Bönd Landsbankamálsins hafa borizt að bankaráðinu síðan lögmaður á þess vegum hvítþvoði bankastjórana og taldi eðlilegt að milda þeim starfslokin með fullum launum og fríðindum í átta mánuði, það er tuttugu milljóna króna verðlaunaveitingu af hálfu bankans.

Svo margir aðilar eru orðnir flæktir í Landsbankamálið, að nauðsynlegt er, að Alþingi skipi rannsóknarnefnd til að skilgreina flækjuna. Slíkar nefndir þykja sjálfsagðar í lýðræðisríkjum beggja vegna Atlantshafsins, þótt hér telji skelfdir ráðherrar þær ógnun við lýðræðið.

Alls engar málefnaforsendur eru að baki æsingi forsætis- og utanríkisráðherra á Alþingi vegna tillagna um rannsóknarnefnd. Í nágrannalöndum okkar eru slíkar nefndir taldar efla lýðræði með því að styrkja eftirlitshlutverk þjóðþingsins, sem hér á landi er afar veikt.

Ekki bætir úr skák, að eftirlit af hálfu Ríkisendurskoðunar hefur reynzt takmarkað. Komið hefur í ljós, að Ríkisendurskoðandi er einn af strákunum og hefur verið önnum kafinn við að útvega sér sjálfum einkatekjur hjá fyrirtækjum, sem eru undir eftirliti stofnunar hans.

Laxavandræði hafa leynzt víðar í ríkisbönkunum og rangar upplýsingar víðar verið gefnar. Búnaðarbankinn er að minnsta kosti að nokkru leyti í sömu súpu og Landsbankinn, sem kemur á óvart, því hingað til hefur hann verið talinn betur og hóflegar rekinn banki.

Rannsóknarnefnd Alþingis gæti meðal annars reynt að finna, hve víðtæk sé spilling, sem felst annars vegar í óhóflegri sjálftöku stjórnenda á fríðindum sér til handa og í röngum upplýsingum þeirra um málin, þegar þeir eru orðnir hræddir um, að böndin berist að sér.

Lindarmálið hefur leitt í ljós, að sumir ráðherrar vissu um það í smáatriðum fyrir nokkrum árum, en bankaráðherrann vissi svo lítið á sama tíma, að hann svaraði fyrirspurn á Alþingi á þann veg, að ætla mætti að ekkert sérstakt hefði verið athugavert við það fyrirtæki.

Núverandi bankaráðherra virtist ekki vita um sukkið í Lind, þegar hann var spurður um það á Alþingi. Hann virtist ekki heldur vita um laxasukk Landsbankans, þótt hann hefði verið í laxveiði með einum bankastjóranum á kostnað bankans. Hann virðist meðvitundarlaus.

Rannsóknarnefnd Alþingis gæti meðal annars reynt að finna, hve mikið sé um, að gælustrákar á vegum stjórnmálaflokka séu að sukka með fé almennings í skjóli meðvitundarleysis og hvort núverandi bankaráðherra sé starfhæfur, ef hann er árum saman meðvitundarlaus.

Í Landsbanka- og Lindarmálum hefur farið mikið fyrir meðvitundarleysi ráðamanna. Fyrrverandi formaður banakaráðs Landsbankans reyndist hafa verið meðvitundarlaus á vikulegum fundum í sjö ár með bankastjórununum, rétt eins og hann væri bankaráðherra.

Öll málin, sem drepið hefur verið á hér að ofan, hverfa í skuggann fyrir því almenna vandamáli, að opinberir bankar og sjóðir hafa á þessum áratug tapað tugum milljarða króna af almannafé í útlánasukki, meðal annars til gæludýra á vegum stjórnmálaflokka.

Samanlagt eru mál þessi þannig vaxin, að linur ríkisendurskoðandi kemst hæglega að raun um, að farið hafi verið eftir bókhaldslögum og ríkissaksóknari kemst hæglega að raun um, að engin lög hafi verið brotin. Þess vegna þarf Alþingi að skipa rannsóknarnefnd.

Nefndin ætti að reyna að finna, hvernig sukk og spilling gátu þrifizt í bákninu og hvernig koma megi í veg fyrir, að slíkt endurtaki sig í náinni framtíð.

Jónas Kristjánsson

DV

Fyrir tveimur árum hótaði Davíð Oddsson forsætisráðherra Sverri Hermannssyni bankastjóra bréflega að nota ellefu milljarða tap Landsbankans og 900 milljóna tap Lindar til að láta reka bankastjórana, ef hann sæi ekki um, að bankinn fylgdi vaxtastefnu stjórnvalda.

Í framhjáhlaupi er athyglisvert, að forsætisráðherra skuli fyrir meira en tveimur árum hafa vitað nákvæmlega um 900 milljóna sukkið, sem bankaráðherra sver nú og sárt við leggur að hafa ekki vitað um, þegar hann gaf Alþingi rangar upplýsingar um málið.

Sverrir gaf eftir og var ekki rekinn. Hann vissi, að skilaboð formanns Flokksins voru þungvægari en formlegt valdakerfi bankans, þar sem bankastjórar heyrðu undir bankaráð, sem þá heyrði undir Alþingi. Í bréfinu talaði landseigandi við einn lénsherra sinna.

Bréfið hefur verið birt og gefur góða innsýn í hugarheim ráðamanna, sem minnir meira á þriðja heiminn en nágrannalöndin. Lög og reglur og hefðir víkja fyrir afrískum geðþótta, sem gengur þvert á allar leikreglur og form, sem gilda í lýðræðisríkjum nútímans.

Forsætisráðherra var ekki að lækna sukkið í rekstri bankans heldur nota það sem skiptimynt í ágreiningi um vexti. Enda fór svo fyrir tveimur árum, að ekkert var gert í málum bankans, sem hafði tapað ellefu milljörðum, þar af tæpum milljarði á einni Lind.

Forsætisráðherra fór ekki réttar boðleiðir samkvæmt bókfærðu skipulagi. Hann leit svo á, að sem formaður Flokksins gæti hann skákað þeim herrum, sem höfðu fengið lén á vegum flokksins. Þetta reyndist vera alveg rétt hjá honum, enda er Ísland þriðja heims ríki.

