Staðreyndir kamfýlumálsins eru ljósar. Veikindasprenging hefur orðið í þjóðfélaginu, einkum af völdum framleiðslukeðju Ásmundarstaða, Reykjagarðs og Holtakjúklings og af völdum varnarhrings, sem heilbrigðisyfirvöld Suðurlands hafa slegið um sóðana.

Um 3.000 manns hafa veikzt á þessu ári, margfalt fleiri en áður. Á laugardaginn var viðtal í DV við ungan mann, sem varð ósjálfbjarga, lá í sjö vikur og hefur ekki öðlazt fullan mátt enn. Hann er einn þeirra, sem íhuga samstarf um málaferli gegn kjúklingasóðum Suðurlands.

Aðgerðir hins opinbera í málinu eru líka einfaldar og ljósar. Eftirlitsmönnunum, sem sömdu skýrsluna um sóðahring Ásmundarstaða, Reykjagarðs og Holtakjúklings, hefur verið vikið frá þessu eftirliti og kallaðir til yfirheyrslu hjá lögreglu og umhverfisráðuneyti.

Formaður heilbrigðisnefndar Suðurlands stjórnar ofsóknum gegn eftirlitsmönnum. Hann er sveitarstjóri á Hellu og stjórnarformaður Gámastöðvarinnar. Með honum í hagsmunagæzlu fyrir Suðurlandssóðana eru héraðslæknir og héraðsdýralæknir svæðisins.

Hvað eftir annað hefur komið í ljós, að sýktir eru 80% kjúklinga frá sóðakeðjunni Ásmundarstaðir, Reykjagarður og Holtakjúklingur. Yfirlæknir sóttvarna á Íslandi segir þetta hlutfall “ófært” og bendir á, að hættumörk séu í Noregi talin vera við 10% sýkingu.

Hér á landi eru engar reglur um, hversu mikil kamfýla megi vera við framleiðslu kjúklinga. Í þessu tilviki er hún áttföld á við það, sem væri í Noregi talin vera næg ástæða til að stöðva framleiðsluna um sinn, reka forstjórann, loka húsakynnum og sótthreinsa þau.

Hér á landi fá sóðar að halda áfram iðju sinni óáreittir, en neytendur eru hvattir til að forðast sýkingu með því að elda kjúklingana svo grimmdarlega, að þeir verða ólseigir. Þetta minnir á ráðleggingar til fólks, sem hefur orðið fyrir náttúruhamförum í Tyrklandi.

Starfsmenn heilbrigðiseftirlitsins á Suðurlandi hafa varað við kamfýlugerlinum frá Ásmundarstöðum, Reykjagarði og Holtakjúklingi síðan 1995. Í fjögur ár hafa ráðamenn heilbrigðismála í héraði daufheyrzt við ábendingunum og látið sem ekkert hafi í skorizt.

Svo langt hefur ruglið gengið á þessu árabili, að starfsmenn sóðakeðjunnar hafa hvað eftir annað orðið veikir af kamfýlu, án þess að það hafi orðið ráðamönnum heilbrigðismála í héraði tilefni til að reyna að koma vitinu fyrir þá, sem stjórna sóðaskapnum.

Þung er fjögurra ára ábyrgð formanns heilbrigðisnefndar Suðurlands, héraðsdýralæknis og héraðslæknis á Hellu, sem hafa sameinazt um að halda málinu leyndu og að ofsækja eftirlitsmennina, er þorðu að koma upp um sunnlenzka samsærið gegn neytendum.

Málið sýnir, að staðbundnum aðilum er ekki treystandi fyrir heilbrigðiseftirliti í þágu almannaheillar. Þeir eru saman í fínimannsklúbbum svæðisins, gæta hagsmuna hver annars í samskiptum þeirra við umheiminn og hylma meðal annars hver yfir öðrum.

Um leið er málið einn af mörgum áfellisdómum yfir umhverfisráðuneytinu, sem fer með þennan málaflokk. Það hefur ekki mótað reglur um meðferð kamfýlu og hefur tekið þátt í ofsóknum gegn eftirlitsmönnum, en hefur ekki lyft litla fingri til aðstoðar neytendum.

Málið sýnir einnig, að sóðaskapur er sumu fólki eðlislægur. Það sér ekkert athugavert við umgengni um matvæli, sem öðrum finnst forkastanleg.

Jónas Kristjánsson

DV

Enn eru til náttúruvænir framsóknarmenn, sem gera meira en að þvo hendur sínar af skítverkum utanríkisráðherra, orkuráðherra og umhverfisráðherra. Verjendur orðstírs flokksins hafa fundað með sér og einn þeirra kært ríkisstjórnina fyrir Eftirlitsstofnun EFTA.

Tilraunir þremenningana til að sökkva Eyjabökkum í þágu álbræðslu á Reyðarfirði hvíla á hæpnum forsendum, sem stríða gegn skuldbindingum okkar á fjölþjóðlegum vettvangi um leyfileg mengunarmörk hér á landi og um verndun skilgreindra náttúruvinja.

Í peningadæminu er til dæmis ekki gert ráð fyrir kostnaði við að borga fyrir rétt til mengunar í samræmi við fjölþjóðlegar ákvarðanir í Ríó og Kyoto. Raunar er gert ráð fyrir, að Norsk Hydro og íslenzkir meðeigendur þess fái rafmagnið undir kostnaðarverði.

Orkusamningar Landsvirkjunar við álver hafa í seinni tíð orðið slík feimnismál, að peningaupphæðirnar eru leyndarmál. Þegar hefur verið samið um, að orkan til álversins á Reyðarfirði verði “samkeppnishæf”, sem þýðir, að hún eigi að vera ódýrari en annars staðar.

Fyrirhugað álver á Reyðarfirði er tímaskekkja, sem byggist á, að Norsk Hydro fær ekki lengur að byggja slíkar verksmiðjur heima fyrir og verður að leita til þriðja heimsins, þar á meðal til Austfjarða. Á Vesturlöndum er almennt verið að rífa álver og engin verið að reisa.

Álverið í Hvalfirði er gamalt álver frá Þýzkalandi, sem fyrri eigendur neyddust til að rífa. Svissarar hafa losað sig við öll álver heima fyrir, en græða á millifærslum vegna álvera sinna í þriðja heiminum. Það sama ætlar Norsk Hydro að gera við íslenzka samstarfsaðila.

Þótt Norsk Hydro sé ekki meirihlutaaðili á Reyðarfirði, útvegar það bauxítið, sem er hráefni verksmiðjunnar, og selur álið, sem hún framleiðir. Norska fyrirtækið er á báðum endum ferilsins og hefur í hendi sér hver verður afkoma íslenzku meðeigendanna.

Samkvæmt skoðanakönnunum er mikill meirihluti þjóðarinnar andvígur Eyjabakkalóni og allur þorri þjóðarinnar fylgjandi nýju umhverfismati. Það náttúrutjón, sem þessi meirihluti þarf að sæta, ætti að skipta milljörðum króna í reikningsdæmi orkuverðsins.

Álver á Reyðarfirði er ekki efnahagslegur ávinningur fyrir Ísland, heldur staðbundið byggðastefnumál. Þar er verið að tefla tilfinningaríkum sjónarmiðum austfirzkrar byggðastefnu gegn köldum efnahagslegum sjónarmiðum þjóðarinnar og sjónarmiðum náttúruverndar.

Stóriðja er dýrasta aðferð, sem hugsast getur til að varðveita byggð. Engin atvinnugrein gefur eins lítið af sér í atvinnutækifærum á hverja einingu í fjárfestingu. Með álveri er verið að skjóta gæs með fílabyssu, svo illa hentar stóriðja hlutverki sínu á Reyðarfirði.

Framsóknarflokkurinn hefur axlað ábyrgðina á þessari glæfralegu ögrun við hagsmuni og skoðanir þjóðarheildarinnar. Þrír ráðherrar flokksins hafa haft sig í frammi í máli þessu og seldi ein þeirra raunar fyrri skoðun sína á málinu fyrir ráðherraembættið.

