Af dagskrá landsfundar Sjálfstæðisflokksins mætti að óreyndu ætla, að hann væri eins konar kvenréttindafélag. Þetta minnir á síðustu kosningabaráttu, þegar sami flokkur kynnti sig sem eins konar jafnréttisfélag fyrir konur, og er jafn fjarri raunveruleikanum og þá.

Ekki verður séð, að flokkurinn sinni þessum málaflokkum, þegar hann hefur til þess völd, til dæmis í langri ríkisstjórnarsetu. Enda er eitt helzta einkenni hans að vilja halda fast í ríkjandi ástand, hvert sem það er á hverjum tíma. Hann er ekta íhaldsflokkur.

Sjálfstæðisflokkurinn er að koma út úr skápnum sem einn helzti andstöðuflokkur aðildar að Evrópusambandinu og veiðileyfasölu í sjávarútvegi. Hann hefur löngum verið burðarás óbreyttrar stefnu í landbúnaði. Hann er hræddur við breytingar, þar á meðal á stöðu kvenna.

Fastast stendur flokkurinn fyrir, þegar ógnað er hagsmunum gamalgróins auðs, sem fenginn var með forréttindastöðu í séríslenzku skömmtunar- og fáokunarkerfi efnahagslífsins. Hann óttast samkeppni, styður fáokunarfyrirtæki og vill halda auði í óbreyttum höndum.

Þetta er stefna, sem ekki verður lesin í ályktunum landsfunda. Hún er hins vegar rituð skýrum stöfum í aðgerðum og afstöðu fulltrúa flokksins, þegar á reynir í ríkisstjórn, á Alþingi og í sveitarstjórnum. Flokkurinn er ekki breytingaflokkur, heldur íhaldsflokkur.

Að ráði markaðsfræðinga er hugmyndum um breytingar oft veifað á landsfundum. Áherzlan að þessu sinni er á jafnrétti kvenna, en hún mun ekki fá útrás í gerðum fulltrúa flokksins, þar sem þeir sitja á valdastólum þjóðfélagsins. Milli orða og athafna er ekkert samband.

Áratugum saman hafa landsfundir Sjálfstæðisflokksins annað veifið samþykkt ályktanir um bætta stöðu neytenda í búvörumálum. Þannig er að þessu sinni kvartað í ályktunardrögum um, að ríkisstjórn flokksins hafi rýrt lífskjör fólks með ofurtollunum illræmdu.

Þótt landsfundurinn samþykki ályktunina í einhverri mynd, gerir enginn ráð fyrir, að það hafi nokkur áhrif á gerðir fulltrúa flokksins í ríkisstjórn og á Alþingi. Ekki frekar en umræða fundarins um jafnréttismál. Ályktanir og raunveruleiki eru aðskildir heimar flokksins.

Sjálfstæðisflokkurinn minnir stundum meira á kirkju en flokk. Þar eru gömlu spakmælin enn í fullu gildi, svo sem “stétt með stétt”. Þar hlýða menn yfirboðurum sínum. Þar er hlutverk kvenna að hella upp á kaffi og hinna greindustu meðal þeirra að rita fundargerðir.

Sjálfstæðisfólk kýs sér ekki forustu til að framkvæma einhverjar ályktanir, sem markaðsfræðingar telja heppilegt að framleiða. Það kýs sér forustu til að leiða sig og segja sér fyrir verkum. Það vill í raun, að stefnan komi að ofan, frá hinum kirkjulegu yfirvöldum flokksins.

Flokkurinn er stór, af því að margir kunna vel við þetta íhaldssama kerfi. Fæstir kjósendur eru gefnir fyrir sífelldar breytingar og tilraunir. Þeir leita skjóls í stórum faðmi Sjálfstæðisflokksins, sem stendur vörð um, að breytingar séu hægar og valdi sem minnstri röskun.

Þráin í festu í þjóðfélaginu fer saman við gæzlu gróinna hagsmuna, hvort sem þeir eru í fáokunarfyrirtækjunum stóru, í landbúnaðinum almennt eða á einhverjum afmörkuðum sviðum, svo sem í stofnun óþarfs embættis til að leysa persónuleg vandamál í þjóðkirkjunni.

Þegar landsfundi er lokið, mun Sjálfstæðisflokkurinn áfram vera brynja hins föðurlega skömmtunar- og fyrirgreiðslukerfis, sem einkennir íslenzk stjórnmál.

Jónas Kristjánsson

DV

Eldgos eru snar þáttur í lífi Íslendinga. Oftar en einu sinni á áratugs fresti sjáum við myndir af nýju eldgosi í sjónvarpi og lesum um það í blöðunum. Við kippum okkur ekki upp við fréttir af leikvangi frumkrafta jarðskorpunnar, nema þeir séu að valda okkur tjóni.

Við förum að vísu sum hver í útsýnisflug eða bílferðir til jarðeldaslóða eins og hverjir aðrir túristar. Fjölmiðlar vakta staði, þar sem búist er við fréttum, og segja skilmerkilega frá hverju því, sem þar gerist. Þannig hefur í heila viku verið beðið eftir Skeiðarárhlaupi.

Okkur finnst þó á mörkum hins broslega, þegar roskin og virðuleg dagblöð í útlöndum fara í leiðurum á kostum í lýsingu á eldgosinu í Vatnajökli og boðun tilþrifamikils hlaups í Skeiðará. Þau fara alls ekki með rangt mál, en líta óreyndari augum á það en við gerum.

Í rauninni er það hrikalegur atburður, þegar náttúruöfl elds og ísa berjast um völdin inni í Vatnajökli. Og afleiðingar orrustunnar verða stórbrotnar, þegar hlaupið ryðst loks fram sandinn til sjávar. En þetta varðar sennilega ekki mannslíf og næsta fá mannvirki.

Í sögu landsins eru eldgos metin eftir tjóninu, sem þau valda. Sumra mestu gosanna er alls ekki getið í heimildum, af því að þau voru á árstíma eða við veðuraðstæður, sem leiddu hvorki til tjóns á mönnum né búfénaði. Tjónið hefur jafnan verið okkar mælikvarði.

Heimaeyjargosið var stórgos okkar tíma, ekki vegna magns gosefna, heldur tjónsins, sem það olli á mannvirkjum. Það var líka tímamótagos, því að þar var fyrst reynt að temja eldgos í sögunni. Þessi tamning tókst vonum framar og jók sjálfstraust okkar sem þjóðar.

Fyrst var vatni dælt á hraunjaðarinn og hraunstraumnum þannig stýrt að nokkru leyti. Að loknu gosi var lögð hitaveita frá hrauninu til að hita hús í endurreistum kaupstað. Við fórum að líta á eldgos eins og hveri eða eins og galið hross, sem má gera reiðfært.

Viðbrögðin við gosinu í Vatnajökli mótast af reynslu. Rofin eru skörð í þjóðveginn til að létta álagi af brúnum, sem verðmætastar eru mannvirkja á sandinum. Mannslífum verður ekki hætt til að bjarga eignum. Svo bíðum við og sjáum, hvernig náttúruöflunum tekst til.

Ef brúarhöf hverfa og stöplar spillast, tökum við að loknu hlaupi til óspilltra málanna og byggjum veginn að nýju. Síðan höldum við áfram að reka erindi okkar vestur og austur yfir sandinn eins og ekkert hafi í skorizt. Við höfum aðeins sætt yfirstíganlegu tjóni.

Við verðum á hverju ári fyrir margfalt meira tjóni af pólitískum völdum en við verðum fyrir áratugum saman af völdum náttúruaflanna. Við kippum okkur því ekki upp við að missa hundrað milljónir hér og hundrað milljónir þar vegna hamfara, sem við ráðum ekki við.

Því tökum við eldgosinu í Vatnajökli og hlaupinu í Skeiðará með hálfgerðri léttúð eða hóflegri forvitni og höfum dulið gaman af áhuga erlendra blaðamanna, sem horfa á atburðarásina eða skortinn á atburðarás af opnum huga þess, sem ekki hefur nálægðina og reynsluna.