Svipað hugarfar kom fram hjá Sverri Hermannssyni, þegar hann var löngu síðar rekinn vegna allt annarra mála, laxveiða sinna. Þá lagðist hann í herferð gegn spillingu annarra, ekki til að bæta heiminn, heldur til að hefna sín á þeim, sem höfðu stjakað við honum.

Sverrir ljóstraði upp um bankaráðherra og utanríkisráðherra vegna óráðsíustráks á framfæri þeirra, þingmann af Vestfjörðum fyrir ósiðlega yfirtöku einokunarfyrirtækis og ríkisendurskoðanda fyrir fjárhagslega misnotkun embættisins. Aðra sukkara lét hann í friði.

Bankastjórinn fyrrverandi og forsætisráðherrann núverandi eru aftan úr grárri forneskju, þar sem hefnd og hroki, lén og níðsla réðu ferð, áður en farið var að búa til formlegar umgengnisreglur til að byggja upp flókin nútímaríki. Þeir koma úr Niflungahringnum.

Á ytra borði ríkir hér svipað þjóðskipulag og í nágrannalöndunum, þar sem forfeður manna urðu að fórna lífinu til að losna undan kúgurum fortíðarinnar. Undir niðri ríkir fortíðin samt áfram hér á landi, enda var forfeðrum okkar gefið lýðræði á silfurfati.

Stjórnunarstíll fyrrverandi borgarstjóra og núverandi forsætisráðherra væri ekki framkvæmanlegur í nágrannalöndnum. Hann virkar hér á landi, af því að millistjórnendur þjóðfélagsins líta á sig sem lénsherra, sem hafi þegið lén sín úr hendi Davíðs konungs.

Venjulega fer stjórnunarstíll að hætti Niflungahringsins fram í síma og er því ekki skjalfestur. Bréfið til bankastjórans er einstakt í sinni röð, af því að það gefur svart á hvítu innsýn í svörtustu forneskju, sem menn grunaði, að væri til, en gátu ekki sannað.

Og þjóðin er því miður bara feitur þræll, sem lætur bjóða sér lénsskipulag í lok tuttugustu aldar, af því að frelsið hefur aldrei fest rætur í brjósti hennar

Jónas Kristjánsson

DV

Hremmingar fjármála Austur-Asíu hafa ekki snert Indland og munu ekki gera það í náinni framtíð. Indland er vestrænt lýðræðisríki, sem er búið að losa sig við ýmis vandamál, sem valdshyggjumenn nágrannalanda þess í austri hafa reynt að koma sér hjá að leysa.

Þjóðhagsmál Indlands eru gamaldags útgáfa af vestrænum þjóðhagsmálum. Efnahagur þess færi á flug, ef landið losnaði við ríkisafskiptastefnu Kongress-flokksins og sjálfsþurftarstefnu núverandi valdhafa þjóðernissinna. Að öðru leyti er Indland í góðum málum.

Þegar austur fyrir Indland kemur, taka við hin svonefndu asísku gildi, sem ráðamenn margra landa hafa teflt fram gegn vestrænum gildum. Til skamms tíma þóttu asísku gildin afar lærdómsrík, en nú talar enginn um, að Vesturlönd geti nokkuð lært af þeim.

Kreppa ríður húsum Austur-Asíu um þessar mundir. Verst eru leikin Indónesía, Suður-Kórea og Malasía, en einnig hriktir í stoðum Japans, Taívans, Filippseyja, Singapúrs, Hong Kong og Kína. Verðgildi japanska jensins hefur hríðlækkað og mun enn lækka.

Þessi ríki hafa yfirleitt búið til óþarflega mikla framleiðslugetu í iðnaði og þjónustu með verndarstefnu í innflutningi samfara sóknarstefnu í útflutningi, rétt eins og gerzt hefur í íslenzkum landbúnaði. Þau hafa byggt upp óráðsíubanka, sem minna á Landsbankann.

Um tíma héldu bjartsýnismenn, að Japanir væru nógu sterkir efnahagslega til að standast hremmingarnar og fjármagna viðreisn nágrannaríkjanna. Reynslan sýnir hins vegar, að þeir ráða ekki við eigin vandamál og telja sig ekki aflögufæra gagnvart nágrannaríkjunum.

Um tíma héldu bjartsýnismenn, að Kína mundi sleppa við gengislækkun. Nú er bara spurt, hvenær kínverska júanið lækki í verði, en ekki hvort svo verði. Gengislækkunin mun framkalla frekari hraðaaukningu Austur-Asíu á leiðinni niður eftir kreppugorminum.

Rætur vandans eru hin austrænu gildi, sem framan af var einkum haldið fram af Lee Kuan Yew, valdhafanum í Singapúr, og í seinni tíð meira af Tung Chee, hinum nýja lepp Kínastjórnar í Hong Kong. Undirleik annast ráðamenn í Malasíu. Að baki hefur Kínastjórn glott.

Asísku gildin eru sögð felast í áherzlu á fjölskylduna, fremur en einstaklinginn, virðingu fyrir hinum eldri, þar á meðal valdhöfum, einnig áherzlu á menntun fremur en framtak, trú á röð og reglu, notkun samráðs í stað samkeppni, og meiri áherzlu á skyldur en réttindi.

Gamlir valdhafar þessa heimshluta, með Lee Kuan Yew í broddi fylkingar, hafa meira að segja gabbað gamla þjóðhöfðingja á Vesturlöndum til að flytja tillögu um, að til hliðar við mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna verði sett yfirlýsing um skyldur manna.

Allt er rotið að baki hugmyndafræðinnar um hin austrænu gildi. Þar þrífst spilling og efnahagslegt gæludýrahald í skjóli virðingarinnar fyrir hinum eldri, trúarinnar á röð og reglu og notkun samráðs í stað samkeppni. Þetta hefur tröllriðið asísku bönkunum.

Nú eru lönd svonefndra asískra gilda rétt að byrja að súpa seyðið af kenningakerfinu. Gjaldmiðlarnir hríðfalla og verksmiðjum er lokað. Atvinnuleysingjar hrekjast út á gaddinn og finna þá ekki föðurlegu umhyggjuna, sem þeir höfðu vænzt í skjóli hinna asísku gilda.

Hin vestrænu gildi eru nefnilega ekki staðbundin við vestrið. Án vestræns lýðræðis geta þjóðir ekki orðið ríkar til lengdar. Ekki heldur þjóðir Austur-Asíu.

