæknistofnun Íslands hefur gefið út mikla skýrslu um saltverið. Þar segir, að einfaldast sé “að leggja á hilluna öll áform um uppbyggingu efnavinnslu Sjóefnavinnslunnar um fyrirsjáanlega framtíð”. Í staðinn eigi að reyna að selja orkuna, til dæmis til fiskeldis.

Iðntæknistofnunin bendir á, að fyrirhugaðar afurðir verksmiðjunnar séu flestar mjög ódýrar á almennum markaði. Ennfremur geri aðstandendur versins ekki ráð fyrir, að samkeppnisaðilar bregðist á nokkurn hátt við með því að útvega betra eða ódýrara salt en nú.

Þá segir, að “torskilið” sé, hvers vegna ríkið hafi ákveðið að fjármagna 8000 tonna tilraunaverksmiðju að miklu leyti með erlendu lánsfé. Menn verði að gera ráð fyrir, að tilraunir geti leitt til neikvæðrar niðurstöðu. Annars þyrfti ekki að vera með neinar tilraunir.

Iðntæknistofnunin segist ekki sjá, að stjórn Sjóefnavinnslunnar hafi notað markaðskannanir til að meta hugsanlega markaðshlutdeild fyrirtækisins. Og “ráðgjafar fyrirtækisins telja furðu oft, að vandalaust sé að ryðja öðrum seljendum út af markaði”.

Áfram segir í skýrslunni: “Þá er heldur ekki gert ráð fyrir, að verðjöfnunarkerfi það, er nú gildir að nokkru leyti á fisksalti, breytist. Telja verður, að þetta viðhorf lýsi þekkingarleysi um eiginleika markaða almennt.” Þetta hlýtur að teljast nokkuð hörð gagnrýni.

Iðntæknistofnunin telur næsta ólíklegt, að saltverið nái nokkru sinni áætlaðri markaðshlutdeild og segir: “Ráðgjafar Sjóefnavinnslunnar reikna með því, að vandalaust sé að selja framleiðsluna. Vandinn virðist að þeirra mati fyrst og fremst vera að framleiða salt.”

Bent er á, að kostnaður við aðkeypta ráðgjöf, hönnun, eftirlit og rannsóknir nemi yfir 20% af stofnkostnaði tilraunaverksmiðjunnar. Þrátt fyrir alla þessa ráðgjafa virðist aldrei hafa verið til umræðu “sú staðreynd, að 40 þúsund tonna verksmiðja sé hæpin fjárhagslega”.

Loks segir, að saltverið hafi “aðeins um þriggja mánaða skeið haft tæknimann í starfi og aldrei kunnáttumenn á sviði markaðsfærslu”. Og erfitt sé að skilja, hvers vegna ekki sé í stjórninni “nokkur kunnáttumaður um efnaframleiðslu og sölu eða á sviði tilraunarekstrar”.

Þessari gagnrýnu skýrslu Iðntæknistofnunar Íslands fylgir hressandi gustur. Vonandi verða aðrar, fyrirhugaðar gæluverksmiðjur ríkisins látnar sæta hliðstæðri, gagnrýninni endurskoðun, áður en þær leggjast með fullum þunga á hrjáða skattgreiðendur landsins.

Jónas Kristjánsson.

DV

Eina umtalsverða afrek kvótakerfisins er að ná staðfestingu á Fiskiþingi eftir tæplega eins árs reynslu. Þar vann það skrapdagakerfið í atkvæðagreiðslu með tölunum 17 á móti 12. Síðan mælti Fiskiþing með notkun þess á næsta ári með 14 atkvæðum gegn engu, en fleiri sátu hjá.

Þessi naumi sigur er ekki lítið afrek. Þegar kvótakerfið var tekið í notkun í upphafi þessa árs, bárust um 250 kærur og athugasemdir frá aðilum, sem töldu sig hlunnfarna. Samt hefur hinni svokölluðu kvótanefnd tekizt að halda svo á málum, að líf kerfisins hefur verið framlengt.