The Times dáist í leiðara að þrautseigju þjóðar, sem heldur uppi siðmenntuðu lífi á einu óbyggilegasta svæði jarðarinnar og leikvelli tröllaukinna náttúruafla. Við sjálf höfum líklega meiri ástæðu til að dást að þrautseigju okkar að gera þetta á leikvelli sukksamra stjórnmála.

Það verða ekki eldgos og jarðskjálftar, sem ráða úrslitum um framtíð þjóðarinnar. Þar ræður skortur okkar á hæfni til að skipa eigin málum að skynsamlegum hætti.

Jónas Kristjánsson

DV

Tveir af fimm frambjóðendum til embættis forseta hafa nú birt endurskoðaða reikninga framboða sinna. Reiknað er með, að hinir þrír geri það fljótlega. Fyrstu tölur benda til, að kostnaður á hvern frambjóðanda hafi verið frá 15 milljónum króna upp í 40 milljónir króna.

Þetta var miklu dýrari kosningabarátta en áður hafði þekkzt í forsetakosningum. Kosningasagan sýnir eins konar vítahring, þar sem hver ný barátta slær fyrri kostnaðarmet. Sífellt koma til sögunnar nýjar og dýrari baráttuaðferðir, sem menn þykjast verða að taka upp.

Búast má við, að næstu forsetakosningar verði enn dýrari. Ekki er fráleitt að spá því, að kostnaður á hvern frambjóðanda tvöfaldist í hvert sinn sem raunverulegar forsetakosningar eru háðar, ef það gerist á tíu ára fresti eða sjaldnar. Breytt kosningatækni kallar á þetta.

Til þess að fleiri en milljónamæringar geti í framtíðinni boðið sig fram til forseta og til þess að fjársterkir aðilar ráði ekki mestu um val forsetaefna, er nauðsynlegt, að þjóðfélagið í heild styðji framboðin með einhverjum hætti, helzt með skattfrelsi framlaga til þeirra.

Nú gildir slíkt skattfrelsi um framlög til stjórnmálaflokka og trúarlegra samtaka. Það er innan rammans að láta þessar reglur gilda einnig um framlög til forsetaframbjóðenda. Miklu minni hætta er á, að reglurnar verði misnotaðar á því sviði en hinum tveimur fyrri.

Skattfrelsi framlaga af þessu tagi á að vera háð því, að bókhald viðkomandi aðila sé opið og að jafnframt sé gerð skrá yfir gjafmildustu stuðningsaðilana, svo að sjá megi, hvaða og hvers konar aðilar eru fjárhagslega áhugasamastir um gengi hvers frambjóðanda.

Hér er ekki eingöngu verið að tala um bein framlög í peningum. Framlög geta líka verið í formi kaupa á miklu magni happdrættismiða, í formi fyrirgreiðslu og afsláttarkjara í auglýsingum, í formi lágrar leigu fyrir aðstöðu. Hugtakið framlög þarf að ná yfir óbeinu þættina.

Nánast alls staðar í lýðræðisríkjum er opin bókhaldsskylda í stjórnmálunum. Í Bandaríkjunum eru þar að auki reglur um hámarksgreiðslur. Hér á landi hafa flokkarnir hins vegar vikizt undan slíku, þótt þeir njóti opinberrar fyrirgreiðslu í formi skattfrelsis framlaga.

Frambjóðendur til embættis forseta Íslands standa flokkunum framar á þessu sviði. Opnu bókhaldi þeirra fylgir þó ekki skrá yfir gjafmildustu stuðningsaðilana og samanlagðan stuðning hvers þeirra. Slík skrá mundi þó skipta enn meiru máli í fjárreiðum flokkanna.

Dularfullt er, hversu eindregið flokkarnir og eindregnast stærstu flokkarnir verja hagsmuni hinna stóru og sterku gegn almannahagsmunum. Það sýna meðal annars samskipti pólitíska valdsins við fáokunarhring tryggingafélaga, svo sem fyrirgreiðsla í setningu laga.

Í okkar þjóðfélagi, þar sem stjórnmálamenn og stjórnmálaflokkar gera meira af því að leika hlutverk skömmtunarstjóra en hliðstæðir aðilar í nágrannalöndunum, er afar brýnt, að fjármál þeirra séu öllum opin og að ljós séu tengsl þeirra við fjársterka hagsmunaaðila.

Þannig er breytinga þörf á fleiri sviðum málsins en að fella forsetaframboð undir sömu reglur og önnur framboð. Ekki er nóg að koma á skattfrelsi í framlögum til allra þessara aðila. Jafnframt þarf að setja reglur um opnar og endurskoðaðar fjármálaupplýsingar þeirra.

Endurvakin umræða um þessi mál er góðs viti. Hvort tveggja er eðlilegt, skattfrelsi framboða og birtingarskylda á bókhaldi, þar með taldar viðskiptamannaskrár.

Jónas Kristjánsson

DV

Fjárlagafrumvörp eru dæmi, sem ganga ekki upp. Jafnvægi í niðurstöðutölum sveiflast fremur eftir breytingum á veltu í þjóðfélaginu en veltumagninu sjálfu. Greiðsluafgangur næst aðeins fyrsta veltuárið og ef til vill annað árið eftir að samdráttarskeiði lýkur.

Síðan lagast útgjöldin að tekjuaukningunni, af því að þrýstingur á hækkanir er innbyggður í smíðatækni fjárlagafrumvarpa. Þarfirnar eru svo margar og þrýstingur hagsmunaaðila svo fjölbreyttur, innan framkvæmdavalds og löggjafarvalds, jafnt sem utan úr bæ.

Þegar harðnar í ári að nýju, gerir smíðatækni fjárlaga ekki ráð fyrir þeim möguleika, að draga verði saman seglin. Á þeim tíma hlaðast upp ríkisskuldir, sem ætlazt er til, að börnin okkar borgi einhvern tíma seinna. Þetta er ónothæft ástand, en er samt íslenzkur raunveruleiki.

Við erum núna á rísandi báru. Góðæri ársins hefur aukið innflutning og skekkt viðskiptajöfnuðinn, en um leið aukið svo tekjur ríkisins, að niðurstöður ríkisfjármála verða hagstæðari en reiknað var með í fjárlögum. Á næsta ári er búizt við tekjuafgangi ríkisins.

Stærsta þverstæðan í þessu dæmi er, að tekjuafgangur í rekstri ríkissjóðs er háður halla á rekstri þjóðarbúsins. Tekjuaukning ríkisins stafar nefnilega að mestu af auknum innflutningi og þar með hallarekstri þjóðfélagsins í heild. Þetta er í hæsta máta óheilbrigt samhengi.

Samt gefa núverandi aðstæður óvenjulegt svigrúm til að stokka spilin og hugsa dæmið upp á nýtt. Í fjárlagafrumvarpinu hefur það ekki verið gert. Enn er verið að raða saman og skera niður óskhyggju úr ráðuneytunum, sem sumpart er afleiðing þrýstings utan úr bæ.

Þegar horfur eru á tekjuafgangi eins og núna, er betra tækifæri en ella til að skoða smíðatækni frumvarpsins í heild. Sumir þættir þess stjórnast fremur af hefðum en hagsmunum þjóðarinnar. Aðrir fela í sér sjálfvirka þenslu, sem skilgreina þarf og stöðva í fæðingu.

Nokkur dæmi skera í augu. Ástæðulaust er, að einstök ráðuneyti atvinnuvega séu rekin eins og velferðarráðuneyti. Atvinnuvegir eiga að standa undir þjóðarbúinu og ríkisbúinu, en ekki öfugt. Þjóðarbúið og ríkisbúið eiga til dæmis ekki að standa undir innlendum landbúnaði.

Einnig er ástæðulaust, að ríkið neiti sér fyrir hönd þjóðfélagsins um að skattleggja notkun sameiginlegra auðlinda. Atvinnuvegir eiga ekki að hafa frían aðgang að takmörkuðum auðlindum. Þjóðarbúið og ríkisbúið eiga til dæmis að hafa leigutekjur af fiskimiðunum.