Jónas Kristjánsson

DV

Svigrúm ætti að vera fyrir nýjan stjórnmálaflokk við aðstæður, þar sem gömlu flokkarnir taka annaðhvort sérhagsmuni fram yfir almannahagsmuni eða hafa forsögunnar vegna ekki traust fólks til að gæta almannahagsmuna, þótt þeir þykist ætla að gera það.

Skoðanakannanir sýna, að mikill meirihluti fólks er ósáttur við, að auðlindir sjávar séu afhentar fámennum hópi útgerðarmanna og gangi þar kaupum og sölum og meira að segja í arf. Stjórnarflokkarnir og stærsti stjórnarandstöðuflokkurinn hunza óbeitina á þessu.

Skoðanakannanir sýna, að mikill meirihluti fólks er ósáttur við, að ósnortnum víðernum hálendisins sé skipt í fjörutíu renninga handa fámennustu sveitahreppunum til að ráðskast með. Stjórnarflokkarnir og ýmsir stjórnarandstöðuþingmenn hunza óbeitina á þessu.

Hingað til hafa flokkarnir skákað í því skjólinu, að fólk hefur skammvinnt minni. Þegar kemur að kosningum, láta flestir smala sér í gömlu dilkana, þótt þeir hafi áður verið ósáttir við löngu gleymt mál. Þess vegna eru sérhagsmunamálin keyrð áfram á Alþingi.

Stundum hafa menn stutt rokuflokka inn á þing, ekki með varanlegan stuðning í huga, heldur sem refsingu gamla flokksins, afmarkaða í tíma. Þannig hafa nýir flokkar risið og hnigið, af því að kjósendur þeirra voru undir niðri áfram tryggir fylgismenn annarra flokka.

Reynslan sýnir líka, að lukkuriddarar nota nýja flokka sér til pólitísks framdráttar og reynast gjarna illa, þegar þeir fá þátt í völdum. Þannig flutu vafasamir fuglar inn á þing og jafnvel upp í ráðherrastól í skjóli tímabundinna vinsælda flokks Alberts Guðmundssonar.

Stjórnmálaflokkur Sverris Hermannssonar mun aldrei ná svo langt, þótt hann kunni að raka saman fylgi fyrir vestan og reyna að virkja andstöðuna við framsal almannahagsmuna. Kjósendur utan Vestfjarða munu flestir sjá gamla, spillta stjórnmálagosann á ferð.

Vestfirðingar eru ekki að gæta almannahagsmuna í andstöðunni við kvótakerfið. Þeir eru að reyna að ná meiri veiðiréttindum til Vestfjarða. Þeir eru reiðir stjórnvöldum fyrir samdrátt vestfirzkra veiðiheimilda, en eru engan veginn að reyna að bæta kerfið.

Við verðum að gera skýran mun á vestfirskri andstöðu við núverandi kvótakerfi og andstöðu þjóðarinnar við afsal auðlinda í hendur útgerðarmanna. Flokkur Sverris Hermannssonar mun ekki gæta almannahagsmuna, hvort sem hann þykist ætla það eða ekki.

Margir þakka Sverri fyrir að hafa veitt þjóðinni innsýn í ýmsa aðra þætti sérhagsmunagæzlu stjórnmálaflokkanna. Margir njóta þess að sjá Finn Ingólfsson, Halldór Ásgrímsson og Davíð Oddsson engjast á þingi út af uppljóstrunum Sverris um innviði kerfisins.

Auðvitað felst ósigur fyrir Finn í því að þurfa að leita uppi tvo lögmenn úti í bæ til að verja rýran málstað sinn eins og hver annar sakborningur, sem fær lögmann til að verja mál sitt fyrir rétti. Allir skúrkar geta fengið lögmenn úti í bæ til að útskýra sakleysi sitt.

En Sverrir er ekki rétti maðurinn til að ryðja um borðum sérhagsmunagæzlumanna í musteri lýðræðisins. Hann er sjálfur einn frægasti hagsmunagæzlumaður landsins og lenti ekki í sveit með hinum réttlátu fyrr en hinir ranglátu höfðu kastað honum fyrir borð.

Þótt íslenzkir kjósendur séu hinir mestu sauðir, munu þeir þó ekki láta bjóða sér hinn gamalkunna Sverri Hermannsson undir sauðargæru almannahagsmuna.

Jónas Kristjánsson

DV

Við myndun meirihluta í sveitarstjórnum eftir kosningarnar hefur komið í ljós, að Framsóknarflokknum lætur betur að starfa með Sjálfstæðisflokknum en sameiginlegu framboði á vinstri vængnum. Sveitarfélögum hægra mynzturs hefur fjölgað úr þremur í níu.

Ekki er heldur hægt að sjá, að vinstri framboðunum falli betur að starfa með Framsóknarflokknum en Sjálfstæðisflokknum. Fyrra mynztrið sést í myndun meirihluta í fimm sveitarfélögum og hið síðara í fjórum. Frá vinstri vængnum séð eru hægri flokkarnir tveir.

Þetta staðfestir, að Framsóknarflokkurinn verður ekki aðili að vinstra framboði í alþingiskosningum að ári. Þátttaka hans í slíku samstarfi í sveitarstjórnarkosningum í Reykjavík, Seltjarnarnesi og Vestmannaeyjum stafar eingöngu af staðbundnum aðstæðum.

Úrslit kosninganna hvetja hvorki né letja til samstarfs Alþýðuflokks, Alþýðubandalags og Kvennalista á landsvísu. Að meðaltali náðu þessir flokkar sameiginlega svipuðu fylgi og þeir náðu áður samtals hver í sínu lagi. Þeir héldu sínu, en unnu ekki ný lönd.

Villandi er að reikna atkvæði vinstri framboða upp í rúmlega 43% fylgi, því að framsóknarfylgið í Reykjavík og víðar er inni í tölunni. Því er langt frá, að væntanlegt samframboð á vinstri vængnum haldi til jafns við 43% fylgi Sjálfstæðisflokksins í kosningunum.

Hitt er svo líka rétt, að sveitarstjórnarkosningarnar reyndust vera létt æfing við hagstæð skilyrði fyrir vinstra framboð á erfiðari landsvísu. Í grasrót flokkanna hefur verið efnt til samstarfs, sem ráðríkir héraðshöfðingjar á þingi munu tæpast geta staðið gegn.