Því er ánægjulegt að Ólafur Örn Haraldsson alþingismaður og ýmsir aðrir virkir flokksmenn hafa ekki látið valta yfir sig, þrátt fyrir útilokunartilraunir formannsins, og eru með auknum krafti að berjast fyrir því, að Framsóknarflokkurinn haldi reisn sinni.

Ekkert getur mildað almenna fordæmingu þjóðarinnar á flokknum annað en, að forusta hans verði knúin til að láta af einstrengingi sínum á Eyjabökkum.

Jónas Kristjánsson

DV

Við þolum bensínhækkunina og mundum hafa þolað enn meiri hækkun. Engin samtök eru um gagnaðgerðir í málinu, enda segir reynslan, að bensínnotkun sé óháð verðlaginu. Í ýtrustu tilvikum geta menn sameinazt um að þeyta bílflautur en ekki um að nota strætó.

Menn nota bíla sína jafnmikið, hvort sem bensínlítrinn kostar 60 krónur, 80 krónur eða 100 krónur. Þess vegna er skynsamlegt fyrir olíufélög og fjármálaráðuneyti að hækka bensínið sem allra mest. Það gefur mest í kassann og kostar bara tímabundið væl.

Að vísu eru takmörk fyrir þanþoli arðrænds fólks, en þau mörk hafa ekki fundizt enn í benzíni. Þau hafa hins vegar fundizt á ýmsum öðrum sviðum. Með uppsprengdu verði á grænmeti í skjóli innflutningsbanns og ofurtolla hefur tekizt að halda grænmetisneyzlu í lágmarki.

Erlendis er paprika matur, en hér er hún skraut, sem er sett á mat, enda kostar hún mánuðum saman um það bil 600 krónur kílóið. Sameiginlegt mat nógu margra neytenda er, að verð á papriku sé fyrir utan allan þjófabálk og þess vegna kaupa menn lítið af henni.

Í einokunar- og fáokunarkerfinu, sem ríkir hér á landi, gagnstætt nágrannalöndum okkar beggja vegna Atlantshafsins, byggist velgengni okrara á því að teygja þanþol hinna arðrændu til hins ýtrasta án þess að það bresti. Í bensínverðinu hefur slíkt ekki gerzt enn.

Samanburðarathuganir hafa leitt í ljós, að þanþol Íslendinga er meira en nágrannaþjóðanna. Þess vegna eru neyzluvörur dýrari hér en í samanburðarlöndum, hvort sem þær eru innlendar að uppruna eða innfluttar. Kók er 30­156% dýrara hér en á meginlandi Evrópu.

Áhugi okkar á afsláttarkjörum deyfir tilfinningu okkar fyrir eðlilegu verðlagi. Við hugsum svo mikið um afstæðar tölur, að við missum sjónar á raunverulegum tölum. Við fögnum því að geta kríað út 20% afslátt af vöru, sem er 80% dýrari en hún ætti að vera.

Sá, sem kaupir slíka vöru, telur sig hafa sparað 20%, þótt hann hafi í rauninni tapað 25%. Með slíkum hugsunarhætti fagna menn því að geta sparað 5% með því að dæla sjálfir bensíninu. Þeir fagna líka að geta sparað 5% með því að verzla í réttri verzlanakeðju.

Svo mikil fáokun er komin í matvöruverzluninni, að samkeppnin felst í þröngu verðbili milli tegunda verzlana með tilliti til þjónustu. Þetta verðbil helzt milli ára, en verðið á matvörumarkaðinum í heild skríður upp á við í leit að efri mörkum þanþols neytenda.

Okkur er svo ósýnt um að gæta hagsmuna okkar, að við fengumst ekki einu sinni til að taka þátt í ódýrum bílatryggingum, sem Félag íslenzkra bifreiðaeigenda bauð. Í þess stað sátum við sem fastast hjá gömlu kvölurunum og biðum þess, að þeir lækkuðu verðið.

Af því að nógu margir sitja sem fastast, tekst tryggingafélögunum að drepa af sér nýju samkeppnina og fara síðan að láta tryggingagjöldin síga upp á við í nýrri leit að efri mörkum þanþols þjóðarinnar. Þetta er leikur greinda kattarins að heimsku músinni.

Í þessu ástandi er ástæðulaust fyrir fjármálaráðherra að gera því skóna, að ríkissjóður kunni að gefa eitthvað eftir af milljörðunum, sem hann hefur grætt á hækkun bensínverðs á árinu. Hver verður til þess að refsa ráðherranum fyrir háa verðið í næstu kosningum?

Bensínokur hefur ekki áhrif á hegðun kjósenda í kosningum. Því er ráðherranum óhætt að létta sér starfið með því að þenja bensínverðið sem allra mest.

Jónas Kristjánsson

DV

Nýi landbúnaðarráðherrann hefur uppgötvað hestinn og fær tæpast hamið hrifningu sína á hestamótum heima og erlendis. Þegar skagfirzkir refir gaukuðu að honum plaggi í hita hrifningar á Vindheimamelum, fannst honum ekkert mál að gefa út skuldaviðurkenningu.

Fyrir rúmri viku samþykkti ráðherrann fyrir hönd ráðuneytis síns, að ríkið gæfi 150 milljónir króna á fimm árum til skagfirzkrar hestamennsku. Hann lofaði upp í ermi ríkisstjórnar, fjárlaganefndar og Alþingis að skekkja markaðsöflin í þágu Skagfirðinga.

Allt, sem Skagfirðingar eiga að gera fyrir peningana, er þegar verið að gera á vegum ýmissa samtaka, ríkisins sjálfs og samkeppnisfyrirtækja. Skagfirðingar eiga að uppgötva hjólið að nýju á kostnað skattborgaranna og gefa öðrum hestamönnum landsins langt nef.

Þetta líkist því, að sjávarútvegsráðherra uppgötvaði skyndilega þorsk og ákvæði í hrifningarvímu að gefa Skagfirðingum helminginn af öllum þorskkvóta landsins, togara og frystihús í ofanálag. Mörg er spillingin í landinu, en þessi tegund er sú vitlausasta.

Hestamennsku hefur farið hnignandi í Skagafirði í samanburði við aðra landshluta. Aðeins 15% sýndra ræktunarhrossa koma fram á sýningum í Skagafirði. Unglingastarf er áberandi minna en í ýmsum öðrum sýslum, sem hafa tekið við merkinu af Skagafirði.

Skattgreiðendur eiga að borga Skagfirðingum fyrir reiðhöll, sem einstaklingar og félög reisa fyrir eigin reikning annars staðar í landinu. Þeir eiga að borga Skagfirðingum fyrir að halda mót og sýningar, sem ýmis félög og landssamtök gera nú þegar með glæsibrag.

Skattgreiðendur eiga að borga Skagfirðingum fyrir markaðsstarf, sem nú þegar er unnið á vegum samtaka bænda og útflytjenda. Skattgreiðendur eiga að borga Skagfirðingum fyrir skóla og námskeið, sem ríki, félög og fyrirtæki halda nú þegar fyrir eigin reikning.

Skattgreiðendur eiga að borga Skagfirðingum fyrir að sigla í kjölfar ýmissa aðila, sem þegar hafa tekið tölvutækni í þjónustu sína fyrir eigin reikning, setja upp gagnabanka, spjallrás og veftímarit og búa til ferðakort, sem þegar hefur verið undirbúið annars staðar.

Dæmið í heild er illa grundað byggðastefnumál, sem á að leiða til reiðhallar á Sauðárkróki, hestakennslu í fjölbrautaskólanum þar, upplýsingamiðstöðvar í Varmahlíð, betra mótssvæðis á Vindheimamelum og eflingar Hestasports í samkeppni við aðrar hestaferðaskrifstofur.

Listin við byggðastefnu er að mjólka skattborgarana án þess að skaða beinlínis aðra atvinnustarfsemi í landinu. En ráðagerðir landbúnaðarráðherra fjalla því miður um að spilla samkeppnisaðstöðu ýmissa félaga og landssamtaka og ótal fyrirtækja og einstaklinga.