Dæmin úr ráðuneytum velferðar eru einnig auðtekin. Í heilbrigðisgeiranum þurfa menn að svara grundvallarspurningum um, hvernig beri að taka á sífellt hraðari komu æ dýrari lyfja á markað, þannig að lyfjakostnaður ríkisbúsins og helzt þjóðarbúsins haldizt í skefjum.

Í sama geira þarf að svara fleiri grundvallarspurningum, til dæmis hvort unnt sé að ætlast til þess af fólki, að það taki sjálft hluta ábyrgðarinnar á eigin heilsu og sói henni að minnsta kosti ekki með óheilbrigðu líferni, svo sem með vondu mataræði og hreyfingarleysi.

Í menntunargeiranum hafa gæði þjónustunnar tilhneigingu til að minnka, nema kostnaður sé sífellt aukinn. Embættismönnum, skipuleggjendum, fundum og ráðstefnum fjölgar á kostnað raunverulegra starfsmanna og vinnuframlags inni í kennslustofunum sjálfum.

Meðan of vægar tilraunir eru gerðar til að takast á við innbyggð verkefni af þessu tagi, verða ríkisstjórnir áfram eins konar farþegar á sjálfvirkri ótemju.

Jónas Kristjánsson

DV

Evrópusambandið gaf í þessari viku út tímamótayfirlýsingu um, að Austur-Jerúsalem tilheyri ekki Ísrael. Þetta er fyrsta skipulega andstaðan af vestrænni hálfu gegn tilraunum Ísraels til að eigna sér heimsins mikilvægustu helgistaði kristinnar og íslamskrar trúar.

Fyrir síðustu styrjöld milli Ísraels og stuðningsríkja Palestínu var Austur-Jerúsalem öll Palestínumegin landamæranna. Þar með er talinn gamli bærinn innan borgarmúranna og hæðirnar tvær sunnan og austan miðbæjarins, sem einnig hafa trúarsögulegt gildi.

Í þrjá áratugi hefur Ísrael haft hernámsvöld á þessum slóðum. Þetta hernám hefur ekki verið viðurkennt af vestrænum ríkjum frekar en hernám þeirra á vesturbakka Jórdan-ár, Gólan-hæðum og Gaza-strönd. Allt þetta hernám er á dagskrá svonefnds friðarferils.

Í þungamiðju friðarferilsins hefur jafnan verið tilraunin til að semja um skipti á landi og friði, þannig að Ísrael gefi eftir hernumin landsvæði gegn varanlegum friði við nágrannaríkin, sem yrði tryggður með aðild stórvelda og alþjóðasamtaka að friðarsamningnum.

Þessi friðarferill var kominn nokkuð áleiðis, þegar gengið var til kosninga í Ísrael og valdir til forustu nýir menn, sem hafa hleypt öllu í bál og brand. Þeir hafa neitað að standa við áður gerða samninga um þróun friðarferilsins og segjast meðal annars eiga Jerúsalem.

Þetta gera þeir í skjóli bandarískra peninga og bandarískra vopna. Það eru þau tæki, sem þeir hafa áratugum saman notað til að kúga nágranna sína. Án bandarískra peninga og bandarískra vopna væri Ísrael ekki orðið að stórfelldu vandamáli í fjölþjóðlegum samskiptum.

Nú hefur Ísrael loksins siglt í frekju og yfirgangi fram af hengifluginu og vakið Evrópusambandið til vitundar um hættuna. Ósennilegt er þó, að það hafi fljótt mikil áhrif vestanhafs, þar sem stuðningsmenn Ísraels hafa tögl og hagldir í fjölmiðlun og almenningsáliti.

Mikilvægt er, að Evrópuríkin efli samstöðuna í máli þessu. Ástæðulaust er að láta frekjuríki standa í vegi eðlilegrar þróunar í samskiptum kristinna og íslamskra ríkja. Spennuna milli þessara menningarheima þarf að minnka. Og auðvelt á að vera að minnka hana.

Það er einkum hinn vestræni stuðningur við Ísrael, sem magnar íslamska andstöðu gegn Vesturlöndum. Ekkert í menningarsögu Vestur- og Austurlanda hindrar þjóðir tveggja hinna yngstu af þekktustu trúarbrögðum heimsins í að ná friðsamlegri sambúð en nú er.

Jerúsalem getur verið tákn friðsamlegrar sambúðar þriggja trúarbragða. Þar eru mikilvægustu helgidómar þeirra á einum og sama stað. Það er út í hött, að Vesturlönd leyfi Bandaríkjunum að komast upp með að láta þessa helgidóma varanlega í hendur Ísraels.

Palestínumenn eru áreiðanlega til viðtals um, að gamli bærinn í Jerúsalem og hæðirnar tvær austan hans og sunnan verði alþjóðlegt land, er stjórnað verði sameiginlega af aðilum, sem komi fram fyrir hönd þeirra þriggja trúarbragða, er aðild eiga að sögu Jerúsalem.

Brýnt er, að Vesturlönd tefli málum í þann farveg, að þetta verði niðurstaðan. Frumkvæði Evrópusambandsins er tímamótaskref í þá átt. Fyrr eða síðar komast í Bandaríkjunum til valda menn, sem eru lausir úr álögum Ísraels og sjá gagnkvæma hagsmuni vesturs og íslams.

Evrópusambandið getur nú fylgt fyrsta skrefi sínu eftir með samtökum um pólitískan, peningalegan, viðskiptalegan og efnahagslegan þrýsting á Ísrael.

Jónas Kristjánsson

DV

Ríkisstjórnin hefur með sameinuðu átaki þriggja ráðherra ákveðið að tryggja fimm milljóna króna árlega fjárveitingu skattborgaranna til að leysa eitt af innri vandamálum þjóðkirkjunnar, einkastyrjöld nokkurra félagslega vanþroskaðra einstaklinga í Langholtssókn.

Íslendingar í Lúxemborg og nágrenni hafa ekki beðið um þjónustuna, sem nú á að rétta þeim á silfurfati, né hafa þeir verið með í ráðum. Þeir láta sér fátt um finnast og segja prestsverk þar vera þriggja daga vinnu ári. Þeir vilja áfram snúa sér til íslenzka prestsins í London.

Ríkisstjórnin getur yfirleitt fundið peninga, þegar leysa þarf sérhagsmuni af ýmsu tagi. Stundum eru þetta bara litlir sérhagsmunir í minni háttar stofnunum og samtökum. Oftar eru það því miður stórir og dýrir sérhagsmunir í voldugum stofnunum, samtökum og fyrirtækjum.

Lög eru sett til að gæta hagsmuna tryggingafélaganna gegn hagsmunum almennings. Sérleyfi eru gefin út til að gæta hagsmuna flugfélaga gegn hagsmunum almennings. Einkaréttur er notaður til að gæta hagsmuna síma- og póststofnunar gegn hagsmunum almennings.

Pólitík á Íslandi snýst í ríkum mæli um hagsmuni og fyrirgreiðslur. Þingmenn eru að meirihluta fulltrúar hagsmuna á borð við staðbundna kjördæmahagsmuni, sem kalla á fyrirgreiðslur af hálfu skattgreiðenda. Það er kölluð byggðastefna og þykir vænleg til endurkjörs.

Ef Alþingi og ríkisstjórn víkja af þessari braut, er það ekki lengur vegna umbótavilja að innan, heldur vegna þrýstings að utan. Flestar pólitískar ákvarðanir, sem koma almenningi að gagni, eru teknar samkvæmt skuldbindingum ríkisins í útlendum fjölþjóðastofnunum.

Þannig neyðast stjórnvöld til að láta þýða mýgrút af evrópskum lögum og reglum til notkunar hér á landi. Annars eru stjórnvöld dregin fyrir evrópska dómstóla og látin svara til saka fyrir brot á mannréttindum, brot á heiðarlegum viðskiptaháttum og annað af því tagi.

Nú er svo komið, að íslenzkra almannahagsmuna er fremur gætt úti í Genf og Brussel heldur en í Reykjavík. Að utan koma réttarbætur almennings og þaðan kemur opnun viðskiptahátta, sem nú hefur til dæmis leitt til mikillar lækkunar á kostnaði fólks af bílatryggingum.