Íslenzk stjórnmál hafa fallið í þann farveg, að þau snúast meira um sterka leiðtoga en málefnalegan ágreining flokka, sem hefur farið ört dofnandi. Hægri vængurinn hefur sinn Davíð í húsi, en vinstri vængurinn hefur enn ekki Ingibjörgu Sólrúnu.

Komið hefur fram í hverju málinu á fætur öðru, að í landsmálunum er lengstur vegur milli frjálshyggjuafla Alþýðuflokksins og vaðmálsafla Alþýðubandalagsins. Sameiginlegt framboð flokkanna stendur því og fellur með sterkum leiðtoga, sem blæs á ágreininginn.

Enginn flokksformaður eða fyrrverandi formannsframbjóðandi á vinstri vængnum getur haldið til jafns við Davíð. Jóhönnu Sigurðardóttur vantar að vísu ekki traust almennings, en hana skortir lagni til að halda saman andstæðum vængjum vinstra framboðs.

Engin önnur leið virðist vera úr leiðtogaraunum vinstri aflanna en að leita ásjár þeirrar stjórnmálakonu, sem hefði fengið enn fleiri atkvæði, ef hún hefði verið alein á framboðslistanum, en listinn fékk allur. Hún heldur aga á liði sínu og getur tekið Davíð í nefið.

Ekki má þá gleyma, að Ingibjörg Sólrún er borgarstjóri Framsóknarflokksins eins og annarra framboðsafla Reykjavíkurlistans. Hún þarf að spila úr því vandamáli eins og loforðum um tryggð við borgarstjórastólinn, ef hún tekur vinstri forustu á landsvísu.

Sveitarstjórnarkosningarnar hafa ekki fært drauma um sameiginlegt framboð vinstra fólks nær veruleikanum. Staðan er svipuð og hún var fyrir kosningar. Grasrótin getur unnið saman, en höfðingjarnir tæpast. Og Ingibjörg Sólrún hefur engin færi gefið enn.

Ef til vill verður eftirlátið Sverri laxveiðimanni að slá pólitískar keilur út á andstöðu þjóðarinnar við flest helztu mál núverandi ríkisstjórnar sérhagsmuna.

Jónas Kristjánsson

DV

Jeltsín Rússlandsforseti sagði á fundi í Moskvu í fyrri viku með ritstjórum fjölmiðla frá mörgum löndum, að fjármálafurstar hefðu þar í landi að nokkru tekið við fyrra ritskoðunarhlutverki stjórnvalda á sovéttímanum. Taldi hann þetta einnig vera vestrænan vanda.

Austurrískur talsmaður viðstaddra tók að nokkru undir sjónarmið Jeltsíns. Sumir fjölmiðlar á Vesturlöndum eru smám saman að breytast úr fjölskyldufyrirtækjum í opin fjölmiðlunarfélög og síðan að renna inn í fjölgreinasamsteypur, jafnvel á alþjóðavettvangi.

Kunnugt er, að fjölmiðlar í eigu fjármálafurstans Rupert Murdoch, þar á meðal Times, eiga erfitt með að fjalla á málefnalegan hátt um Kína, af því að það kynni að setja hagsmuni hans í Kína í hættu. Er þó veldi hans enn sem komið er takmarkað við fjölmiðlun eina.

Atburðarás fjölmiðlunar hefur verið hröð í Rússlandi á þessum áratug. Stýring stjórnvalda hrundi snögglega og tugþúsundir fjölmiðla blómstruðu. Á sama tíma náðu fjármálafurstar tökum á framleiðslutækjum ríkisvaldsins, mynduðu samsteypur og keyptu fjölmiðla.

Rússnesku samsteypurnar eiga banka, olíufélög, fjölmiðla og margt annað. Víðtækir hagsmunir þeirra á ýmsum sviðum atvinnulífsins hafa mikil áhrifa á innihald fjölmiðla, svo sem fram hefur komið í aðdraganda kosninga. Þær eru orðnar ríki í ríkinu.

Eðlilegt er, að spurt sé, hvort Rússland sé á einum áratug að stökkva yfir tímabil, sem hefur staðið nokkra áratugi á Íslandi og nokkrar aldir í Bandaríkjunum, þar sem það hefur staðið lengst á Vesturlöndum. Þetta er tímabil óháðra fjölmiðla, tímabil Washington Post.

Tiltekin dæmi sýna, að hætta er á ferðum, þegar annað hvort gerist, að áður óháðir fjölmiðlar renna inn í samsteypur á öðrum sviðum atvinnulífsins eins og hefur gerzt í Rússlandi eða þenjast út fyrir landamæri einstakra ríkja, svo sem hjá Murdoch fjármálafursta.

Til skamms tíma var talið, að lesendur, hlustendur og áhorfendur mundu sjá um, að þetta gerðist ekki. Fjölmiðlar mundu glata trausti notenda sinna, ef þeir færu að þjóna öðrum hagsmunum en þeirra. Nú eru margir farnir að efast um, að notendur axli þetta hlutverk.

Misnotkun Murdochs á Times hefur ekki skaðað blaðið að ráði í samkeppninni við önnur blöð. Misnotkun rússneskra fjármálafursta á sjónvarpsstöðvum þar í landi hefur lítil áhrif haft á notkun stöðvanna. Notendur virðast ekki vilja taka að sér eftirlitshlutverkið.

Þetta er mikilvæg orsök ferilsins, sem felst í, að minnkandi gengi ríkisvaldsins í lýðræðisríkjum leiðir ekki til vaxandi gengis kjósenda, heldur hagsmunaaðila, ekki bara fjármálafursta, heldur einnig samtaka og stofnana af ýmsu tagi, sumpart utan og ofan landamæra.

Eins og Davíð er Jeltsín að reyna að sveigja fréttaflutning sjónvarpsstöðva að pólitískum hagsmunum, svo sem fram hefur komið í tengslum við verkfallsaðgerðir námumanna. Komið hefur í ljós, að báðir hafa þeir misst tökin, Jeltsín í hendur fjármála- og mafíufursta.

Í Rússlandi og sums staðar á Vesturlöndum eru að mótast nýjar og áður óþekktar aðstæður í fjölmiðlun, sem kalla á ný form og nýjar leikreglur. Hver verður hlutur notenda, þegar furstar stjórnmála, fjármála og glæpa taka saman höndum um að villa fólki sýn?

Hitt er svo ljóst, að almenningur getur sjálfum sér einum um kennt, sé farið að síga á efri hluta Washington Post tímabils vestrænnar og óháðrar fjölmiðlunar.