Ef ríkið á 150 milljónir aflögu til hrossa, er miklu nær að verja peningunum í atriði, þar sem félagslegt framtak og einstaklingsframtak duga skammt. Má þar nefna rannsóknir á hrossasjúkdómum á borð við spatt og sumarexem, sem leika hrossaútflutninginn grátt.

Ef ríkið vill styðja framtak félaga og einstaklinga á þessu sviði, er miklu nær að fela þeim mörgu samtökum, sem fyrir eru í landinu, að ráðstafa peningunum og setja aðeins það skilyrði, að féð sé ekki notað til að skekkja markaðsbúskap og samkeppni í atvinnulífinu.

Gott gæti verið fyrir ríkisstjórnina að setja hömlur á ferðir hrifnæmra ráðherra á skemmtanir, þar sem bragðarefir láta þá gefa út skuldaviðurkenningar.

Jónas Kristjánsson

DV

Samið hefur verið um, að hlutar af símaþjónustu stórfyrirtækis flytjist austur og vestur á firði. Enn fremur hefur verið samið um, að hlutar af einfaldri forritun tölvufyrirtækis flytjist til Indlands. Í þessum dæmum leika íslenzk sjávarpláss sama hlutverk og Indland.

Þetta ferli byrjaði erlendis með því að bandarísk fyrirtæki fluttu símaþjónustu sína til Indlands, þar sem fólk hefur góða menntun og talar góða ensku, en hefur takmörkuð tækifæri og krefst ekki hárra launa. Síðan hefur ferlið undið upp á sig og nær til flóknari starfa.

Nú er forritun smám saman að flytjast til Indlands, sem siglir upp virðingarstigann í flokki láglaunasvæða. Íslenzku sjávarplássin eru hins vegar að fara inn á lægsta þrepið og fagna ákaft að fá tækifæri til að svara í síma fyrir stórfyrirtæki ríka fólksins í Reykjavík.

Svo langt hefur minnimáttarkennd gengið í dreifbýli Íslands, að menn borga beinlínis fyrir að fá til sín láglaunastörf. Fyrir tveimur árum borgaði Rangárhreppur stórfé fyrir að gerast hluthafi í vinnufatagerð gegn því, að tvö störf yrðu stofnuð við saumaskap á Hellu.

Tæplega er unnt að líta svo á, að indverskt ástand ríki á Austfjörðum og Vestfjörðum. Atvinna er rífleg á þessum svæðum og meðaltekjur hlutfallslega háar. Samt eru ráðamenn svæðanna farnir að hugsa eins og yfirvofandi sé fátækt og atvinnuskortur að indverskum hætti.

Ráðamenn fjarðabyggða telja sig samt sjá fyrir, að atvinna og tekjur muni hrynja. Fólk sé að hugsa sér til hreyfings og reyna að koma húsnæði sínu í verð, áður en eignir verði verðlausar. Þeir telja sig hamla gegn þessu með því að útvega fólki störf við sauma og síma.

Ráðamenn íslenzkra fjarðabyggða hafa gefizt upp á hefðbundinni lífsbaráttu. Þeir telja ekki, að sjávarútvegur haldi byggðum uppi, enda muni kvótaerfingjar flytja suður að hætti utanríkisráðherra. Þeir vanmeta líka gróðavænlega framtíð í grænni ferðaþjónustu.

Uppgjöfinni fyrir austan og vestan má líkja við þekkt fyrirbæri fyrri tíma, þegar miðaldra fólk gafst upp á erfiðri lífsbaráttu og lagðist skyndilega í kör, þótt það hefði ekki áður sýnt eindregin öldrunarmerki. Þannig eru landshlutar farnir að leggjast í kör á miðjum aldri.

Álver í héraði er hreinn happdrættisvinningur að mati þeirra, sem hafa gefizt upp í minnimáttarkennd sinni. Eignir hækka aftur í verði og utanaðkomandi álversmenn sjá um, að menn hafi öruggt lífsviðurværi. Eyjabakkar eru lítils virði í þriðja heimi Íslands.

Líta má á verndun Eyjabakka sem lúxus hátekjufólks á höfuðborgarsvæðinu, rétt eins og breytt viðhorf til náttúruverndar á Vesturlöndum almennt eru fylgifiskur auðsældar almennings. Sveitarstjórnarmenn í körinni telja Austfirðinga ekki hafa efni á slíkum lúxus.

Afstætt er, hvenær fólk er orðið svo ríkt, að það hafi efni á náttúruvernd. Fátæk húsfreyjan í Brattholti taldi sig hafa efni á að neita að selja Gullfoss fyrr á öldinni, en efnaðir ráðamenn á Austfjörðum eru of fátækir til að geta séð af miðlunarlóni á Eyjabökkum.

Spurningin um fátækt er í rauninni spurningin um andlega fátækt. Húsfreyjan í Brattholti var auðug, af því að hún hafði sjálfsvirðingu, sem er af skornum skammti hjá ráðamönnum Austfjarða, er hafa unnvörpum lagst í kör og heimta framfæri byggðanna af álveri.

Munur Indlands og Austfjarða er, að þar eru forritarar að vinna sig upp úr þriðja heiminum, en hér eru ráðamenn Austfjarða að tryggja fólki sínu körina.

Jónas Kristjánsson

DV

Sjálfstæðisflokkurinn hefur áratugum saman verið pólitískur armur nokkurra gamalgróinna einokunar- og fáokunarfyrirtækja, sem auðguðust á sínum tíma af forgangi að takmörkuðum gæðum þess tíma, svo sem bankalánum ríkisbankanna á neikvæðum vöxtum.

Fyrir þessa þjónustu hafa stórfyrirtækin haldið Sjálfstæðisflokknum fjárhagslega á floti. Þess vegna eru fjármál flokka lokuð bók á Íslandi, þótt þau séu opin í nágrannaríkjum okkar beggja vegna Atlantshafsins. Sjálfstæðisflokkurinn hindrar birtingu þessara gagna.

Aukið réttlæti í þjóðfélaginu að vestrænni fyrirmynd hefur dregið úr ofurvaldi stórfyrirtækjanna. Innleiðing raunvaxta í hagkerfinu leiddi til falls fyrirtækjahringsins að baki Framsóknarflokksins, hringsins sem áður var kenndur við Samband, en nú við smokkfisk.

Sjálfstæðisflokknum hefur gengið betur en Framsóknarflokknum að standa vörð um hagsmuni hinna fjárhagslegu umbjóðenda sinna. Honum hefur tekizt að framkvæma svokallaða einkavæðingu ríkisfyrirtækja sem einkavinavæðingu í þágu svonefnds kolkrabba.

Frægðardæmið var úthlutun síldar- og fiskimjölsverksmiðja ríkisins til vildarvina Sjálfstæðisflokksins, þótt hærra tilboð hefði borizt í þær úr annarri átt. En nú er Davíð reiður, því að flokknum hefur mistekizt að stýra einkavæðingu Fjárfestingarbankans í þessa átt.

Af því tilefni hafa enn einu sinni verið rifjaðir upp kaflar úr fyrirgreiðslu- og misnotkunarsögu íslenzkra stjórnmála. Þekktur lögmaður hefur rakið í langri blaðagrein, hvernig misnotað bankakerfi kolkrabbans hrakti Stöð 2 í faðm bandarísks alvörubanka.

Eftir langt hlé, sem varð Sambandinu að falli, er einkavæðing ríkisfyrirtækja að taka við af neikvæðum vöxtum fyrri tíma sem aðferð kolkrabbans til nýrrar auðsöfnunar. Þótt stjórnmálaarmi hans hafi orðið fótaskortur í Fjárfestingarbankanum, gefast honum önnur færi.

Davíð hefur sagt, að áfallið í Fjárfestingarbankanum geti leitt til breyttra aðferða við að selja afganginn af bankanum. Með þessu er hann að segja, að hann stjórni bananaríki, þar sem leikreglum sé breytt eftir veðri og vindum til að gæta hagsmuna umbjóðenda hans.