Nú er svo komið, að íslenzkur almenningur getur áttað sig á, að fjandmenn hans sitja á Alþingi og í ríkisstjórn, en stuðningsmenn hans sitja á skrifstofum í erlendum stórborgum. Slík er orðin niðurlæging íslenzkra stjórnmála í hagsmunapoti og fyrirgreiðslum.

Umtalsverður hluti af tíma og fyrirhöfn íslenzkra stjórnvalda fer í að snúast kringum framfarirnar frá útlöndum, tefja framgang þeirra og reyna að túlka þær almenningi í óhag. Það sýnir bezt dæmið af ofurtollunum, sem hlaðið er á ýmis innflutt matvæli almennings.

Nýjar sagnfræðitúlkanir benda til, að þetta sé ekki ný bóla. Fyrr á öldum reyndu kóngsins menn í Kaupmannahöfn með misjöfnum árangri að gæta hagsmuna íslenzkrar alþýðu gegn innlenda embættis- og stórbændavaldinu, sem var oft illskeytt í garð almannahagsmuna.

Þannig er hefð fyrir því, að íslenzk stjórnvöld hafi ekki aflögu fimm milljónir króna hér og þar til að setja í ákveðna þætti skólamála eða heilsugæzlu, en eigi jafnan slíka peninga aflögu, þegar leysa þarf sérhagsmuni, sem að alls engu leyti þjóna hagsmunum almennings.

Fimm milljónir króna á ári til prests í Lúxemborg er angi af eymd íslenzkra þjóðmála, linnulausri þjónustu stjórnkerfisins við kostnaðarsama sérhagsmuni.

Jónas Kristjánsson

DV

Stjórnmála- og hugarfarsbreyting Ísraela hefur leitt til hinnar rökréttu niðurstöðu, að gestapó-ríki hernámsins hefur fengið sinn Hitler. Benjamin Netanyahu er orðinn forsætisráðherra hryðjuverkaríkisins og grípur hvert tækifæri til að spilla friðarferli fyrirrennaranna.

Kosning Netanyahus segir allt, sem segja þarf um viðhorf Ísraela. Hrokafull og yfirgangssöm viðhorf hafa þar verið í mikilli sókn, undir pólitískum og hernaðarlegum verndarvæng Bandaríkjanna, sem hafa áratugum saman séð ríkinu fyrir fjármagni og stríðstólum.

Fyrir um það bil 30 árum var þetta landnemaríki, sem olli jákvæðum straumum í umheiminum. Á þremur áratugum hefur það verið að breytast í krumpað ofbeldisríki, sem fer sínu fram í trássi við siði og lög samfélags þjóðanna. Það er orðið að fleini í holdi Vesturlanda.

Ísrael þverbrýtur alþjóðlega samninga um meðferð fólks á hernumdum svæðum. Þannig var það einnig í tíð Rabins og Peresar, fyrirrennara Netanyahus, en hefur versnað um allan helming, síðan kjósendur í Ísrael ákváðu í sumar að finna sinn rökrétta Hitler.

Óeirðirnar í síðustu viku og um helgina stafa af eðlilegum viðbrögðum hernuminnar og kúgaðrar þjóðar. Þær gefa Vesturlöndum enn eitt tækifærið til að snúa við blaðinu og þvo hendur sínar af ofbeldisríki, sem á eftir að valda Vesturlöndum enn meiri vandræðum.

Því miður virðist skottið sveifla hundinum. Bandaríkin halda ótrauð áfram að styðja Ísrael, þótt þetta fylgiríki hafi breytzt í óskapnað, sem lætur ekki að stjórn að vestan. Þetta hefur stórversnað í tíð Bills Clintons forseta, sem virðist munu ná endurkjöri í vetur.

Smám saman hefur utanríkisstefna Bandaríkjanna verið að breytast til hins verra, einkum fyrir áhrif einangrunarstefnu heima fyrir. Bandaríkin koma í vaxandi mæli fram sem ábyrgðarlaus þrýstihópur, er sér fyrst og fremst hættulega keppinauta í fyrrum bandamönnum.

Annars vegar skrifa Bandaríkin undir samninga um aukið viðskiptafrelsi á borð við nýju Heimsverzlunastofnunina, en brjóta sjálfir jafnharðan hinar nýju reglur með því að hóta að beita einhliða viðskiptarefsingum í utanríkispólitískum tilgangi gegn bandamönnum sínum.

Ábyrgðarleysi og einangrunarstefna Bandaríkjanna sker í augu í tilraunum þeirra til að losna við Boutros Ghali, framkvæmdastjóra Sameinuðu þjóðanna, gegn sameinuðum vilja langflestra annarra ríkja heims, þar á meðal þeirra, sem skuldlaus eru við stofnunina.

Dæmigert fyrir vaxandi ábyrgðarleysi Bandaríkjanna er, að þau gera hvort tveggja á sama tíma að safna skuldum á vettvangi Sameinuðu þjóðanna og að segja samtökunum fyrir verkum í viðkvæmum fjölþjóðadeilum. Menn geta ekki lengur litið upp til Bandaríkjanna.

Ef Clinton verður forseti Bandaríkjanna í fjögur ár í viðbót, hlýtur ástand vestræns samstarfs að versna enn næstu fjögur árin. Hann hefur engan áhuga á utanríkismálum, annan en þann að haga sér þar í samræmi við síðustu vindana, sem blása í innanríkismálum.

Á sama tíma og Clinton skiptir reglulega um skoðun í flestum utanríkismálum hefur hann þó verið ósveigjanlegur í eindregnum stuðningi sínum við lítið ríkisskrímsli, sem stendur í vegi fyrir eðlilegri þróun friðsamlegra samskipta íslamskra og kristinna þjóða.

Milli Washington og Tel Aviv hefur smám saman verið að myndast möndull, sem er fjandsamlegur umhverfi sínu og veldur vaxandi spennu í samfélagi þjóðanna.

Jónas Kristjánsson

DV

Ný stefnumótun ríkisstjórnarinnar í málum upplýsingasamfélags nútímans er markverð af tveimur ástæðum. Annars vegar var kallaður fjöldi áhugamanna til verksins og hins vegar urðu niðurstöður vinnunnar töluvert aðrar en hefðbundið er í slíkum tilvikum.

Verkið var unnið á vegum Finns Ingólfssonar viðskiptaráðherra og formaður var Tómas Ingi Olrich alþingismaður. Fengnir voru um 20 manns úr þjóðlífinu til að skipa yfirnefnd. Rúmlega 100 manns skipuðu níu hópa, sem fjölluðu um nokkra helztu þætti málsins.

Niðurstaðan var ekki hin hefðbundna óskhyggja um ótakmörkuð fjárráð ríkisvaldsins með nýjum fjárfestingarsjóði og nýju skömmtunarkerfi að hornsteinum, heldur var reynt að finna, í hvernig andrúmslofti hin nýstárlega atvinnugrein gæti dafnað af eigin rammleik.

Þrjú forgangsverkefni af hálfu stjórnvalda koma skýrt fram í niðurstöðu þessarar ánægjulegu stefnumótunar ríkisstjórnarinnar. Eitt þeirra er á sviði menntamála, annað á sviði framkvæmda- og innkaupasýslu stjórnvalda og hið þriðja á sviði tölvusamgöngumála.

Í fyrsta lagi er gert ráð fyrir breytingum í skólakerfinu. Þær eiga að stuðla að almennu tölvulæsi þjóðarinnar, svo og getu hennar til að vinna raunsætt úr upplýsingum og til að meta gagnsemi þeirra. Enn fremur eiga þær að stuðla að aukinni þekkingu á íslenzku og ensku.

Allir eru þættirnir jafnir að mikilvægi. Tölvulæsi er augljós forsenda og enskan veitir ein aðgang að umheimi tölvualdar. Jafnframt er minnt á, að um leið þurfa menn að fá þjálfun í að kunna að vinna úr upplýsingaflóði nútímans og að geta greint kjarnann frá hisminu.