Jónas Kristjánsson

DV

Þegar landsfeður okkar velja milli almannahagsmuna og sérhagsmuna, hallast þeir yfirleitt á sveif með hinum síðarnefndu. Til dæmis þóttust þeir vera að staðfesta þjóðareign á auðlindum hafsins, en voru í rauninni að afhenda útgerðarmönnum eignarhaldið.

Nýjasta dæmið af þessu tagi er stjórn hálendisins, sem landsfeðurnir hafa afhent fjörutíu fámennishreppum í fjörutíu hrepparenningum, þótt mótmælabylgja hafi risið með þjóðinni. Hún hefur skollið á daufum eyrum landsfeðranna og tindáta þeirra á Alþingi.

Skoðanakannanir sýna yfirgnæfandi andstöðu þjóðarinnar við þennan gerning. Flestar stofnanir og samtök eru sama sinnis og þjóðin, þótt þær séu ósammála um aðra þætti hálendismála. Landsfeðurnir þrýstu samt málinu gegnum málþóf á Alþingi.

Landsvirkjun og vegagerðin vilja framkvæmdir á hálendinu, náttúruverndar- og ferðamálastofnanir hafna þeim. Þótt þessir aðilar séu á öndverðum meiði, eru þeir sammála þorra þjóðarinnar um, að stjórnsýslan sé betur komin í höndum ríkisins en hreppanna.

Fundaályktunum og mótmælum rigndi yfir alþingismenn, ekki sízt þá, sem kjörnir voru af umbjóðendum utan fámennishreppanna fjörutíu. Samt barði forsætisráðherra í borðið og sagðist láta þingið sitja svo lengi fram eftir sumri sem þyrfti til að koma málinu fram.

Stundum eru almannahagsmunir þögulir, en sérhagsmunir háværir. Slíku var hvorki til að dreifa, þegar auðlindir hafsins voru afhentar útgerðarmönnum, né þegar auðlindir hálendisins voru afhentar fámennishreppunum fjörutíu. Skýringin á þrjózkunni liggur dýpra.

Þeir landsfeður, sem nú sitja að völdum, og þeir, sem áður hafa setið þar, vita, að almenningur refsar þeim ekki fyrir að taka sérhagsmuni fram yfir almannahagsmuni. Menn æmta um stund, en láta síðan reka sig í hefðbundna dilka, þegar til kastanna kemur.

Sauðfjáreðli almennings lýsir sér í fleiri myndum. Menn gráta hástöfum yfir meðferð tryggingafélaga á sér. Þegar samtök bíleigenda fá nýtt tryggingafélag til að bjóða betri kjör, færa bíleigendur ekki tryggingar sínar, heldur bíða eftir lækkun gömlu kúgaranna sinna.

Af því að íslenzkir neytendur vilja áfram vera hjá kúgurum sínum, fást nýir aðilar tæpast til að koma inn á fáokunarmarkaðinn hér á landi. Af því að íslenzkir kjósendur vilja áfram styðja kúgara sína, endurspegla íslenzk kosningaúrslit einhver af fyrri úrslitum.

Skeytingarleysi neytenda og kjósenda um almannahagsmuni kastar landsfeðrum í faðm sérhagsmuna. Því er ekki hægt að kenna fyrrverandi og núverandi landsfeðrum einum um ofurvald sérhagsmunanna. Neytendur og kjósendur geta sjálfum sér um kennt.

Á grundvelli þekkingar landsfeðra á sauðfjáreðli kjósenda hefur verið byggt upp svonefnt ráðherralýðræði. Það er séríslenzkt fyrirbæri, þar sem framkvæmdavaldið lætur löggjafarvaldið færa sér vald til að þjónusta sérhagsmuni eftir geðþótta landsfeðra á hverjum tíma.

Þannig hefur verið byggt upp opinbert kerfi banka og sjóða, sem hefur á þessum áraug brennt nokkrum tugum milljarða í þágu gæludýra af ýmsu tagi. Þannig er milljörðum brennt á hverju ári í þágu fyrirtækja og stofnana, sem hvíla á herðum landbúnaðarins.

Íslenzk stjórnmál snúast einkum um sérhagsmuni, aðgang stjórnmálamanna að valdi til geðþóttaákvarðana um afhendingu almannagæða í hendur gæludýra.

Jónas Kristjánsson

DV

Byggðakosningarnar eru svo lítið mál fyrir helztu stjórnmálamenn landsins og aðra þingmenn, að þeir gátu setið á maraþonfundum á Alþingi fram í síðustu viku kosningabaráttunnar. Þeir töldu sín ekki þörf fyrr eða þá að heimamenn töldu ekki þörf fyrir þá fyrr.

Þetta sýnir, hve laus tengsli eru milli byggðamála og landsmála. Þótt fylgi flokka á hverjum stað endurspegli að nokkru stöðu flokksins í því kjördæmi eru yfirleitt sérstakar aðstæður á hverjum stað, sem rjúfa þetta mynztur. Sérhver byggð hefur pólitíska sérstöðu.

Nú er lítið um, að kjósendur líti á atkvæði sitt í byggðakosningum sem skilaboð til pólitíkusa á landsvísu. Þess hefur ekki orðið vart í könnunum að undanförnu, að kjósendur séu með annað í huga en byggðamál. Þeir taka ekki einu sinni mark á bombum.

Vafasamt er því að túlka byggðakosningarnar í dag sem létta æfingu fyrir þingkosningar að ári. Kjósendur eru í dag að kjósa fulltrúa, sem standa þeim nær en þingmenn, til að fjalla um mál, sem standa þeim nær en landsmál, svo sem skóla, götur og veitukerfi.

Samt er víðast hvar boðið fram undir merkjum hinna hefðbundnu stjórnmálaflokka eða samsteypna þeirra. Kosningavélarnar eru meira eða minna þær sömu og þær eru í alþingiskosningum. Þannig tengjast byggðakosningarnar landsmálapólitíkinni á beinan hátt.

Höfuðsérkenni þessara byggðakosninga er, að Alþýðuflokkurinn, Alþýðubandalag og Kvennalisti bjóða ekki fram hver gegn öðrum annars staðar en í Hafnarfirði. Um allt land standa þessir flokkar saman að framboði í ýmiss konar mynztrum, en elda hvergi grátt silfur.

