Fyrr í vetur hvatti Dagblaðið Carter Bandaríkjaforseta að láta ekki taka sig á taugum í hinu einstæða og hörmulega gíslamáli í Íran. En það hefur hann einmitt gert og leyft herfræðingum sínum að færa sér hrapallegan ósigur.

Carter var í fullum rétti, þegar hann lét reyna að bjarga gíslunum með vopnavaldi. Klerkaveldið í Íran hafði fyrirgert rétti til friðar. Ofstæki þess hafði rofið aldagamla hefð á friðhelgi sendimanna.

En réttlæti og skynsemi þurfa ekki að fara saman. Herfróðir menn höfðu bent á, að nánast útilokað sé að ná gíslum úr prísund miðborgar, þar sem allur almenningur er andvígur innrásarliði. Slíkt mundi stefna lífi gíslanna í öruggan voða.

Gíslarnir í Íran eru mikið tilfinningamál í Bandaríkjunum og geta hæglega orðið Carter hættulegt kosningamál. Margir Bandaríkjamenn eiga erfitt með að skilja, að stjórnin getur ekki tryggt öryggi borgaranna í útlöndum.

Ráðamenn í Vestur-Evrópu búa ekki við þennan vanda sárt leikinna landsmanna. Þeir hafa réttilega hvatt ráðamenn Bandaríkjanna til að fara varlega í gíslamálinu. Enda er mikið í húfi fyrir Vesturlönd, að stjórnmál Írans þróist til betri vegar.

Gíslamálið er tilfinningamál. En frá heimspólitísku sjónarmiði er það smámál í samanburði við innrás Sovétríkjanna í nágrannalandið Afganistan. Þar er á ferðinni eina alvarlega ógnunin við heimsfriðinn, útþenslustefna Moskvukeisara.

Þar hafa ráðamenn í Vestur-Evrópu ekki staðið sig eins vel. Þá skortir hnattarsýn ráðamanna í Bandaríkjunum, eru of bundnir þröngri Evrópusýn. Flestir þeirra, aðrir en Margaret Thatcher í Bretlandi, láta staðbundna hagsmuni villa sér sýn.

Ráðamenn Vestur-Þýzkalands eru háðir óskhyggju minnkaðrar spennu í Evrópu og óhóflegum viðskiptahagsmunum í Austur-Evrópu. Ráðamenn Frakklands eru háðir ímyndinni um hina “sérstöku sambúð” Frakklands og Sovétríkjanna.

Þessir ráðamenn hugsa sumpart eins og kaupmenn. Sú hugsun er ágæt gagnvart Íran og öðrum löndum Íslams, sem þarf að færa inn í friðsamlegt samfélag þjóðanna. En hún dugir ekki gagnvart Sovétríkjunum, sem vilja drottna yfir heiminum.

Svo langt erum við leidd í Vestur-Evrópu, að við eigum erfitt með að skilja, hversu nauðsynlegt er að hunza ólympíuleikana í Moskvu. Íslenzka ólympíunefndin hyggst fara þangað og nýtur í því stuðnings sex af hverjum tíu landsmönnum.

Dagblaðið hefur hins vegar hvað eftir annað bent á, að Vesturlönd og þar á meðal Ísland verða að hunza Moskvuleikana. Við megum alls ekki endurtaka hina bitru reynslu Berlínarleikanna 1936. Við verðum að sýna fyrirlitningu í verki.

Jarmið um íþróttir og pólitík er marklaust. Ólympíuhugsjónin er þegar drukknuð í lyfjaþrælum og vélmennum. Við getum bjargað henni með alþjóðlegum sjónvarpsleikum til bráðabirgða og síðan til frambúðar með föstum leikum í Olympíu.

Auðvitað mun mörgum þegnum Sovétríkjanna sárna fjarvera fulltrúa af Vesturlöndum. En það er óhjákvæmilegt, að sannleikurinn síist inn í brotum: Ríki, sem hafnar mannréttindum heima fyrir og ræðst á aðrar þjóðir, getur ekki haldið ólympíuleika.