Reynt verður að haga sölu Landssímans á þann veg, að hann renni saman við Íslandssíma eða falli á annan hátt í faðm kolkrabbans. Sérstök áherzla verður lögð á að ná á sitt vald ljósleiðara símans og gera hann að hornsteini ljósvakamiðils, sem leysi Ríkisútvarpið af hólmi.

Á sama tíma eru fyrirtæki á vegum kolkrabbans, einkum Eimskipafélagsins, skipulega að ná fiskveiðikvóta á sitt vald með kaupum á ráðandi hlutum í margs konar fyrirtækjum í sjávarútvegi. Með sama áframhaldi verður kolkrabbinn senn að stærsta sægreifa landsins.

Það fer í taugar þeirra, sem stjórna samkeyrslu Sjálfstæðisflokksins og kolkrabbans, að til séu aðilar í þjóðfélaginu, sem geti boðið í hluta einkavæðingarinnar og þar með hækkað gjaldið, sem kolkrabbinn þarf að borga fyrir hana. Því geta menn ekki dulið gremju sína.

En ný færi munu gefast kolkrabbanum, þar sem þjóðin hefur sætt sig við, að Sjálfstæðisflokkurinn stjórni landinu með langvinnum stuðningi Framsóknarflokksins. Fólkið í landinu flækist ekki fyrir einkavinavæðingunni, heldur eru það leikreglur vestræns hagkerfis.

Meðan stjórnmálaarmur kolkrabbans nýtur trausts til að fara með ríkisvaldið skapast ótal tækifæri til að framkvæma einkavæðinguna sem einkavinavæðingu.

Jónas Kristjánsson

DV

Frá heimsleikunum í Sevilla hefur það verið helzt í fréttum, að íslenzku keppendurnir gátu ekki keppt eða urðu að hætta keppni vegna meiðsla. Bakið gaf sig, meiðsli í hálsi tóku sig upp og tognun varð í nára. Keppendur lifðu á hnífsegg milli heilsu og bæklunar.

Svipuð saga var sögð í fréttum af boltaleikjum Íslendinga heima og erlendis. Leicester-keppandinn var sagður meiddur og Bolton-keppandinn að braggast. Tveir leikmenn KR voru sagðir hafa brotnað og tveir leikmenn Breiðabliks slasazt, allir fjórir í sama leiknum.

Á fimmtudaginn var öll forsíða íþróttafrétta eins dagblaðsins lögð undir slysafréttir. Íslenzkur leikmaður í Wuppertal er með brotna hnéskel og verður frá keppni í þrjá mánuði. Heimsmeistarinn í 100 metra hlaupi kvenna var borinn af velli með meiðsli í mjóbaki.

Endalausar sjúkrasögur íþróttafrétta sýna, að eitthvað meira en lítið er í ólagi. Meðan annað kemur ekki í ljós verður haft fyrir satt, að álag og kröfur í frjálsum íþróttum og boltaleikjum séu orðnar svo úr hófi fram, að bæklun sé að verða lokastigið á ferli ofuríþróttamanna.

Afreksmenn íþrótta sluppu yfirleitt vel frá ferli sínum fyrir svo sem fjórum áratugum, misjafnlega fyrir tveimur áratugum, en afreksmenn nútímans mega búast við að verða bæklar til æviloka. Þetta hefur gerzt hægt og örugglega með vaxandi kröfum um ofurárangur.

Afreksmenn íþrótta eru í auknum mæli að minna á gladíatora hringleikahúsanna í Rómaveldi. Þeir eru í hávegum hafðir, knúnir áfram af æstum pupli, en síðan kastað fyrir róða, þegar ekki er hægt að nota þá meira. Keppnismenn eru skylmingaþrælar nútímans.

Undir lokin snerist líf Rómverja og raunar síðar Miklagarðsmanna um hringleikahús og paðreima. Sama saga er að gerast nú hjá fjölmennum hópum, sem sitja límdir fyrir framan sjónvarpið og horfa á slysin gerast, í boltaleik, í frjálsum, í kappakstri, í hnefaleikum.

Lengi vel voru það einkum austantjaldslönd, sem keyrðu íþróttamenn sína út á hnífsodd bæklunar með ofurþjálfun og lyfjanotkun. Eftir hrun kommúnismans í Evrópu hefur vítahringur ofálags og undralyfja haldið áfram að magnast um heim allan, líka hér á landi.

Á líkamsræktarstöðvum bryðja menn stera eins og hvert annað súkkulaði og fletta auglýsingabæklingum um fæðubótarefni, töfradrykki og megrunarduft. Slysadeildir íslenzkra sjúkrahúsa meðhöndla fleiri slys af völdum íþrótta en áfengis og er þá mikið sagt.

Pupullinn heimtar árangur og fær hann. Heilaþvegnir afreksmenn eru lamdir áfram af þjálfurum til að ná árangri, sem er betri en heimsmet voru fyrir fáum áratugum, en ná skammt nú á tímum. Afleiðingin er líkamleg bæklun fólks, þegar líf þess er rétt að hefjast.

Þetta er ekkert annað en þrælahald, rétt eins og hjá Rómerjum og Austur-Þjóðverjum. Afreksfólk er gert að vélum, sem keyrðar eru í botn og síðan afskrifaðar, þegar bæklunina ber að höndum. Og það er múgurinn í sjónvarpssófunum, sem ber ábyrgðina.

Skylmingaþrælar nútímans standa í þungamiðju vítahrings og sjónvarpsmúgurinn á jaðri hans. Þetta allsherjar Colosseum nútímans er síðan knúið af gífurlegum peningahagsmunum þeirra, sem fjármagna áhorfsfíknina til að vekja athygli á vörum og þjónustu.

Gladíatorar nútímans eru gripnir ungir, heilaþvegnir og ofþjálfaðir. Þeir hamast í hringleikahúsi sjónvarpsins og gera sér ekki grein fyrir aðvífandi bæklun.

Jónas Kristjánsson

DV

Söngleikur með því dæmigerða nafni Jesus Christ Superstar var framinn í Austurbæjarbíói fyrir nokkrum áratugum. Hann er minnisstæður, því að annars vegar söng þrautþjálfaður Jón Sigurbjörnsson hlutverk Kaífasar og hins vegar gauluðu popparar í hljóðnema.

Einkennilegt var að hlusta á Kaífas syngja og sjá Jesúm og hina popparana hoppa í kring með hljóðnemana. Þarna var samanburður hámenningar og lágmenningar í hnotskurn, annars vegar heyrðist í rödd og hins vegar í poppurum, sem voru að reyna að meika það.

Í hámenningu geta gagnrýnendur og listaskýrendur sundurgreint getu listamanna í skilgreinanlega þætti og rætt efnislega um misjafna getu þeirra á hverju sviði. Listmálari býr yfir tækni í sérstakri meðferð lita og rithöfundur hefur lag á stuttum málsgreinum.

Þannig var hægt að ræða Jón Sigurbjörnsson sem söngvara, tala um sterkar hliðar hans og veikar, bera saman við aðra söngvara á svipuðu sviði og komast að raun um, að innanlands væri enginn honum fremri á afmörkuðu sviði. Listamannsgæðin voru mælanleg.

Í lágmenningu skipta aðrir þættir meira máli. Miklu fleiri eru kallaðir og miklu erfiðara er að reyna að átta sig á, hver sé betri en annar. Tízkusveiflur skipta máli. Menn meika það með því að vera á réttum stað á réttum tíma. Og menn eru framleiddir af fyrirtækjum.

Fyrir mörgum árum áttaði DV sig á, að hljómdiskaútgefandi falsaði sölutölur á þann hátt, að diskur komst efst á metsölulista áður en eitt einasta eintak hafði verið selt af honum. Blaðið varð að setja upp flókið mælingakerfi til að koma í veg fyrir þessa blekkingu.