Slíkt samstarf í grasrót byggðanna hlýtur út af fyrir sig að teljast vera létt æfing fyrir þingkosningarnar að ári. Ef samstarfsmönnum gengur sæmilega eða vel, verður það þeim hvatning að færa sig upp á skaftið og reyna að endurtaka leikinn í þingkosningunum.

Reykjavík hefur þá sérstöðu, að þar stendur Framsóknarflokkurinn með A-flokkunum að framboði og getur ekki annað, af því að segja má, að sagnfræðin hafi lagt öllum þessum flokkum þá skyldu að herðar að verja meirihlutann, sem þeir sóttu fyrir fjórum árum.

Víða er kosið í nýjum og stærri byggðum. Bylgja sameiningar hefur risið að undanförnu. Heilar sýslur eru orðnar að einni byggð. Þetta stafar beinlínis af nútímanum, sem leggur byggðum meiri byrðar á herðar en litlu hrepparnir ráða við. Nema kannski Skorradalur.

Í sameiningarbyggðunum er verið að móta ný mynztur, sem munu skipta máli fyrir framhaldið næstu árin. Þess vegna verður ekki síður áhugavert að skoða niðurstöður kosninganna almennt á slíkum stöðum en að skoða, hvernig A-flokkunum gengur sérstaklega.

Hafnarfjörður er svo heimur út af fyrr sig, sem seint mun samlagast umhverfi sínu, uppspretta rokufrétta. Þar eru flokkar klofnir og sameinaðir sitt á hvað. Þar eru sex listar í boði með alvörufylgi samkvæmt könnunum, en ekki þrír eða færri eins og annars staðar.

Íslenzkir kjósendur hafa löngum tekið mark á byggðakosningum með því að taka þátt í þeim. Kosningaþátttaka hefur sýnt, að fólk telur atkvæði sitt skipta máli. Svo verður vafalaust einnig í dag, því að kannanir benda til, að fólk hafi tekið afstöðu til framboðslista.

Meðan fólk lætur sig varða, hvernig málum sinnar byggðar er skipað, er samhengi milli grasrótar og valds og lýðræðið hlýtur að teljast vera starfhæft.

Jónas Kristjánsson

DV

Flestir fjölmiðlar landsins höfðu um miðjan vetur nasasjón af þeim fjármálum borgarstjórnarframbjóðanda, sem hafa verið fyrirferðarmikil í umræðunni síðustu tvær vikur. Á öllum fréttastofunum var ákveðið að láta kyrrt liggja, þar sem pólitík gat verið í spilinu.

Þetta er hefðbundin hliðvarzla fjölmiðla, eins konar skömmtun á upplýsingum. Afar sjaldan er samkomulag milli fjölmiðla um slíka hliðvörzlu og svo var ekki heldur að þessu sinni. Á hverjum fjölmiðli fyrir sig var sama ákvörðun tekin án samráðs við hina fjölmiðlana.

Ástæður hliðvörzlunnar eru oftast þær, að fjölmiðillinn þarf að varðveita traust lesenda og telur hlaup á eftir viðkvæmum rokufréttum geta skaðað þetta traust, einkum ef síðar kemur í ljós, að hagsmunaaðilar úti í bæ hafi komið rokufréttinni á flot í eigin þágu.

Skylt þessari hliðvörzlu er samkomulag fjölmiðla og annarra aðila um að fresta birtingu upplýsinga fram til ákveðinna tímamarka. Þannig hefur fjármálaráðuneytið til dæmis kynnt fjölmiðlum efni fjárlagafrumvarps fyrirfram, svo að þeir fái góðan tíma til að skoða það.

Þetta hefur sett fjölmiðla í vanda, ef þeir hafa verið að afla sömu upplýsinga eftir öðrum leiðum. Með samkomulagi við ráðuneytið er fjölmiðillinn að binda hendur sínar, því að engin leið er að greina á milli þess, sem lekið er í fjölmiðla og hins, sem liggur á lausu.

Þannig hefur DV undanfarin ár hafnað að taka þátt í fundum ráðuneytisins um fjárlagafrumvarpið. Með þeim hætti einum telur blaðið sér unnt að birta fyrirfram fréttir af innihaldi fjárlagafrumvarps. Þannig hætti samkomulag um hliðvörzlu að virka á því sviði.

Hliðvarzla fjölmiðla hefur byggzt á fákeppni. Fullburða fréttastofur eru aðeins fimm á landinu. Fimm fréttastofur geta þagað yfir rokufréttum, annað hvort með samráði eða án samráðs. Þegar fréttastofurnar eru orðnar hundrað eða þúsund, hrynur hliðvarzlan.

Netið gerir hliðvörzluna úrelta. Hver einasti borgari getur sett upp eigin fréttastofu á sinni heimasíðu. Hann þarf ekki að kaupa dýr tæki, prentvél upp á hálfan milljarð eða ljósvakakerfi upp á annað eins. Hann kaupir bara forrit fyrir nokkur þúsund krónur.

Fyrstir á vettvang eru hagsmunaaðilar, sem telja sig þurfa að koma sjónarmiðum eða upplýsingum ómenguðum á framfæri. Þannig hefur menntaráðherra um nokkurt skeið rekið eigin heimasíðu, þar sem hann gefur til dæmis fjölmiðlum einkunn fyrir frammistöðu.

Þannig var hliðvarzla fjölmiðla í fjármálum borgarfulltrúans sprengd í loft upp af heimasíðu tveggja manna, sem töldu sig hafa harma að hefna. Nánast samtímis og án samráðs ákváðu þá hefðbundnu fjölmiðlarnir, að málið hefði verið opnað og væri orðið húsum hæft.

Með þessum atburði lýkur formlegri hliðvörzlu af hálfu hinna hefðbundnu fjölmiðla. Þróunin hefur gert hana úrelta. Sú breyting er í sjálfu sér hvorki góð né vond. Hún felur bara í sér nýjan tíma með nýjum leikreglum, sem starfsmenn fjölmiðla þurfa að venjast.

Áfram munu hefðbundnir fjölmiðlar telja sig þurfa að varðveita og efla traust notenda sinna. Þeir geta hins vegar ekki lengur gert það með því að þegja þunnu hljóði, meðan rokufréttir leika lausum hala á Netinu. Þeir verða að taka á málum og gera það hratt.