Það hlýtur að vera erfitt að skipta fyrirfram ráðgerðum afla á þorski, ýsu, ufsa, karfa og grálúðu nákvæmlega niður á hvert einasta fiskiskip landsins. Það er engin furða, þótt margir séu óánægðir. Enn meiri furða er, að þetta skuli hafa tekizt tiltölulega friðsamlega.

Þar með eru afrekin líka að mestu leyti upptalin. Með aflakvótakerfinu hefur ekki tekizt að ná meginmarkmiðinu. Þorskaflinn verður um 250 þúsund tonn á þessu ári, en ekki 200 eða 220 þúsund tonn eins og ráðgert hafði verið. Kvótakerfið hefur ekki verndað þorskstofninn.

Þetta er auðvitað afleiðing af því, að linað var á þrýstingi klögumála með því að stækka kvóta hér og þar. Nú hafa fiskifræðingar enn mælt með 200 þúsund tonna afla á næsta ári. Vafasamt verður að teljast, að kerfið megni að koma aflanum niður fyrir 250 þúsund tonn.

Á þessu ári hefur einnig verið staðfest, að aflakvótakerfið hefur ýmsa galla, sem spáð hafði verið fyrirfram. Til dæmis hefur smáfiski mikið verið hent fyrir borð, svo að skipin fengju sem hæst verð fyrir aflann og gengju sem minnst á hinn úthlutaða kvóta.

Ekki er síður alvarlegt, að kvótakerfið hefur gert sjávarútvegsráðherra að eins konar einræðisherra, sem úthlutar tonni hér og tonni þar. Margir kvarta sáran um, að kaupfélög og framsóknarfyrirtæki hafi betri aðgang að skömmtunarvaldinu en hinir, sem ekki hafi tekið trúna.

Verst er þó, að flestir aðilar málsins virðast vera sammála um að reyna að koma sem mest í veg fyrir, að kvótar gangi kaupum og sölum. Þetta er kallað brask. Jafnframt er kvartað um, að peningar séu í spilinu í slíkum viðskiptum! Það er eins og sumir lifi á steinöld.

Kvótakerfið væri miklu þjálla, ef greitt væri fyrir því, að kvótar væru keyptir af lakari skipum til hinna betri. Þá væri hægt að leggja hinum lakari um leið og hin betri fengju hagstæðari rekstur út á hærra aflamagn á nokkurn veginn sama úthald. Ekki ætti þeim að veita af.

Menn eru hættir að deila um, hvort fiskiskipastóllinn sé of stór. Viðurkennt er, að rekstur fiskveiða yrði mun betri, ef skipin væru mun færri. Rétt er að muna eftir þessu einmitt núna, þegar ráðgert er að hækka fiskverð verulega, ekki bara um áramót, heldur fyrr.

Vandræði sjávarútvegsins stafa að töluverðu leyti af því, að með aðgerðum stjórnvalda hefur verið búinn til allt of stór floti. Kvótakerfið hefur ekki haft hin minnstu áhrif til fækkunar skipa í flotanum. Þvert á móti hefur það fryst stærð flotans í núverandi stöðu.

Fiskiþing hefur með semingi gefið líf þessu vafasama skipulagi. Þar með er það traust í sessi. Samt mun það ekki koma sjávarútveginum eða þjóðinni að gagni, nema hvatt verði til líflegrar verzlunar með kvóta, svo að menn fái borgað fyrir að leggja lélegustu skipunum.

Jónas Kristjánsson.

DV

Íslenzkir neytendur eru bljúgari en neytendur í nágrannalöndum beggja vegna Atlantshafsins. Þeir láta sig hafa það, sem að þeim er rétt. Þeir mögla stundum í hljóði. En það er af og frá, að þeir grípi til aðgerða.