Kjarni máls þessa leiðara er sá, að gagnvart Íran eiga Vesturlönd að starfa með silkihönzkum, þrátt fyrir klerkaveldið, en gagnvart Sovétríkjunum er kominn tími til að sýna festu.

Jónas Kristjánsson

Dagblaðið

Mikið hefur verið deilt um ungversku Ikarus strætisvagnana, sem Reykjavík hefur átt kost á að kaupa. Í stórum dráttum hafa alþýðubandalagsmenn verið hlynntir kaupum, sjálfstæðismenn andvígir og aðrir verið nokkuð tvístígandi.

Kaupin voru einkar freistandi vegna hins lága verðs. Það hefði gert Reykjavík kleift að endurnýja flotann mun örar eða spara sér stórfé. Á móti komu svo rökstuddar efasemdir um, að strætisvagnarnir mundu standa sig hér.

Dagblaðið lagði til, að keyptir yrðu örfáir Ikarus vagnar til reynslu, en brýnni vagnaþörf að öðru leyti mætt á hefðbundinn hátt. Þar með væri dregið úr áhættu, án þess að hafnað væri möguleika á stórfelldum sparnaði í framtíðinni. Þessi stefna hefur orðið ofan á. Það var skynsamleg ákvörðun, sem heldur dyrunum opnum.

Aðstoðarráðherrar.

Dagblaðið gagnrýndi á sínum tíma hinn mikla fjölda ráðherra núverandi ríkisstjórnar. Það hlýtur að teljast nokkuð rausnarlegt, að sjötti hver þingmaður skuli vera ráðherra. Svo margir hafa þeir aldrei verið áður.

Um leið hvatti blaðið til þess, að ekki yrðu skipaðir aðstoðarráðherrar. Með bindindi á því sviði hefði ríkisstjórninni tekizt að halda ráðherrakostnaði innan við það, sem hann var í tíð síðustu vinstri stjórnar.

Á þessu hefur ekki verið tekið mark. Þegar hafa verið skipaðir þrír aðstoðarmenn ráðherra. Er því ráðherrakostnaður, miðað við verðlag hvers tíma, kominn upp í það, sem hann var í fyrra. Það er vond þróun á samdráttartíma.

Kortsjnoj.

Að undanförnu hafa sumir hneigzt til opinberrar gagnrýni á Kortsjnoj, skákmeistarann landflótta. Hann hefur verið sakaður um eigingirni, skapbresti og slæma framkomu gagnvart aðstoðarmönnum og velvildarmönnum.

Þessir gagnrýnendur mega þó ekki gleyma kjarna málsins. Hann er sá, að glæpsamlegt er að hindra brottför konu hans og sonar frá Sovétríkjunum. Það er gróft brot á lágmarksréttindum þeim, sem stofnskrá Sameinuðu þjóðanna á að tryggja.

Menn hefðu vænzt þess, að ársþing Alþjóðlega skáksambandsins í Reykjavík mundi marka einhverja ferska sókn í þessu mannréttindamáli. Þögn þingsins um mál fjölskyldu Kortsjnojs er ósigur mannréttinda og sambandinu til vansæmdar.

Flokkakostnaður.

Alþýðuflokkurinn í Reykjavík hefur birt reikninga kosningabaráttu sinnar á öndverðum þessum vetri. Reikningarnir eru ekki aðeins athyglisverðir fyrir þá sök, að þeir sýndu hagnað flokksins af kosningabaráttunni.

Markverðast er, að þeir skuli vera birtir alþjóð. Í því felst heiðarleg tilraun til að opna flokkinn og sýna almenningi starfshætti hans. Og það er alltaf traustvekjandi, þegar stjórnmálamenn eru ekkert að fela.

Ástæða er til að hvetja aðra stjórnmálaflokka til að fylgja ágætu og drengilegu framtaki Alþýðuflokksins á þessu sviði. Flokkarnir eru hálfopinberar stofnanir, sem eiga að hafa tekjur sínar og gjöld í dagsljósinu.