Vandi fólksins er þó meiri en fjölmiðlanna. Þegar hliðvarzlan hverfur, þarf fólk að leggja harðar að sér við að meta fréttir, sem steðja að úr þúsund áttum.

Jónas Kristjánsson

DV

Kominn er þingmeirihluti í Færeyjum fyrir fullveldi eyjanna í konungssambandi við Danmörku á svipaðan hátt og varð á Íslandi árið 1918. Nýja landsstjórnin í Færeyjum er skipuð fulltrúum fullveldisflokkanna, sem unnu mikinn sigur í þingkosningum fyrir skömmu.

Nýja landsstjórnin stefnir að þjóðaratkvæðagreiðslu í Færeyjum innan skamms um fullveldi með konungssambandi og síðar að annarri þjóðaratkvæðagreiðslu árið 2000 um stjórnarskrá Færeyja. Óhjákvæmilegt er, að dönsk stjórnvöld fallist á þessa málsmeðferð.

Færeyingar eru að stíga erfitt skref en rétt. Fullveldið verður þeim ögrun eins og Íslendingum á sínum tíma. Það mun hafa í för með sér ýmsa erfiðleika, einkum í fjármálum. En það mun um leið framkalla aukna ábyrgðartilfinningu, einkum í meðferð fjármuna.

Veraldarsagan stefnir um þessar mundir eindregið í átt frá sambandsríkjum til þjóðríkja. Færeyingar bera öll einkenni þjóðar. Þeir hafa skýr landamæri gagnvart umheiminum; þeir tala sitt eigið mál, sem einnig er ritmál; og þeir eru meðvitaðir um sérstöðu sína sem þjóð.

Mikilvægasti þáttur fullveldisferilsins er að gera upp fjármálin við Danmörku. Nú fá Færeyjar sem svarar tíu milljörðum íslenzkra króna á ári frá Danmörku í beinan styrk. Þennan styrk þarf að afnema í áföngum, svo að viðbrigðin verði ekki hættuleg fullveldinu.

Enn fremur þarf að gera upp skuldastöðu landanna. Annars vegar skuldar færeyski landssjóðurinn Danmörku sem svarar sextíu milljörðum íslenzkra króna og hins vegar á landssjóðurinn inni skaðabætur frá ríkissjóði Danmerkur og Den Danske Bank.

Skaðabæturnar stafa af yfirtöku færeyska landssjóðsins á Færeyjabanka í kjölfar rangra upplýsinga frá Danmörku um stöðu bankans, sem hafði verið í eigu Den Danske Bank. Ekki má búast við, að skaðabæturnar vegi þungt á móti heildarskuldum landssjóðsins.

Að einhverju og ef til vill að töluverðu leyti kunna Færeyingar að geta höggvið í skuldirnar með samningum við olíurisa um leit að olíu á færeyska landgrunninu. Flest bendir til, að finna megi olíu á vinnanlegu dýpi undir hafsbotninum við Færeyjar.

Fjárhagslegir erfiðleikar Færeyja stafa að miklu leyti af of miklum aðgangi að dönskum peningum. Það minnir að sumu leyti á Samband íslenzkra samvinnufélaga, sem hafði óheftan aðgang að ódýru fé og fór síðan á hausinn, þegar raunvextir komu til sögunnar.

Sjávarútvegurinn í Færeyjum hafði komizt upp á lag með að mjólka opinbera sjóði og kassa í skjóli sambandsins við Danmörku og orðið um leið ófær um að standa á eigin fótum. Þetta er nákvæmlega samkvæmt máltækinu, að sterk bein þurfi til að þola góða daga.

Færeysku vandamálin hafa verið ýkt mynd af íslenzkum vandamálum. Munurinn hefur verið sá, að hér hafa menn ekki haft aðgang að dönskum tugmilljörðum og þess vegna síður getað lifað lengi um efni fram. Samt geta Færeyingar lært af okkar mistökum.

Færeyingar eru enn fámennari þjóð en Íslendingar og munu eiga erfitt með að halda úti viðamiklu ríkisbákni. Velgengni fullveldis þeirra verður áreiðanlega háð því, hversu vel þeim tekst til að hafa hemil á umfangi verkefnanna, sem fullveldið leggur þeim á herðar.

Fullveldið verður ögrun, sem getur leyst svo mikla krafta úr læðingi, að svokölluð færeysk vandamál reynast ekki vera annað en hver önnur verkefni.

Jónas Kristjánsson

DV

Orðin “tíkarsonur” og “rakinn skíthæll” eru utan orðaforða íslenzkrar fjölmiðlunar. Þetta eru almenn fúkyrði, sem vísa ekki til neins sérstaks og verða aldrei rökstudd af neinu viti. Þau segja ekkert annað en, að notandi fúkyrðanna sé á lágu siðferðisstigi.

Þetta á bæði við um notandann og fjölmiðilinn, sem hefur notandann að dálkahöfundi og lætur undir höfuð leggjast að ritskoða það, sem fellur utan rammans. Reiði notandinn og fjölmiðill hans eru jafnsekir, þótt auðveldara sé að skilja notandann en fjölmiðilinn.

Orðið “ritsóði” vísar hins vegar til ákveðinna atriða og getur verið innan orðaforðans, sem nothæfur er í fjölmiðlum, ef orðið er rökstutt. Ekki er nauðsynlegt, að margir eða allir séu sammála rökstuðningnum. Það er nóg, að eitthvert innra samhengi sé í honum.

Í grein Sverris Hermannssonar í Morgunblaðinu var orðið “ritsóði” hins vegar ekki stutt rökum eða dæmum. Ekkert samhengi var sýnilegt milli þess, sem höfundurinn sagði tvo blaðamenn hafa skrifað, og þeirrar upphrópunar hans, að þeir væru ritsóðar.

Samhengið er mikilvægt. Þannig hefur reynzt leyfilegt að kalla embættismann “glæpamannaframleiðanda ríkisins”, ef hann stýrir betrunarhúsum, sem rökstutt er, að geri menn frekar að harðsvíraðri glæpamönnum en að þau leiði þá frá villu síns vegar.

Einnig má kalla mann “róna”, ef jafnframt er lýst atferli hans, sem rökstyðja má, að flokkist sem atferli slíkra og skaðar þar á ofan umbjóðendur mannsins. Þótt fast sé að orði kveðið, getur það verið í fullu samhengi við rökstuðninginn, sem fylgir fullyrðingunni.