Gott dæmi um þetta er hið misheppnaða verkfall Félags íslenzkra bifreiðaeigenda, þegar mótmæla átti háu bensínverði og fara í strætisvagni einn dag. Félagið hefur raunar ekki borið sitt barr eftir þá útreið.

Ekki er við að búast, að Neytendasamtökin rísi upp til mótaðgerða, þegar hagsmunir neytenda eru í húfi. Reynsla bifreiðaeigenda og fleiri dæmi sýna, að íslenzkir neytendur eru sérdeilis seinþreyttir til vandræða.

Enda er ekki kallað í Neytendasamtökin, þegar borgaryfirvöld hugleiða breytingu á reglugerð um opnunartíma verzlana. Til eru kvödd Kaupmannasamtökin og Verzlunarmannafélag Reykjavíkur, helztu andstæðingar reykvískra neytenda.

Þessi samtök hafa hingað til beitt áhrifum sínum í borgarstjórn til að halda þröngum afgreiðslutíma í verzlunum. Og það eru ekki Neytendasamtökin, heldur tveir kaupmenn ódýrrar vöru og góðrar þjónustu, sem eru að sprengja kerfið.

Ekki fór heldur mikið fyrir Neytendasamtökunum, þegar upp komst um víðtæka sölu Afurðadeildar Sambandsins á skemmdu dilkakjöti frá því í fyrra. Þau mótmæltu lítillega, en lögðu síðan niður rófuna eins og ævinlega.

Afurðadeildin hafði geymt kjötið án þess að fylgjast með hitastigi í frystigeymslunni og ætlaði síðan að losna við það á kjötútsölunni. “Ríkið ber ábyrgðina, ekki Afurðasalan,” sagði svo talsmaður landbúnaðarins, þegar upp komst.

Annað afrek unnu þessir höfðingjar, þegar gamla kjötið hætti að seljast. Í fyrsta skipti í veraldarsögunni var afurð hækkuð í verði við að reynast vera skemmd! Og senn hækkar hún enn og þá upp í verð á nýju kjöti.

Ef bein væri í nefi neytenda og Neytendasamtakanna, mundi nú vera skipulagt verkfall í kaupum á unnum kjötvörum. Það er nefnilega í kjötfarsið, sem hinu skemmda kjöti á að lauma í næstu tilraun Afurðasölunnar.

En væri þetta bein í nefinu, væri þegar búið að skipuleggja slíkt verkfall, því að rannsókn hefur leitt í ljós, að helmingur unninna kjötvara er ekki neyzluhæfur vegna gerlamergðar. En neytendur yppta bara öxlum.

Í þrjú til fjögur ár hafa ráðamenn landbúnaðarins verið að skipuleggja hliðstæða einokun í eggjasölu og þeir hafa á kjöt- og mjólkurvörum. Þeir hafa nú stigið fyrsta skrefið til aðgerða með 5,3 milljónum úr kjarnfóðursjóði.

Þessari mútu til smáframleiðenda er beint gegn stóru eggjabúunum, sem hafa haldið niðri verði á eggjum. Smám saman verður komið á opinberri verðlagningu, sem auðvitað verður töluvert hærri en nú tíðkast á frjálsum markaði.

Neytendasamtökin hafa ekki tjáð sig mikið um þetta mál, enda stirðna þau yfirleitt í hvert sinn, sem hagsmunir landbúnaðarins eru í húfi. Þau sögðu ekki heldur margt, þegar forhituð neyzlumjólk reyndist full af rotnunargerlum og fúkkalyfjum.

Neytendasamtökunum er vorkunn í þessum málum og öllum öðrum, sem hér er ekki rúm til að rekja. Þau vita, sem er, að neytendurnir að baki samtakanna eru ekki reiðubúnir að snúa bökum saman, þegar landbúnaðurinn og aðrir sparka í þá.

Jónas Kristjánsson

DV