Jónas Kristjánsson

Dagblaðið

Fyrir 30 árum voru skattar til ríkis og sveitarfélaga 25% þjóðartekna. Fyrir 10 árum voru þeir 35%. Á þessu ári eru þeir komnir upp í 45%. Með sama áframhaldi verða opinberir skattar komnir upp í 55% þjóðartekna eftir aðeins fimm ár.

Skattheimtan er þannig nú þegar komin upp undir það, að önnur hver króna renni til hins opinbera. Hjá fólkinu í landinu litur þetta enn verr út, því að hlutur hins opinbera er enn hærri af þeim viðbótarkrónum, sem menn vildu kannski afla.

Í mörgum fjölskyldum vilja menn afla sér aukatekna vegna tímabundinna eða langvinnra þarfa. Þetta hafa menn til dæmis gert með yfirvinnu, bónusvinnu eða með því að hjón vinni bæði úti. Þessi vinnuþrælkun skilur lítið eftir.

Samkvæmt skattstiga hinnar nýju og gráðugu ríkisstjórnar eiga beinir skattar, það er tekjuskattur, útsvar, byggingasjóðsálag, sjúkratryggingargjald og kirkjugarðsgjald að fara upp í 65% af þeim viðbótarkrónum, sem menn afla sér.

Þessi prósentutala er að vísu ekki sama eðlis og hinar, sem fyrr voru nefndar. Hún er ekki greidd fyrr en ári eftir að peninganna er aflað og er því ekki svona há í raun. En á móti kemur, að í hana vantar alla óbeinu skattana, svo sem sölugjald.

Þess vegna ætti í heild að vera nálægt lagi, að tvær krónur af hverjum þremur krónum viðbótartekna lendi hjá hinu opinbera. Þetta eru uggvænleg tíðindi fyrir þá, sem eru að þræla, til dæmis fyrir þaki yfir höfuð sitt og sinna.

Hraði þessarar óheillaþróunar hefur vaxið áttunda tug þessarar aldar undir dauðri hendi tveggja vinstri stjórna og einnar hægri stjórnar. Hin nýja ríkisstjórn hefur á tveggja mánaða ferli riðið mikinn á sama helvegi skattagræðginnar.

Ríkisstjórn Gunnars Thoroddsen hefur ekki skilið, fremur en aðrar stjórnir eftir viðreisn, að það er takmarkað, sem fátækt þjóðfélag getur lagt til sameiginlegra þarfa. Sú geta takmarkast af stöðnuðum þjóðartekjum Íslendinga.

Á einum áratug ómögulegra ríkisstjórna hafa launagreiðslur ríkisins aukizt úr 20% skatttekna í 30%. Einn maður þjónar nú ríkinu á hverja fjóra í atvinnulífinu, en var einn á hverja sjö fyrir tíu árum. Þessa þróun verður að stöðva.

Allir eru sammála um, að skattagræðgin sé komin út yfir allan þjófabálk. Meðal annars hefur Verkamannasambandið lýst því yfir, að “ríkisstjórnin getur ekki vænzt aðhalds af öðrum aðilum, þegar hún heimtar sífellt meira í sinn hlut”.

Í yfirlýsingu Verkamannasambandsins segir einnig: “Á sama tíma og kjaraskerðingar dynja yfir af völdum verðlagshækkana, er óhæfa að skerða kjörin frekar með skattaálögum eins og samþykktar hafa verið”. Þessa óhæfu hefur ríkisstjórnin framið.

Eini ljósi bletturinn í frumskógi hinnar opinberu skattagræðgi eru tilraunir nokkurra sveitarfélaga til að láta sér nægja lægri útsvör og fasteignagjöld en leyfileg eru. Fremst er þar Seltjarnarnes, sem heldur sér við 10% útsvar.

Önnur sveitarfélög í nágrenni Reykjavíkur, þar sem sjálfstæðismenn hafa meirihluta, fjalla nú um að halda sér við 11% útsvar, meðan Reykjavik er komin í 11,88% og önnur í 12,21%. Ef þetta viðnám kemst til framkvæmda, mun það vekja mikla athygli.

Stjórnmálamenn á þingi sitja eins og jólasveinar með sveittan skallann við að uppfylla sífellt nýjar, sameiginlegar þarfir, sem tekjur þjóðarinnar standa ekki undir. Þeir átta sig ekki á, að skattagræðgin er að verða hið stórpólitíska sprengiefni.