Slíkur vandi væri óhugsandi í bókaútgáfu hér á landi. En við sjáum þess merki í Bandaríkjunum, að bókaforlög snúast í vaxandi mæli um miðlungsbækur, sem skrifstofumenn semja undir nafni fræga fólksins, en hefðbundnar alvörubækur týnast í auglýsingaflóðinu.

Ekki er hægt að framleiða listamenn á sama hátt og brezkar hljómdiskagerðir og bandarískar bókaútgáfur framleiða súperstjörnur með því að hafa skynbragð á, hvaða atriði muni verða í tízku allra næstu misserin eða hvaða atriðum verði hægt að koma í tízku.

Í poppaða heiminum snýst málið um að meika það og verða súperstjarna, venjulega um skamma hríð, fram að næstu auglýsingaherferð. Núna undir lok tuttugustu aldar er þetta ferli að verða alls ráðandi, en áhugi á langvinnri klassík að verða sérvizka gamalmenna.

Breytingin frá klassískum bókmenntum, myndlist og tónlist yfir í poppaðar bókmenntir, myndlist og tónlist er samfara öðrum breytingum í þjóðfélaginu. Málið snýst ekki lengur um gæðasamanburð, heldur tízkutengdar aðstæður til að meika það eða láta meika sig.

Við getum jafnvel eygt skyld atriði á öðrum sviðum. Menn meika það að verða landlæknir með því að vera þægur við ríkisstjórnina í vísindasiðanefnd. Menn meika það að verða umhverfisráðherra með því að skipta um skoðun á uppistöðulóni á Eyjabökkum.

Í lágmenningu í listum, embættisfærslu og stjórnmálum meika menn það eða meika ekki. Sundurgreinanleg og skilgreinanleg gæði eru ekki að baki, heldur rétta trikkið, hvort sem það felst í talnafölsun á metsölulista eða sölu á fyrri skoðun sinni í umhverfismálum.

Þjóðfélag, sem snýst um lágmenningu, dregur fljótlega dám af henni. Þeir, sem ekki meika það í poppinu, geta kannski meikað það í pólitík eða sölu undralyfja.

Jónas Kristjánsson

DV

Spakmæli eru sem aldagamall reynslubrunnur oft gagnlegri leiðarljós en kennisetningar nútímans. Dæmi um slíkt er friðarviðleitni Vesturlanda á Balkanskaga, sem hefur að leiðarljósi þá fáránlegu kenningu, að rétt sé að kenna hatursmönnum að lifa saman í friði.

Þessi vonlausa viðleitni hófst í Bosníu fyrir nokkrum árum og verður nú endurtekin í Kosovo, þótt menn hefðu átt að læra af reynslunni frá Bosníu. Vandræðin stafa einkum af Bandaríkjunum, þar sem menn telja suðupott þjóða vera efsta tilverustig mannsins.

Deila má um, hvort tekizt hafi að bræða saman þjóðir í Bandaríkjunum. Að minnsta kosti hefur fólk af afrískum og rómönskum uppruna ekki lagazt að neinu meðaltali, sem kalla mætti bandarískt. Vandamál fjölþjóðaríkisins hafa engan veginn verið leyst þar vestra.

Frá Bandaríkjunum kemur kenningin um, að innprenta beri þjóðum Balkanskaga að lifa saman í friði. Sú kenning hefur leitt til óraunhæfra aðferða Vesturlanda við að halda þar uppi friði og efla velsæld. Nær hefði verið að leita leiðsagnar í aldagömlum spakmælum.

Garður er granna sættir segir eitt spakmælið. Einfaldasta og ódýrasta leiðin til að halda frið milli nágranna er að reisa girðingu milli þeirra, svo að ljóst sé, hvað sé hvers. Flóknasta og dýrasta leiðin er hins vegar að þvinga fólk inn í sameiginlega girðingu.

Einfaldasta og ódýrasta aðgerðin til eflingar friði á Balkanskaga er að reisa girðingu umhverfis Serbíu, þar sem alls engir nema Serbar séu öðrum megin og alls engir Serbar séu hinum megin. Vesturlönd gætu þá tekið að sér að vakta eina girðingu í stað stórra svæða.

Eini vandinn við girðinguna er að finna, hvorum megin Svartfjallaland og Vojvodina eigi að lenda. Ljóst er, að Kosovo öll ætti að vera vestan hennar og að Bosníu ætti að skipta eftir einfaldaðri útgáfu af núverandi markalínu milli svæða Serba og svæða annarra þjóða.

Hermenn, löggæzlumenn, erindrekar og hjálparstarfsmenn af Vesturlöndum eru á þönum um stór svæði í árangurslausri friðar- og uppbyggingarviðleitni. Glæpaforingjar heimamanna taka ekki mark á tilskipunum að vestan og stela mestallri fjárhagsaðstoðinni.

Sem dæmi um árangursleysi löggæzlunnar má nefna, að verst ræmdu stríðsglæpamenn Bosníu, þeir Radovan Karadzic og Radko Mladic, ganga enn lausir og fara allra sinna ferða. Ekki hefur heldur tekizt að hindra Albana í að hefna harma sinna á Serbum í Kosovo.

Tekið hefur verið saman, hversu miklu af vestrænu hjálparfé hafi verið stolið í Bosníu. Það eru rúmlega 70 milljarðar íslenzkra króna, sem er rosalega mikið fé. Umsvifamestu þjófarnir eru forseti Bosníu, Alija Izetbegovic, og sonur hans, Bakir Izetbegovic.

Um spillinguna í Bosníu hefur verið samin 4000 blaðsíðna leyniskýrsla, sem komizt hefur í hendur New York Times. Sem lítið dæmi úr henni má nefna, að Vesturveldin saka borgarstjórann í Sanski Most, Mehmed Alagic, um 358 aðskilda þjófnaði á vestrænu hjálparfé.

Ástæðulaust er að sóa peningum til uppbyggingar, ef þeim er meira eða minna stolið. Einfaldara og ódýrara er að láta heimamenn sjálfa ráða því, hvort þeir vilja byggja fyrir eigin rammleik, og takmarka afskipti Vesturlanda við það eitt að stía hatursmönnum í sundur.

Við balkanskar aðstæður þýðir ekki að segja mönnum að elska hver annan. Nærtækara er að fara eftir spakmælinu, sem segir, að garður sé granna sættir.

Jónas Kristjánsson

DV

Nokkur hundruð Íslendinga létu fyrir tæpu ári ginnast til að kaupa sig inn í gróðavon í sölu á undraúðanum Waves, sem sagður var allra meina bót. Greiddu þeir frá 100.000 krónum upp í rúmlega 200.000 krónur fyrir að komast á rétta hillu í píramída-sölukerfinu.

Svo ýkt var dæmið, að ekki var heil brú í neinu. Erlendir fagurgalar sungu um sérstöðu Íslendinga í fremstu víglínu sölumennskunnar, sem fyrirhuguð var um allan heim. “Við ætlum að gera ykkur að súperstjörnum”. Fyrir þessu féllu menn unnvörpum.

Venjulegt fólk á að vita, að óheilindi og oftrú búa yfirleitt að baki píramída-sölukerfum. Það á að vita, að undralyf utan apóteka koma yfirleitt ekki að neinu gagni. Það á að kunna að gæta sín á sölumönnum, sem reiða í þverpokum hrósið um fórnardýr sín.

Ofan á þetta bættist, að DV sagði í fréttum á þessum tíma, að úðinn hefði að geyma efni, sem væru bönnuð hér á landi, og að fréttaritari blaðsins í Kaliforníu hefði aðeins fundið pósthólf í verzlunarmiðstöð, þar sem höfuðstöðvar framleiðslunnar áttu að vera.

Fólk vildi bara ekki hlusta á staðreyndir. Það vildi ekki hlusta á neitt, sem truflaði glansmyndina. Mörg hundruð manna voru sannfærð um, að þau væru dottin í lukkupottinn og mundu græða milljónir króna án mikillar fyrirhafnar. Því gekk það í gildruna.