Íslenzk tunga skipar sérstakan sess í stefnumörkuninni, enda er hún ein helzta forsenda þess, að sérstök þjóð býr í landinu. Margt hefur verið gert til að auka getu tungunnar til að taka upp ný hugtök, til dæmis í tölvufræðum, en efla þarf þá vinnu á nýjum sviðum.

Enn fremur má vænta þess, að sá ósiður leggist af, að menntaráðuneytið og Ríkiskaup láti kaupa skólatölvur, sem hvorki hafa íslenzkt stýrikerfi né helztu forrit á íslenzku, á sama tíma og önnur eru á boðstólum á íslenzku, jafngóð, jafnfjölbreytt og jafnódýr.

Í öðru lagi er í stefnumörkuninni gert ráð fyrir útboðsstefnu í hugbúnaðarkaupum ríkisins og öðrum viðskiptum þess á upplýsingasviðum, eins og á öðrum sviðum viðskiptalífsins. Aukin verði þátttaka hugbúnaðarfyrirtækja í þróunarverkefnum á vegum ríkisins.

Í þriðja lagi gerir hin nýja stefnumörkun ríkisstjórnarinnar ráð fyrir, að flutningsgeta og flutningsöryggi samgönguæða fyrir tölvutækar upplýsingar verði í senn fullnægjandi og anni ört vaxandi notkun þeirra, bæði innanlands og milli landsins og annarra landa.

Lögð er áherzla á, að kostnaður almennings og fyrirtækja af gagnaflutningi verði í lágmarki. Með þessu er í rauninni verið að leggja áherzlu á notkun Internetsins og ódýran aðgang allra aðila að því. Það þýðir um leið afnám einokunar, svo og nokkra fjármögnun ríkisins.

Ríkið þarf að líta á þetta samgöngukerfi eins og vegi landsins. Það þarf að tryggja, að á hverjum tíma sé til bandvídd til að mæta viðbótarálagi, sem búizt er við á næstunni, þótt ekki séu enn komnir viðskiptavinir til að nýta hana. Annars verður sífellt umferðaröngþveiti.

Ef ríkisstjórnin stendur við þessa stefnu sína, getur þjóðin senn farið að stíga fyrstu og mikilvægustu skrefin í átt til upplýsingasamfélags framtíðarinnar.

Jónas Kristjánsson

DV

Dularfullir hringir uppgötvuðust fyrir tilviljun vestur og norður af Nesstofu á Seltjarnarnesi fyrir nokkrum árum, þegar þekktur ljósmyndari var í flugvél yfir svæðinu. Hann tók loftmynd af hringjunum, sem vöktu mikla athygli, þegar myndin birtist í fjölmiðlum.

Síðan hefur verið grafið í hringina í tilraunaskyni. Í ljós kom, að þeir eru hlaðnir úr torfi af mannavöldum, misjafnir að ummáli, en allir afar nákvæmir að hringmáli. Einnig kom í ljós, að þeir eru mjög gamlir og hnignir, en ekki er þó enn vitað, hversu gamlir þeir eru.

Enginn hefur getað skýrt, hvers vegna hringirnir voru hlaðnir, hvenær og hvers vegna þeirra er ekki getið í heimildum. Hugsanlega er um að ræða einhverja tilviljun, sem varpar engu ljósi á sögu lands og þjóðar, en einnig getur verið, að þeir lúri á markverðum minningum.

Hringirnir eru að því leyti merkari fornleifar en kumlin, sem sífellt eru að finnast, að þeir eru einstæðir í sinni röð, en ekki enn ein útgáfan af því, sem alltaf er verið að grafa upp. Fornleifafræðingar og sagnfræðingar ættu að vera á kafi í rannsóknum á hringjunum.

Því miður eru ráðamenn fornleifarannsókna svo lokaðir inni í gömlum mynztrum, að áður óþekkt fyrirbæri vekja ekki sama áhuga þeirra og hundraðasti fundur áður þekktra fyrirbæra. Þeir hafa sagt hringina áhugaverða, en síðan þurrkað þá að mestu úr vitund sinni.

Þjóðminjavörður og fornleifafræðingurinn, sem rannsakaði hringina, hafa að vísu reynt að koma á framfæri óskum um, að bæjarstjórn Seltjarnarness raski ekki hluta af hringjasvæðinu með því að byggja hverfi einbýlishúsa ofan á þeim. Enginn þungi hefur fylgt óskunum.

Fínimannsfélagið, sem fyrir nokkrum árum var stofnað til að efla þjóðminjar og Þjóðminjasafnið, hefur ekkert látið í sér heyra um málið, en hélt um daginn ráðstefnu, sem var sérstök að því leyti, að þar var alls ekkert fundarefni, nema röð ávarpa ýmissa fínimanna.

Þegar þeir, sem helzt ættu að ganga fram fyrir skjöldu til verndar menningarsögunni, eru svona deigir í baráttunni, er ekki við að búast, að menningarleg peð í bæjarstjórn sýni sögu lands og þjóðar meiri virðingu en sést af dæmi hringjanna dularfullu á Seltjarnarnesi.

Öll er saga þessa máls sýnishorn af því, hvernig þjóðin er að glata samhengi sínu við eigin sögu. Menn yppta öxlum yfir fornleifafundi, sem getur varpað nýju og óvæntu ljósi á Íslandssöguna og láta yfir sig ganga, að hluti fornminjanna sé eyðilagður með einbýlishúsum.

Fornsögurnar höfða ekki lengur til unga fólksins. Afburðafólk úr fortíðinni er ekki lengur fordæmi unglinga. Menn tala í hálfkæringi um, að svokölluð gullöld þjóðarinnar hafi verið tímabil, þegar skapþungir bændur fóru af baki til að kasta grjóti hver í annan.

Sagan er þó einn af þremur helztu hornsteinum þess, að þjóð er þjóð út af fyrir sig, en ekki hluti af stærri þjóð. Þegar bregzt sambúðin við sameiginlega sögu, er hruninn einn af þremur hornsteinum þess, að sjálfstætt ríki eigi sér framtíð sem þjóðríki. Það er upphaf endalokanna.

Margir munu vafalaust komast vel af um miðja næstu öld, talandi ensku sem daglegt tungumál og slitnir úr samhengi við Íslandssöguna. En þeir verða ekki Íslendingar, heldur örlítil rykmý í risastórum menningarheimi engilsaxa. Í þá átt stefnir þróunin um þessar mundir.

Sinnuleysið um merkasta fornleifafund síðari ára markar vatnaskil á vegferð okkar út í þjóðahafið, sem valtar yfir sérvizkuminningar frá fánýtu eylandi.

Jónas Kristjánsson

DV

Seðlabankinn hefur hækkað bankavexti sína og verðbréfatilboð sín um 0,4% til að sporna við verðbólgu, sem er farin að skjóta upp kollinum eftir nokkurra ára hlé. Undanfarna mánuði hefur hún verið um 2,5%, sem er nokkru hærra en í nágranna- og viðskiptalöndum okkar.

Vaxtahækkunin var tímabær og þörf, þótt hún sé óþægileg. Hún felur í sér eðlileg viðbrögð Seðlabankans við því, að þjóðin er byrjuð að nýju að eyða um efni fram. Hún virðist telja, að varanlegt góðæri sé í uppsiglingu og er þegar byrjuð að eyða væntanlegri tekjuaukningu.

Í febrúar var spáð 1,3 milljóna króna viðskiptahalla landsins, í júní 6,1 milljónar króna viðskiptahalla og nú er spáð 7-10 milljóna króna halla. Þannig hefur ört sigið á ógæfuhliðina mestallt þetta ár, svo að vaxtahækkun Seðlabankans núna er raunar fremur seint á ferðinni.

Fyrir hækkunina voru íslenzkir skammtímavextir rúmlega tveimur prósentustigum hærri en hliðstæðir vextir voru í útlöndum. Eftir hækkunina eru þeir tæplega þremur prósentustigum hærri en erlendir. Þetta segir mikla sögu um mismunandi eyðslusemi þjóða.