Gera verður og gerður er greinarmunur á rökstuddum fullyrðingum og órökstuddum. Íslenzkir dómstólar gerðu slíkan greinarmun í gamla daga og gera aftur nú, þótt þeir hafi um tíma villzt af sporinu. Málfrelsi er þannig ekki skert, ef stóryrðin eru afleiðing röksemda.

Greinar Sverris Hermannssonar í Morgunblaðinu eru sérkennileg blanda uppljóstrana og dylgja, rökstuddra og órökstuddra fúkyrða. Í nokkrum tilvikum hefur hann farið svo skýrt yfir mörkin, að augljóslega þurfti að laga ummælin að siðaðra manna og fjölmiðla háttum.

Eitt hversdagslegra hlutverka fjölmiðla er að ritstýra aðsendum greinum. Ýmist má benda höfundum þeirra á að færa betri rök fyrir stóryrðum sínum eða fella stóryrðin niður að öðrum kosti. Þetta er sjálfsögð og hversdagsleg ritstjórn, sem heftir ekki málfrelsið.

Morgunblaðið hefur hins vegar flutt þá tæknilegu vörn í málinu, að órökstudd fúkyrði Sverris feli ekki í sér ærumeiðandi ummæli um nafngreinda einstaklinga. Þetta er langsótt vörn, enda var augljóst, við hverja var átt, þótt þeir væru ekki beinlínis nafngreindir.

Segja má, að hamslaus fúkyrði meiði ekki æru annars en þess, sem þau notar. Þess vegna þurfa þeir, sem kallaðir voru “tíkarsynir” eða “skíthælar” ekki að hreinsa æru sína með meiðyrðamáli. Þeir standa jafnréttir sem áður. En það gerir Morgunblaðið hins vegar ekki.

Morgunblaðið hefði betur valið þann kost að segja uppákomuna vera slys og biðjast afsökunar á henni. Við vitum, að slys getur alltaf borið að garði. Með því að verja birtingu sína á órökstuddum fúkyrðum er blaðið hins vegar að velja sér óþarflega lágt tilvistarstig.

Afstaða Morgunblaðsins er sorgleg. Hún skaðar virðingu þjóðfélagsrýninnar og spillir möguleikum rýnenda á að kveða fast að orði, þegar það á við.

Jónas Kristjánsson

DV

Kosningabomban í Reykjavík er annars eðlis en þau mál, sem hafa verið til umræðu á vettvangi ríkisins, þar sem spurt er, hvort menn hafi misnotað aðstöðu sína og eigi þess vegna að hverfa úr starfi, svo sem bankastjórar Landsbankans gerðu nauðugir viljugir.

Ríkisendurskoðandi telur í lagi, að hann og valdir starfsmenn Ríkisendurskoðunar geti staðið í umfangsmiklum einkarekstri í skjóli aðstöðu sinnar hjá embættinu. Í sjónvarpsviðtali kom í ljós, að hann ruglar saman einkatekjum sínum og sértekjum stofnunarinnar.

Í sama viðtali kom í ljós, að hann telur þennan einkarekstur nauðsynlegan, því að annars verði hann að lifa af launum sínum. Því kemur ekki á óvart, að hann vissi um fádæmi bankastjóra og bankaráðs Landsbankans og lét viðgangast árum saman án þess að segja frá.

Þau ummæli hans, að hann hafi aðeins kannað, hvort gögn bankastjóranna væru bókhaldstæk eða ekki, benda ekki til þess, að hann sé hæfur til að framkvæma gagnrýna endurskoðun og þá yfirleitt hæfur til að endurskoða ríkisstofnanir á vegum Alþingis.

Raunar er full ástæða til að spyrja, hvort Ríkisendurskoðun sé þvílíkur hluti af samtryggingarkerfi stóru strákanna, að bankastjórarnir hefðu sloppið, ef þeir hefðu haft vit á, að láta fagmann ganga þannig frá vafasömum reikningum, að þeir yrðu bókhaldstækir.

Jónas Kristjánsson

DV

Kjósendur í Reykjavík láta kosningabombur ekki raska ró sinni. Samkvæmt skoðanakönnun DV í gær hafa hlutföll framboðslistanna aftur fallið að fyrra horfi. Efasemdir sumra kjósenda um ábyrg fjármálaviðhorf Reykjavíkurlistans entust ekki út vikuna.

Með ró sinni eru kjósendur ekki að segja, að óreiða í fjármálum manna sé þolanlegur grunnur stjórnmálaframa þeirra hjá borginni. Kjósendur eru fyrst og fremst að segja, að tímasetning bombunnar sé röng. Hún sé augljós kosningabomba, hver svo sem málsefnin séu.

Þetta er skynsamleg afstaða kjósenda. Í kosningahríð er ekki auðvelt að greina á milli gerningaveðurs og raunverulegra vandræðamála. Fólk vill fá nægan tíma til að taka afstöðu til slíkra mála. Það vill ekki láta stilla sér upp við vegg á lokastigi kosningabaráttunnar.

Í fljótu bragði virðast mál Helga Hjörvar léttvægari en tveggja athafnamanna, sem urðu valdamenn í Hafnarfirði og Kópavogi, þótt þeir hefðu lent í erfiðleikum í atvinnurekstri. Kópavogsbúar hafa raunar gert Gunnar I. Birgisson að pólitískum leiðtoga bæjarins.

Mál Hrannars B. Arnarssonar vekur hins vegar spurningu um, hvort um mynztur sé að ræða fremur en einstök tilvik. Það er spurning, sem Reykjavíkurlistinn svarar væntanlega sjálfur í logninu eftir kosningar, þegar gerningaveðri kosningabaráttunnar er lokið.

Málsefni kunna þá að reynast rýr í roðinu. Þau kunna einnig að leiða til þess, að heppilegra verði talið að Hrannar segi af sér borgarfulltrúastarfi til að losa Reykjavíkurlistann undan öskufallinu. Ótímabært er að spá núna um niðurstöðu slíkrar athugunar.

Ekki má gleyma, að menn tapa ekki borgaralegum réttindum, þótt þeir fari ógætilega í atvinnurekstri, lendi í vanskilum og nauðarsamningum og séu kærðir út og suður af aðilum úti í bæ. Þeir gætu samt verið hæfir til að taka þátt í stefnumótun sveitarfélags.

Jónas Kristjánsson

DV