Skilningarvitin lokuðust fyrir þeirri frétt, að heilbrigðisráðuneytið hafði látið kanna allar vörurnar og upplýst, að sala þeirra allra yrði bönnuð vegna innihaldsins. Skilningarvitin lokuðust fyrir þeirri frétt, að höfuðstöðvar úðans í Kaliforníu voru bara alls ekki til.

Íslendingar virðast veikari fyrir rugli af þessu tagi en flestar aðrar vestrænar þjóðir. Ímyndunarafl okkar er minna heft af raunvísindum. Menn trúa á happdrættisvinninga. Menn telja, að unnt sé að spá fyrir um óorðna hluti. Menn tala gegnum miðla við látið fólk.

Það leiðir af sjálfu sér, að hér á landi trúa menn á allrameinalyf utan lyfsölukerfisins. Einu sinni hét það Áli og nú heitir það Herbalife, sem megrar og fitar eftir þörfum. Waves komst aldrei á flug, ekki vegna skorts á trúgirni, heldur vegna óreiðu hjá aðstandendum.

Píramída-sölukerfi njóta vinsælda meðal fáfróðra þjóða. Þannig urðu nýfrjálsir Albanar gjaldþrota tugþúsundum saman fyrir áratug. Hér á landi hafa slík kerfi gosið upp hvað eftir annað. Þetta er sama kerfið og notað er um allan heim í fíkniefnabransanum.

Það væri gagnlegt fyrir okkur að kanna, hvað það geti verið í þjóðarsálinni, sem gerir okkur ginnkeypt fyrir draumnum um skjótfengna gróðann, happdrættisvinninginn, undralyfið. Er það sama genið og dáleiðir okkur til að kaupa fótanuddtæki þúsundum saman?

Hér eru kolbítar í öskustó, sem bíða eftir að verða slegnir töfrasprota, svo að þeir rísi á fætur og sigri heiminn. Hér eru Þyrnirósur, sem bíða eftir, að prinsinn komi með gullskóinn. Hér er fullt af annars hversdagslegu fólki, sem er bjartsýnt og trúgjarnt út í eitt.

Eins og Halldór Laxness sagði í Innansveitarkróníku, þá eru Íslendingar lítt næmir fyrir skynsamlegum rökum. Þetta vita þeir, sem hafa langa reynslu af að reyna að beita rökum í skrifum um menn og málefni. Leiðin að hjarta Íslendinga liggur um aðrar slóðir.

Þess vegna er nú enn von á úðanum fræga, sem mun lækna öll mein þjóðarinnar og flytja hana í eitt skipti fyrir öll á bleika skýið í dansi Þyrnirósar í höllinni.

Jónas Kristjánsson

DV

Siv Friðleifsdóttir hefur kastað stríðshanzkanum framan í þjóðina. Hún sagði í fyrradag, að Eyjabökkum yrði að fórna fyrir byggðasjónarmið. Þar með eru orðin kaflaskil í styrjöldinni um verndun gróðurvinja hálendisins. Tími orða er liðinn og tími aðgerða er hafinn.

Hingað til hafa ógæfumenn farið undan í flæmingi og falið sig á bak við innra umhverfismat hjá Landsvirkjun. Þeir hafa haldið opinni voninni um, að þannig verði virkjað á Austurlandi, að hálendisverum verði hlíft. Nú er ljóst, að þeir hafa ákveðið að sökkva Eyjabökkum.

Bardaga orðanna er lokið. Þremenningar Framsóknarflokksins í ríkisstjórninni og fylgismenn þeirra hafa tapað honum. Engar efnahagslegar eða fjárhagslegar forsendur hafa fundizt fyrir óhappaverki Halldórs Ásgrímssonar, Finns Ingólfssonar og Sivjar Friðleifsdóttur.

Rækilega hefur verið upplýst, meðal annars af öðrum þingmanni Framsóknarflokksins í Reykjavík, Ólafi Erni Haraldssyni, að raunverulegt umhverfismat að hætti nýrra laga mun ekki tefja útboð og framkvæmdir við Fljótsdalsvirkjun, ef af henni yrði í kjölfar matsins.

Þremenningarnir ætla að vinna stríðið, þótt þeir hafi tapað bardaga röksemdanna. Þar með hafa þeir gefið þjóðinni færi á að skríða úr öskustónni og ganga undir eldskírnina, sem hún hefur farið á mis við alla sína sjálfstæðisbaráttu. Nú þarf þjóðin að blása í herlúðra.

Andóf tekur við af orðum sem þungamiðja baráttunnar fyrir sjónarmiðum móður náttúru, sögu og framtíðar. Innan ramma lýðræðis rúmast fleira en fjögurra ára seta vandræðafólks í ráðherrastólum. Þar rúmast líka vopnlaust andóf borgara landsins gegn firringunni.

Andófið þarf að rísa úr grasrótinni, í briddsklúbbunum og gönguklúbbunum, í fjölskyldunum og nágrannahópunum, í stéttarfélögunum og stjórnmálafélögunum. Hinn þögli meirihluti, sem hefur talað í skoðanakönnunum, þarf nú að standa á fætur og láta að sér kveða.

Andóf gegn ólánsverkinu getur tekið á sig ótal myndir og þarf að gera það. Innan þess rúmast fjárhagslegar, efnahagslegar og pólitískar refsiaðgerðir og skæruverkföll gegn öllum þeim, sem leggja hönd að fyrirhuguðu verki, jafnt verktökum sem orkukaupanda.

Andófið þarf að flytja út fyrir landsteinana. Sérstaklega verður viðkvæmt fyrir Norsk Hydro, þegar Norðmenn átta sig á, að fyrirtækið er að gera það hér, sem það fær ekki lengur að gera heima fyrir. Norsk Hydro verður dregið til ótakmarkaðrar ábyrgðar.

Andófsmenn hins þögla meirihluta þurfa samt fyrirfram að átta sig á, að allt, sem hér hefur verið nefnt, mun ekki nægja til að stöðva firringuna. Öll þessi atriði skipta máli, en önnur og meiri þarf eldskírnin að verða, sem að lokum stöðvar framgang málsins.

Það verður ekki fyrr en hinn þögli meirihluti flykkist hundruðum saman á Eyjabakkasvæðið til að hafa vaktaskipti framan við ýtutennurnar, að sigur vinnst. Sá er nefnilega munur Eyjabakka og Torgs hins himneska friðar, að íslenzkir ráðamenn láta ekki drepa fólk.

Ekki borgar sig að hefja vegferð án þess að vita um síðasta kafla hennar. Grasrót andófsins þarf að verða meðvituð um, að hún þurfi að lokum að standa andspænis eldskírninni framan við ýtutennurnar. Þegar hún hefur játazt því, mun sigur hennar verða mikill.

Siv Friðleifsdóttir kastaði stríðshanzka ógæfuliðsins framan í þjóðina í fyrradag. Þjóðin hefur nú einstakt tækifæri eldskírnar til að sanna tilverurétt sinn.

Jónas Kristjánsson

DV

Sorglegt er að fylgjast með hraðfara hnignun Rússlands undir óstyrkri stjórn þekktasta drykkjurúts samtímans. Á nokkurra mánaða fresti rís forsetinn úr rekkju og rekur mann og annan, meðan hirð hans sjálfs og helztu braskvinir hennar ræna og rupla þjóðfélagið.

Brottrekstur Stepasjíns og ráðning Pútíns felur í sér örvæntingarfulla tilraun Jeltsíns til að tryggja sér og hirð sinni sem hollastan forsætisráðherra til að varðveita stöðu hópsins í þjóðfélaginu inn í ótrygga framtíð, án tillits til hagsmuna þjóðarinnar í heild.

Kveikjan að þessum síðasta brottrekstri var stofnun kosningabandalags borgarstjórans í Moskvu og nokkurra helztu héraðsstjóra Rússlands, sem talið er munu valta yfir fylgismenn forsetans. Hinum nýja Pútín mun ekki takast að hindra þá sögulegu nauðsyn.