Vextir þurfa greinilega að vera þremur prósentustigum hærri hér á landi til þess að vera sami hemill á eyðslu fólksins í landinu og vextir eru í útlöndum. Þetta er auðvitað umtalsverður herkostnaður fyrir atvinnulífið og skerðir samkeppnisgetu þess gagnvart útlöndum.

Eyðslusemin kemur fram hjá öllum meginaðilum þjóðfélagsins, almenningi, fyrirtækjum og opinberum aðilum. Ríkið er raunar sá sukksamasti af þessum aðilum og eyddi í fyrra 13,3% um tekjur fram. Á næsta ári ætlar það að bæta ráð sitt og ná hallalausum rekstri.

Væntingar um góðæri eru ágætar, svo framarlega sem þær valda nauðsynlegri bjartsýni og knýjandi áræði í atvinnulífinu, en skaðlegar, ef þær valda því, að menn rasa um ráð fram. Flest bendir til, að væntingarnar hafi verið nokkuð hátt spenntar að undanförnu.

Engin ástæða er til að reikna með framhaldi á góðum aflabrögðum. Reynslan sýnir, að afli er miklum sveiflum háður og að margir hafa áður farið flatt á að framreikna góðæri líðandi stundar. Stórframkvæmdir á borð við smíði álvera eru ekki heldur varanlegur þáttur.

Affarasælast er að fara með löndum og eyða ekki of miklu af peningum, sem ekki eru enn komnir í hús. Þetta skilja flestar þjóðir, en Íslendingar hafa hins vegar löngum átt bágt með sig. Þessi munur hefur áratugum saman verið Akkillesarhæll íslenzkra efnahags- og fjármála.

Vandi líðandi stundar er meiri en ella fyrir þá sök, að stéttaskipting hefur farið vaxandi að undanförnu. Fjölmenn undirstétt á bótum eða á strípuðum taxta- og dagvinnulaunum hefur ekki séð neitt af góðærinu, sem talað er um, og tekur ekki þátt í eyðslukapphlaupinu.

Tilraunir til að halda niðri kostnaði við félagslega þjónustu og til að hindra sprengingar í töxtum fjölmennra stéttarfélaga koma að sjálfsögðu illa við undirstéttina, sem enga ábyrgð ber á þeirri auknu eyðslu, sem er ástæða aðhaldsaðgerða ríkisstjórnarinnar og Seðlabankans.

Aðhald í ríkisfjármálum og hærri vextir eru spor í rétta átt, en taka ekki tillit til sérstakra aðstæðna í þjóðfélaginu, svo sem vaxandi stéttaskiptingar. Þetta eru út af fyrir sig of einhliða aðgerðir, of hefðbundnar skólabókaraðgerðir, sem hljóta að kalla á andóf.

Ríkisaðhald og vaxtahækkun eru samt sem áður nauðsynleg byrjun, því að án þeirra er ekki hægt að taka af viti á neinum öðrum vandamálum og verkefnum.

Jónas Kristjánsson

DV

Íslenzk fiskiskip hafa þrefaldað rækjuafla sinn á Flæmingjahattinum frá því í fyrra og tífaldað hann síðan 1993. Er nú svo komið, að þau veiða um það bil helming alls rækjuaflans á þessum miðum og eru einu fiskiskipin, sem stunda þar stjórnlausa ofveiði.

Íslenzku rányrkjarnir geta ekki reiknað með stuðningi ríkisins til framhalds ofveiðinnar. Öll ríki önnur en Ísland hafa samþykkt veiðistjórn og kvótakerfi og munu fara að beita áhrifum sínum til að knýja íslenzk stjórnvöld til að fara að viðurkenndum leikreglum.

Nú þegar er framferði íslenzkra fiskiskipa á Flæmingjahattinum notað gegn úthafsveiðum Íslendinga á öðrum miðum, svo sem í Smugunni. Ennfremur eru að rísa sjónarmið um höft á fiskinnflutning frá ríkjum, sem neita að fallast á sjálfbært hóf á veiðum.

Íslendingar hafa horfið úr fararbroddi þeirra þjóða, sem vilja vernda fiskstofna til að tryggja framtíð fiskveiða, í fararbrodd þeirra þjóða, sem engu eira í stundargræðgi. Álit umheimsins á Íslandi á þessu sviði hefur hrunið með rányrkju okkar á Flæmingjahattinum.

Íslenzku fulltrúarnir í Fiskveiðinefnd Norður-Atlantshafs vildu aflakvóta á þessum miðum, en allir aðrir sóknarkvóta. Þegar sjónarmið Íslands náði ekki fram að ganga, ákvað sjávarútvegsráðuneytið að hunza niðurstöðuna vegna þrýstings úthafsveiðiútgerða.

Talsmenn rányrkjunnar segja, að hún leiði til þess, að í nýju samkomulagi um veiðar á Flæmingjahattinum verði að taka tillit til aukinnar veiðireynslu íslenzkra skipa á svæðinu og auka kvótann, sem kemur í hlut Íslands. Þetta er auðvitað siðlaust með öllu.

Önnur hagsmunaríki munu heldur ekki sætta sig við, að Ísland kræki í aukinn kvóta með ofveiði í trássi við alla aðra. Þau munu taka saman höndum um, að hlutur Íslands verði ekki meiri en hann hefði orðið, ef það hefði frá upphafi tekið þátt í veiðistjórn á svæðinu.

Ekki verður séð, að það samrýmist heildarhagsmunum Íslands sem útflutningsríkis fiskafurða að fresta lengur að stöðva rányrkjuna á Flæmingjahattinum. Framhald hinna stjórnlausu veiða verður fljótlega til að baka okkur meira tjón en sem svarar ávinningi veiðanna.

Í fyrsta lagi verður reynt að útiloka Ísland með valdi frá þessum miðum og öðrum miðum, sem Fiskveiðinefnd Norður-Atlantshafsins hefur afskipti af. Í öðru lagi munu sum ríki hefja ofveiði á karfa á Reykjaneshrygg. Í þriðja lagi verða sett höft á íslenzkan fiskútflutning.

Miklu heppilegra er, að íslenzk stjórnvöld sjái að sér í tæka tíð, svo að ekki þurfi að standa andspænis niðurlægingunni, sem felst í samtökum annarra ríkja gegn Íslandi sem sjóræningjaþjóð. Við munum í náinni framtíð þurfa á að halda ímynd ábyrgrar fiskveiðiþjóðar.

Um allan heim er að rísa hreyfing umhverfisverndar, sem krefst þess, að jafnvægi sé í umgengni manna við náttúruna, þannig að ekki sé tekið meira en sem svarar endurnýjunargetu hennar. Slík samtök eru í vaxandi mæli að beita þrýstingi á ríki og risafyrirtæki.

Ofurkappsveiðar okkar stoða lítt, ef aðrar þjóðir neita að kaupa sjávarafurðir okkar. Við þurfum vegna útflutningshagsmuna okkar að halda friðsamlegu sambandi við ríki og risafyrirtæki. Það getum við ekki með því framferði, sem við höfum sýnt á Flæmingjahattinum.

Nú þegar ber stjórnvöldum að stöðva hinar skammsýnu veiðar Íslendinga og gerast aðili að fjölþjóðlegu samkomulagi um veiðistjórn á Flæmingjahattinum.

Jónas Kristjánsson

DV

Íslenzku tryggingafélögin hafa frá manna minnum haldið fram, að tap sé á bílatryggingum. Þegar þau byrja að bregðast við samkeppni hins erlenda tryggingafélags á vegum Félags íslenzkra bifreiðaeigenda, mun koma endanlega í ljós, að þau fóru með rangt mál.

Þegar tryggingafélögin munu halda fram nýjum fullyrðingum í vetur um bílatryggingar og samsetningu iðgjalda, er gott fyrir almenning að vita af reynslunni, að málsvarar þeirra hafa mikla æfingu í að halda fram hvaða ósannindum, sem þeir telja að gagni koma.

Tryggingafélögin hafa lengi haft með sér samráð um verð og vinnureglur til að hafa fé af almenningi. Þau hafa verið eins konar æxli í þjóðfélaginu vegna skorts á samkeppni. Þau hafa raunar verið skólabókardæmi um misnotkun á aðstöðu til fáokunar á þröngum markaði.