Hnignun Rússlands er ekki aðeins slæm fyrir Rússa, heldur heimsbyggðina alla. Vesturlönd þurfa á að halda öflugu lýðræðisríki við norðurlandamæri Kína og samstöðu milli vesturkristnu og austurkristnu menningarheimanna um eflingu lýðræðis í heiminum.

Því víðar sem lýðræði fer, þeim mun minni líkur eru á styrjöldum milli þjóða. Nútímasagan sýnir, að lýðræðisríki reyna að jafna ágreining sín í milli án vopnavalds. Þau eru enn fremur heppilegasti jarðvegur markaðsbúskapar og auðmyndunar, sem þekkist í heiminum.

Vesturevrópska og norðurameríska lýðræðisbandalagið þarf að hlúa að veikburða lýðræði í rómönsku löndunum í Ameríku, austurkristnu löndunum í Evrópu og Asíu, svo og í Indlandi til þess að tryggja sér bandamenn í stórum og smáum atriðum, sem fylgja lýðræðinu.

Rússland skiptir miklu í þessari heimsmynd, því að það er höfuðríki austurkristninnar. Það gat til dæmis fengið trúbræður Rússa í Serbíu til að leggja niður vopn í Kosovo, þótt hernaðarmáttur þeirra væri nánast óskertur eftir loftárásir Atlantshafsbandalagsins.

Þótt vestrið geti í krafti augljósrar velmegunar sinnar sogað til sín fylgi austurkristinna ríkja á borð við Búlgaríu og Rúmeníu, er miklu meiri fengur í höfuðríkinu sjálfu, sem býr yfir öflugum kjarnorkuvopnum og teygir sig alla leið austur til Kyrrahafs.

Til dæmis er mikilvægt, að helztu vopn Rússlands lendi ekki í óreiðu og finnist síðar í höndum einhvers af hinum mörgu tækifærissinnum í röðum hryðjuverkastjóra víðs vegar um Asíu. Núverandi ringulreið í Rússlandi eykur líkur á dreifingu ógnarvopna.

Ef einhver glóra væri í stjórnarfari Rússlands, væri hægt að hjálpa því til traustara lýðræðis og aukinnar velmegunar. Því miður er stjórnarfarið á vegum Jeltsíns forseta með þvílíkum endemum, að allt fjármagn, sem útvegað er, hverfur eins og dögg fyrir sólu.

Júris Luzhkov borgarstjóri og héraðsstjórarnir eru svo sem ekki fínustu pappírar, en vart er hægt að hugsa sér, að ástandið versni frá því, sem nú er. Raunar hefur lengi verið óskynsamlegt að leggja traust sitt á herðar útbrunnins róna, sem hefur gert Rússland að öreiga.

Því miður er fátt hægt að gera í stöðunni. Áfram verður að verja fé til að hindra, að Rússland verði gjaldþrota, og reyna á meðan að halda lífi í frjálsri fjölmiðlun og öðrum þáttum, sem varðveita von um, að einhvern tíma gerist Rússar ábyrgir í kjörklefanum.

Enn verðum við trúa, að Rússar muni um síðir ganga til sætis í hópi rótgróinna og auðugra lýðræðisríkja heims og leggja lóð sitt á vogarskál þeirra.

Jónas Kristjánsson

DV

Samkvæmt heimild allra heimilda var Leifur heppni norskur, en ekki íslenzkur. Encyclopædia Britannica velkist ekki í vafa um ágreiningsefnið, sem Íslendingar hafa löngum haft mikið fyrir að fá túlkað sér í hag í Bandaríkjunum, heimalandi alfræðibókarinnar.

Raunar gengur heimild allra heimilda lengra, því að í norska kaflanum segir, að “norskir sæfarar hafi verið heimskunnir, allt frá dögum Eiríks rauða og sonar hans Leifs heppna”. Í kaflanum um Ísland er hins vegar hvergi getið um landafundi, Vínland eða feðgana.

Encyclopædia Britannica birtir raunar nafn Leifs upp á norsku, “Leiv Eriksson den hepne”. Lesendum er óbeint gefið í skyn, að þannig hafi nafn Leifs verið ritað fyrir þúsund árum af því fólki, sem alfræðibókin kallar “Norse” og talaði tungu, sem hún kallar “norse”.

Tilvitnanirnar hér að ofan eru úr vefútgáfu Encylopædia Britannica, þeirri sem blaðamenn og fréttastjórar um allan heim nota, þegar þeir kanna, hvort rétt sé farið með. Þess vegna er þetta heimild allra heimilda, það sem haft er fyrir satt um allan heim.

Þetta er einnig sú heimild, sem menntaráðuneytið íslenzka vill, að verði aðgengileg öllum Íslendingum. Þess vegna hefur hún samið um að greiða í einu lagi fyrir áskrift allrar þjóðarinnar að vefútgáfu Encylopædia Britannica, svo sem rækilega hefur verið auglýst.

Þar sem heimild allra heimilda telur Leif heppna og Eirík rauða hafa verið norska, fundi Grænlands og Vínlands hafi verið afrek norskra sæfara og að “norse” hafi verið töluð á Íslandi í gamla daga, má ljóst vera, að gagnaðgerðir Íslendinga eru á hreinum villigötum.

Engu máli skiptir, hvað Clinton Bandaríkjaforseti fæst til að trúa og tala á hátíðlegum stundum. Engu máli skiptir, hvort hægt er að koma íslenzkri söguskoðun á framfæri við hátíðahöld fína fólksins í Vesturheimi. Það eitt skiptir máli, hvað heimild allra heimilda segir.

Bandaríkjaforsetar koma og fara. Hátíðahöld koma og fara. Fína fólkið kemur og fer. Encyclopædia Britannica blífur hins vegar, daglega skoðuð af hliðvörðum upplýsingageirans og skjólstæðingum menntaráðuneyta. Gagnsókn Íslendinga beinist að röngum aðilum.

Vitneskjan um mikilvægi alfræðibókarinnar og lítilvægi Clintons, hátíðahalda og fína fólksins einfaldar málið um leið. Það, sem menntaráðherra þarf að gera, er að senda vaska sveit hæfra sérfræðinga til höfuðstöðva Encyclopædia Britannica til að skýra málstaðinn.

Stjórnvöld hafa varið miklu fé til að telja Bandaríkjamönnum trú um, að Leifur Eiríksson hafi verið íslenzkur og ætla að verja til þess enn meira fé. Miklu minna kostar að skipuleggja og framkvæma leiftursókn réttra upplýsinga í garði heimildar allra heimilda.

Ef ritstjórar Encyclopædia Britannica viðurkenna, að Leifur heppni hafi verið fæddur á Íslandi og að landnám Grænlands og Vínlands hafi að mestu verið íslenzkt fremur en norskt, er nánast með einu pennastriki hægt að breyta vefútgáfu alfræðibókarinnar.

Það einfaldar málið, að starfsmenn menntaráðuneytisins hljóta að þekkja til innanbúðar hjá heimild allra heimilda eftir undirritun samkomulagsins um áskrift allra Íslendinga. Þeir þurfa því ekki að byrja á að kynna sig, þegar þeir hefja stórskotahríð upplýsinga.

Íslenzk stjórnvöld þurfa aðeins að átta sig á, að söguskoðunarvaldið er ekki hjá fínu fólki í veizlum, heldur hjá þeim, sem skrifa alfræðibók alheimsins.

Jónas Kristjánsson

DV

Í hillum íslenzkra matvöruverzlana er áreiðanlega eitthvað af erfðabreyttum mat, mestmegnis ættuðum frá Bandaríkjunum. Erfðabreyttu vörurnar eru ekki merktar sem slíkar, svo að neytendur geta ekki sjálfir ákveðið, hvort þeir neyta slíkra matvæla eða ekki.