Illræmt var fyrir nokkrum árum, er tryggingafélögin tóku saman höndum um að setja sér eigin lög um meðferð skaðabótamála og verja þau stig af stigi í dómkerfinu í hverju málinu á fætur öðru. Þannig þvinguðu þau margan lítilmagnann til að semja um skertar bætur.

Auðvitað töpuðu tryggingafélögin öllum þessum málaferlum á öllum dómstigum. Þau töldu eigi að síður vera herkostnaðarins virði að reyna þannig til þrautar að hafa peninga af þeim, sem ekki höfðu mátt til að sækja mál gegn lögmannasveitum tryggingafélaganna.

Svo mikill er máttur tryggingafélaganna til illra verka, að þau gátu fengið Alþingi til að samþykkja ný lög um skertar slysabætur, samin af prófessor, sem hafði verið í hátekjuvinnu hjá bransanum. Þessi lög voru svo fráleit og einhliða, að síðar varð að endurskoða þau.

Nú er loksins komið tækifæri fyrir þjóðina til að losa um sig í harðvítugri bóndabeygju tryggingafélaganna. Félag íslenzkra bifreiðaeigenda hefur með ærinni fyrirhöfn tekizt að fá alvöru tryggingafélag frá London til að setja upp útibú á Íslandi á vegum félagsins.

Nýja tryggingafélagið hefur tekið til starfa og býður bílatryggingar, sem eru um það bil þriðjungi lægri en tryggingar þjóðaróvinanna. Það er sparnaður, sem nemur að meðaltali nálægt tíu þúsund krónum á hvern bíl á ári og jafngildir auðvitað stórauknum kaupmætti.

Miklu máli skiptir, að almenningur átti sig á þessu tækifæri til að losa um fjötrana. Margir munu sýna kvölurum sínum trúmennsku og bíða eftir, að þau lækki iðgjöld sín til að mæta samkeppninni. Þeir leggja lóð sitt á vogarskál fyrirtækja, sem hafa haft af þeim fé.

Okkur vantar núna erlend tryggingafélög til að ráðast á aðra þætti fáokunarinnar í tryggingunum, þegar íslenzku félögin fara að millifæra til bílatrygginga frá öðrum tryggingum og reyna þannig að láta tryggingataka á öðrum sviðum greiða herkostnað sinn af samkeppninni.

Ekkert er því til fyrirstöðu nema það sé skortur á beini í nefinu, að Húseigendafélagið vakni til lífs, safni félagsmönnum og bæti lífskjör þeirra með því að útvega hingað alvöru tryggingafélag frá útlöndum til að keppa við þjóðaróvinina um tryggingar húss og innbús.

Það er nýtt fyrirbæri hér á landi, sem þykir sjálfsagt í mörgum vestrænum ríkjum, að hagsmunafélög almennings taki sig saman í andlitinu og ráðist með breiðfylkingu gegn ýmsum þeim sérhagsmunum, sem lengst ganga fram í að halda niðri lífskjörum þjóðarinnar.

Vonandi leiðir tryggingaframtak Félags íslenzkra bifreiðaeigenda til árangurs og gefur knýjandi fordæmi í efnahagslegri frelsisbaráttu kúgaðrar þrælaþjóðar.

Jónas Kristjánsson

DV

Skýrasta þverstæða íslenzkrar fiskvinnslu er, að annars vegar getur hún aðeins greitt hálft kaup í samanburði við það, sem dönsk fiskvinnsla borgar, og hins vegar er rekstrarkostnaður hennar svo hár, að hún getur ekki keppt við frystingu um borð í togurum.

Hvorugt er umdeilt sem staðreynd. Íslendingar hafa flykkzt í fiskvinnslu til Danmerkur og hafa þar tvöfalt tímakaup. Þetta hafa margir aðilar sannreynt, þar á meðal DV, sem sendi mann á vettvang. Þetta leiðir til, að þar er unninn styttri og þægilegri vinnudagur.

Við sjáum hinn hluta þverstæðunnar greinilega hér heima. Margar vinnslustöðvar hafa lagt upp laupana eða sameinazt öðrum. Hlutur landfrystingarinnar í heildarfrystingunni hefur dregizt saman, meðan sjófrysting hefur aukizt. Þetta sést svart á hvítu í hagtölum.

Eðlilegt er að álykta af þessu, að íslenzk fiskvinnsla sé illa rekin. Það hafa raunar sumir foringjar stéttarfélaga sagt. Málsvarar fiskvinnslunnar hafa andmælt þessu, en ekki getað útskýrt þverstæðuna, sem er forsenda gagnrýninnar, er fiskvinnslan hefur sætt.

Raunar er staða fiskvinnslunnar misjöfn. Einkum eru það sum frystihús, sem ramba á barmi gjaldþrots. Önnur frystihús stórgræða á sama tíma. Þannig gengur til dæmis mjög vel í Neskaupstað og á Eskifirði, meðan miður gengur í sumum öðrum byggðarlögum á Austurlandi.

Sem heild er rekstur fiskvinnslu einna verstur á Vestfjörðum. Þar hafa forstjórar einblínt á kosti sérhæfingar og gengið svo langt, að þeir sjá ekkert nema þorsk og aftur þorsk. Svo er nú komið, að hin grónustu fyrirtæki þar vestra eiga stundum ekki fyrir olíu í Smuguna.

Annars staðar hafa sumir forstjórar verið sveigjanlegri og haft augun opin fyrir margvíslegri og fjölbreyttri vinnslu. Þeir hafa meðal annars látið sækja sjávarfang á fjarlæg mið. Þannig hafa þeir getað náð hlutdeild í góðum aflabrögðum á miðum annarra landshluta.

Hornafjörður er gott dæmi um stað, þar sem fiskvinnsla átti í erfiðleikum fyrir nokkrum árum, en hefur nú halað sig upp með því að auka fjölbreytni og framlengja vinnsluferlið í átt til neytendamarkaðar. Þar er einfaldlega betur stjórnað en á Vestfjörðum.

Þetta er hin þverstæðan í fiskvinnslunni. Sum fiskvinnsla er nánast gjaldþrota, meðan önnur græðir á tá og fingri. Skýrasta dæmið er frá Neskaupstað, þar sem galdramenn kapítalismans eru að reisa hálfs milljarðs króna frystihús fyrir gróðann frá því í fyrra.

Aðstæður fiskvinnslunnar eru sífellt að breytast. Samsetning og staðsetning aflans eru mismunandi frá ári til árs. Forstjórum dugir ekki að frjósa í fyrri ákvörðunum, heldur verða þeir sífellt að hugsa dæmi sitt frá grunni. Aðeins þannig getur rekstrardæmið gengið upp.

Í stórum dráttum hafa forustumenn stéttarfélaga rétt fyrir sér, þegar þeir efast um, að forstjórar fiskvinnslunnar séu réttir menn á réttum stað. Margir þeirra ná að vísu góðum árangri, en hinir eru allt of margir, sem láta breytingar í umhverfinu koma sér í opna skjöldu.

Nútímaþekking á vinnsluferli og fjármálum, í stjórnun og markaðsfræðum hefur sigið misjafnlega inn í fiskvinnsluna. Eigendum hennar ber að líta í kringum sig og spyrja, hvort hluti vandræðanna felist ekki einmitt í, að nútímaþekking hefur víða verið vanrækt.

Dagkaupið í fiskvinnslu er lágt og reksturinn samt dýr. Sumum gengur vel og aðrir fara á hausinn. Þverstæður atvinnugreinarinnar hljóta að skera í augu.

Jónas Kristjánsson

DV

Ungu fólki er enska töm, enda er hún allt í kringum okkur. Unglingarnir hafa alizt upp við hana í textuðum kvikmyndum og alþýðutónlist. Margt ungt fólk getur beinlínis hugsað á ensku og þar með náð þeim tökum á málinu að geta talizt reiprennandi enskumælendur.