Í löndum Evrópusambandsins hefur verið mikil umræða um erfðabreyttan mat, sem margir vilja forðast. Einkum hefur andstaðan verið hörð í Bretlandi, þar sem þessi matvæli eru jafnan kölluð Frankenstein-fæða. Hér á landi virðast hins vegar fáir hafa áhuga.

Rannsóknir á afleiðingum erfðabreyttra matvæla eru skammt á veg komnar, eru á ýmsan hátt misvísandi og hafa ekki leitt til neinna beinna sannana um skaðsemi þeirra, þótt sumar niðurstöður bendi í þá átt. Í Evrópu vilja menn fara varlega meðan þekkingar er aflað.

Framleiðendur erfðabreyttra matvæla í Bandaríkjunum hafa aukið afköst móður jarðar um tugi prósenta. Því geta þeir undirboðið keppinauta sína, sem ekki framleiða erfðabreytt matvæli, til dæmis evrópska keppinauta, ef aðgangur fæst að evrópskum markaði.

Evrópusambandið hefur í vaxandi mæli tekið forustu í andstöðunni við erfðabreyttu matvælin. Það leggur steina í götu innflutnings slíkra matvæla og krefst þess, að þau séu merkt sem slík, svo að neytendur viti, hvort þeir séu að nota erfðabreytt matvæli eða ekki.

Bandaríkjastjórn er andsnúin merkingum og hefur fengið Heimsviðskiptastofnunina nýju til að fallast á, að Evrópa sé með þessu að vernda landbúnað sinn á lævísan hátt. Stofnunin hefur þar á ofan heimilað Bandaríkjunum að leggja refsitolla á evrópskar vörur.

Ef Heimsviðskiptastofnunin heldur fast við þá stefnu, að andstaða við erfðabreytt matvæli feli í sér dulbúna vernd evrópsks landbúnaðar, er hún komin út á svo hálan ís, að vafasamt er, að hún fái staðist til lengdar. Hún stefnir raunar hraðbyri í átt til sjálfsmorðs.

Krafan um sérmerkingu erfðabreyttra matvæla á ekki að geta orðið tilefni svona harðra viðbragða af hálfu Bandaríkjastjórnar og Heimsviðskiptastofnunarinnar. Með henni er bara verið að kasta boltanum til neytenda, en ekki verið að banna Frankenstein-fæðuna.

Margir sérfróðir aðilar telja rétt að ganga miklu lengra og banna alla framleiðslu og innflutning erfðabreyttra matvæla, unz betri þekking hefur náðst á afleiðingum tilrauna. Þeir telja, að menn ráði ekki við andann, sem þeir eru að hleypa úr lampa Aladíns.

Neytendur í Evrópu og einkum í Bretlandi hafa tilhneigingu til að styðja þá, sem varlega vilja fara. Brezka kúafárið og belgíska kjúklingafárið hafa valdið því, að almenningur trúir varlega fullyrðingum um, að hitt og þetta sé í góðu lagi í matvælaframleiðslunni.

Hér á landi vilja menn ekkert vita af viðskiptastríðinu um erfðabreyttu matvælin. Hagsmunir innlends landbúnaðar valda því eigi að síður, að Ísland verður fljótt að feta í fótspor Evrópusambandsins og taka upp sömu boð og bönn og sömu kröfur um merkingar.

Samt er umhugsunarefni, að slíkt verður ekki gert til að vernda íslenzka neytendur eða gera þeim kleift að vernda sig sjálfir, heldur til að vernda landbúnaðinn, sem ekki framleiðir erfðabreytt matvæli. Við fáum því flutta inn rétta lausn á röngum forsendum.

Einnig er umhugsunarefni, að hér bætist við enn eitt dæmið um, að Evrópusambandið hefur endanlega tekið við hlutverki ábyrga heimilisföðurins á Íslandi.

Jónas Kristjánsson

DV

Pólitíska moldviðrið út af lokun Sæunnar á Ólafsfirði sýnir, hversu erfitt er að úthluta opinberum stuðningi, svo að öllum líki. Byggðakvóti er verðmæt auðlind, þar sem margir eru kallaðir, en fáir útvaldir. Þeir, sem ekki fá, verða að vonum harla ókátir með niðurstöðuna.

Ekki verður séð, að rangt hafi verið staðið að úthlutun byggðakvótans. Alþingi setti um hann lög, sem Byggðastofnun hefur reynt að fara eftir. Samkvæmt síu laganna er Ólafsfjörður of stór og öflugur bær til að komast gegnum nálarauga skömmtunarkerfisins.

Alþingismenn, sem settu lögin sjálfir, eru farnir að heimta, að Byggðastofnun líti fram hjá texta laganna og veiti fyrirtæki á Ólafsfirði sérstaka fyrirgreiðslu, að því er virðist vegna þess, að forstjóri þess hafði sérstaklega hátt, þegar hún skellti hurðum og læsti.

Dæmið sýnir í hnotskurn, að úthlutun er aldrei sanngjörn. Hún er í innsta eðli sínu mismunun. Þar á ofan liggur í hlutarins eðli, að meiri líkur eru á, að hún verðlauni skussa, heldur en þá, sem hafa staðið sig vel og byggt upp blómlegan rekstur á eigin fótum.

Við rekum okkur sífellt á þá staðreynd, að markaðslögmálin ein eru sanngjörn. Þau mismuna ekki og þau verðlauna ekki skussa. Þau grisja garð atvinnulífsins og gefa þeim plöntum svigrúm, sem bezt vaxa. Þannig eflist þjóðarhagur mest og hraðast.

Um leið felst grimmd í hlutleysi markaðslögmálanna. Bæjarstjóri Ólafsfjarðar lýsir þeim vítahring, að nú flytjist atvinnulausar konur frá Ólafsfirði með börn sín og lögheimili eiginmanna sinna og þar með verði ógætilega skuldsettur bærinn af útsvarstekjum þeirra.

Raunar er engin byggðastefna þjóðinni hagkvæm önnur en sú, sem tryggir byggð í landinu gagnvart útlöndum. Ef allir vilja búa í nágrenni Kvosarinnar, á að leyfa þeim það, án þess að leggja fyrir þá sérstakar byggðagildrur fyrir hönd plássa, sem eru á undanhaldi.

Vilji þjóðfélagið draga úr þungum straumi þjóðarinnar til höfuðborgarsvæðisins, kostar það mikið skattfé, sem nýtist ekki í annað, og þar á ofan misklíð á borð við þá, sem risin er út af því, hvort sanngjarnt sé eða ekki, að Sæunn á Ólafsfirði njóti opinberrar fyrirgreiðslu.

Staðreyndin er sú, að fólksflutningar í landinu eru svo stríðir, að velviljað ríkisvald hefur ekki fé til að hamla gegn þeim. Með úthlutun byggðakvóta til fámennra byggða á undanhaldi er hægt að klóra smávegis í bakkann, en ekki að snúa við augljósri byggðaþróun.

Sú byggðastefna, sem rekin er hér á landi, er smábyggðastefna, sem getur linað þjáningar hér og þar um tíma, en fær ekki hamlað gegn tímans þunga straumi. Hún er eins konar guðsþakkarverk stjórnmálamanna, sem henda skildingum í útvalda fátæklinga.

Vafalaust hafa einhverjir grátið, þegar í eyði lögðust Dritvík og Djúpalón, þar sem sést ekki tangur né tetur af stórveldistíma fyrri alda. Vafalaust hafa aðrir grátið, þegar Hornstrandir lögðust í eyði og breyttust í eftirsótta náttúruvin. En markaðslögmálin fengu að ráða.

Þjóðfélag getur kosið sér að sækja fram veginn og halda til jafns við önnur þjóðfélög í umhverfi sínu. Það getur líka valið þá leið að leggjast í varðveizlu fortíðar og verja til þess fjármunum sínum, svo að það breytist í eins konar byggðasafn fátæktar og fortíðar.

Gagnslaust er hins vegar að kasta skildingum í sérvalda smælingja í þeirri von, að almættið taki viljann fyrir verkið og fyrirgefi þjóðinni syndir hennar.

Jónas Kristjánsson

DV