Þetta er sumpart gott og að minnsta kosti hagkvæmt. Enska er orðin alþjóðatunga heimsins, lykill að viðskiptum og öðrum samskiptum milli landa. Færir enskumenn hafa betri aðgang að þessum mikilvæga samskiptaheimi en hinir, sem stirðmæltir eru á alþjóðatungumálið.

Enska er beinlínis móðurmál fólks í ríkjum í öllum álfum. Það er arfur frá tímum brezka heimsveldisins. Þar við bætast yfirburðir Bandaríkjanna í alþjóðastjórnmálum, alþjóðlegri fjölmiðlun og í alþjóðlegum skemmtiiðnaði. Bandarískir leikarar eru viðmiðunartákn.

Þær þjóðir, sem lengst ganga í vörn gegn linnulausu áhlaupi enskunnar, eru gömul stórveldi á borð við Frakkland og Þýzkaland, sem til dæmis láta talsetja bandarískar kvikmyndir. Þetta veldur því, að leikni í ensku er lakari í þessum löndum en í hinum, sem minna mega sín.

Íslenzk stjórnvöld hafa ekki tekið upp jafn harða afstöðu og frönsk og þýzk, enda þarf stóran markað til að standa undir talsetningu kvikmynda. En á sumum sviðum hafa landsfeðurnir gert minna af því að halda uppi vörnum en starfsbræður þeirra í öðrum smáríkjum.

Sem dæmi um þetta má nefna, að Innkaupastofnun ríkisins og menntaráðuneytið hafa árum saman látið viðgangast að til notkunar í skólum landsins sé mælt með stýrikerfi og algengum hugbúnaði á ensku, þótt nóg framboð sé af slíku á íslenzku og mikið notað.

Eðli málsins samkvæmt er það fremur ritmálið en talmálið, sem á erfitt uppdráttar. Töluverð gjá er milli þessara tveggja útgáfna tungumálsins, af því að ritmálið hefur breyzt hægar en talmálið og raunar verið fryst í eldra formi. Ritmálið vefst fyrir sífellt fleirum.

Önnur gjá er að myndast milli þeirra, sem kunna í stórum dráttum að nota íslenzkt ritmál og eru óhræddir við að nota það, og hinna, sem eiga erfitt með það og forðast því að láta texta frá sér fara. Að þessu leyti er til undirstétt, sem fer sífellt stækkandi.

Vegna fámennis þjóðarinnar, yfirburðastöðu enskunnar í umhverfinu og mikilla utanríkisviðskipta og -samskipta á íslenzk tunga í vök að verjast. Það er neikvæða hliðin á innrás enskunnar í samfélagið hér á landi. Með sama áframhaldi leggst íslenzka niður.

Þetta kann að vera svartsýni. En staðreyndir líðandi stundar eru ljósar. Enska sækir á og íslenzka víkur sess. Engin merki eru á lofti um marktækt viðnám af hálfu íslenzkumanna og menningarvita, menntaráðuneytisins eða annarra yfirvalda. Nema smíði nýyrða.

Þótt íslenzka sé nokkuð fornt mál, hefur áhugamönnum tekizt að búa til íslenzkan orðaforða á flestum nútímasviðum. Þannig tölum við um síma, þotur og tölvur með góðum árangri. Í verkfræði og tölvutækni eru til íslenzk orð yfir flest hugtök, sem mestu máli skipta.

Afrek nýyrðasmiða sýna, að efnislega er íslenzka hæf til að vera nútímamál á tækni-, tölvu- og samgönguöld. Það er ekkert, sem kemur í veg fyrir, að íslenzka geti haldið áfram að blómstra, nema áhugaskortur þjóðarinnar og þeirra, sem eiga að gæta hagsmuna tungunnar.

Tími er kominn til að stinga við fótum og snúa málum í þann farveg, að íslenzka geti áfram lifað góðu lífi á þessari eyju við hlið alþjóðatungumálsins.

Jónas Kristjánsson

DV

Íslendingar eru eins og klipptir út úr bókum Guðbergs Bergssonar. Þeir eru saddir og sljóir, lamaðir af yfirtíð og sjónvarpsglápi. Sumir rithöfundar hafa fyrir satt, að þetta hafi gerzt með stríðsárakynslóðinni, en aðrir segja Íslendinga öldum saman hafa verið þrælslundaða.

Einstaka ljós sést í þokunni, til dæmis tilraun Félags íslenzkra bifreiðaeigenda til að losa bíleigendur undan áþján fáokunarhrings tryggingafélaganna. Sú tilraun mun þó ekki koma í veg fyrir, að meirihluti bíleigenda heldur áfram að þéna undir hefðbundna tryggingaherra.

Ef almennt væri hryggur í þjóðinni, hefði hún flykkzt í Neytendasamtökin og Skattgreiðendafélagið og kúgað þjóðarleiðtogana til að láta af þjónustu við sérhagsmuni. Hún hefði flykkzt í stjórnmálaflokka og rutt brott ómögum og smákóngum, sem þar hafa safnazt fyrir.

Þjóðin hefur örlög sín á valdi sínu, en kærir sig ekki um að notfæra sér það. Menn taka í staðinn því, sem að höndum ber, eins og hverju öðru hundsbiti og reyna að kría út meiri yfirtíð til að halda uppi lífskjörum á erfiðum tímum. Þeir taka ekki ábyrgð á örlögum sínum.

Fólk stundar lífsstíl, sem er gersamlega út í hött, og ætlazt síðan til að heilbrigðis- og tryggingageirinn komi með færibandið, sturti sér inn á sjúkrahús í uppskurði og eiturlyfjameðferð og haldi sér síðan uppi með örorkubótum og sjúkradagpeningum. Það ber enga ábyrgð sjálft.

Ein afleiðing sofandaháttar og þrælslundar þjóðarinnar er, að stjórnmálin snúast ekki um almannahagsmuni, heldur um auð og völd, auð sérhagsmunanna og völd stjórnmálamannanna til að stunda geðþótta út og suður, þvert á vestræn lýðræðis- og markaðslögmál.

Önnur afleiðing er, að þjóðfélagið er illa rekið og þolir ekki há laun. Það er svo illa statt, að reynt er að hampa lágum daglaunum þjóðarinnar framan í erlenda fjárfesta. Láglaunakerfið er beinlínis orðið að landkynningu. En yfirtíðin bjargar öllu að mati imbakassaimbanna.

Tugum milljarða króna er brennt á hverju ári með hindrunum hins opinbera í vegi markaðskerfisins, svo sem innflutningsbanni, innflutningshöftum, innflutningstollum, millifærslum, kvótum, búmarki, aflamarki, sóknardögum, reglugerðum og aftur reglugerðum.

Markmiðið með öllu þessu rugli er, að sérhagsmunirnir geti haft það gott og þurfi ekki að taka til hendinni við að bæta reksturinn. Þess vegna koðnar flest framtak niður í fáokun og einokun, meðan þjóðin ypptir öxlum og stundar sína yfirtíð og sitt sjónvarpsgláp.

Meðal þeirra fáu, sem kunna að reka fyrirtæki, eru nokkrir gamlir kommúnistar austur í Neskaupstað, sem græddu í fyrra hundruð milljóna á hlutabréfabraski og rekstri frystihúss af sama tagi og aðrir reka með dúndrandi tapi. Þetta sýnir vel litróf vannýttra möguleika.

Ísland gæti verið gósenland, ef Íslendingar kærðu sig um. Þjóðin er að vísu svo fámenn, að hún hefur ekki greind til að manna alla pósta, sem máli skipta. En það hlýtur að vera hægt að fá miklu meira vit í pólitíkina, í blýantsnögunar-stofnanirnar og í einkaframtakið.

Svo illa er mannað í toppstöðum þjóðfélagsins, að það er orðinn óskadraumur margra, að landið álpist inn í Evrópusambandið, svo að íslenzkir smákóngar geti síður haldið úti séríslenzku böli á borð við áðurnefndar markaðshindranir og verðmætabrennslu af öðru tagi.

Meðan kjósendur eru meira eða minna andvana í yfirtíð og sjónvarpsglápi, breyta sér ekki úr þrælum í borgara, taka enga ábyrgð á þjóðfélaginu og framtíðinni.

Jónas Kristjánsson

DV