Jónas Kristjánsson

Dagblaðið

Víglína íslenzkrar byggðastefnu stendur ekki lengur á Hornströndum. Þær eru þegar komnar í eyði, minnisvarði gífurlegra fólksflutninga átta áratugi þessarar aldar. Hornstrandir munu ekki byggjast á nýjan leik í fyrirsjáanlegri framtíð.

Sjálfstæði íslenzks þjóðfélags beið ekki verulegan hnekki af ósigri byggðar á Hornströndum. Þaðan og úr öðru dreifbýli var efnt í mikla fólksfjölgun í þéttbýli um land allt. Ósigur á einum stað varð að stærri sigri á öðrum.

Sem náttúra hafa Hornstrandir hagnazt á eyðingu byggðar. Í kjölfar snarminnkaðrar sauðbeitar og annars ágangs hefur gróður aukizt verulega. Hornstrandir eru eitt af fáum svæðum utan ræktunarlanda, þar sem gróður er ekki á undanhaldi.

Víglína íslenzkrar byggðastefnu hefur ekki flutzt til Melrakkasléttu. Sjálfstæði þjóðarinnar mun standa og falla með öðrum og alvarlegri atburðum en brottflutningi manna af Sléttu, minnkandi sauðbeit og endurreisn gróðurs.

Víglína íslenzkrar byggðastefnu hefur meira að segja ekki flutzt til blómlegra sveita Eyjafjarðar. Hvort tveggja getur tekizt í senn, að byggð haldist í slíkum sveitum, en samt takist ekki að halda uppi sjálfstæðu þjóðfélagi á Íslandi.

Víglína íslenzkrar byggðastefnu er satt að segja á Reykjavíkursvæðinu, glugga landsins gagnvart umheiminum. Þar í gegn hafa farið flestir þeir, sem flúið hafa land síðasta áratug. Þeir eru 5.500 umfram aðflutta, fleiri en allir sjómenn landsins.

Sjálfstæði þjóðfélagsins þolir ef til vill í tvo eða þrjá áratugi enn, að flótti umfram aðflutning nemi 550 manns á ári. Jafnvel þótt í þessum hópi sé óþægilega mikið af fólki, menntuðu í hagnýtum fræðum, sem víða er hægt að nýta.

Því miður er að koma skrið á flóttann til útlanda. Tala flúinna umfram aðflutta getur þegar á þessu ári farið yfir 1000. Hún getur hæglega og fyrirvaralítið hlaupið upp í 2000 manns á ári eða meira. Við höfum t.d. aðgang að frjálsum, norrænum vinnumarkaði.

Meðal þeirra, sem flytja, eru þeir, sem hafa þekkingu eða kunnáttu eða leikni, sem metin er til meiri tekna í útlöndum en hér. Jafnvel háskólamenntaðir sjávarútvegsfræðingar fá ekki vinnu hér, en velja ár girnilegum, erlendum tilboðum.

Á sama tíma magnast óveðursský lífskjaramunarins. Fyrir fimmtán árum voru lífskjör okkar svipuð og nágrannanna. Nú hefur hins vegar myndazt gjá, sem breikkar stöðugt. Og margir neita að þræla á Íslandi fyrir þeim lífskjörum, sem þeir stefna að.

Með vaxandi nýlendum Íslendinga í nálægum löndum verður auðveldara fyrir fólk að flytjast úr landi og verða þátttakendur í fyrirhafnarminni velsæld. Til dæmis hjá Norðmönnum, sem senn munu ekki vita olíuaura sinna tal.

Á þessum áratug gengissigs þjóðfélagsins hafa fimm eymdarstjórnir hver fram af annarri óviljandi keppzt við að magna fólksflóttann og grafa undan sjálfstæði þjóðarinnar. Þær hafa m.a. gert það með því að heyja byggðastríðið á röngum stað.

Þær hafa tafið iðnbyltingu með því að taka fjármagnið og sökkva því í snarvitlausan landbúnað. Þær hafa látið kaupa milljarðaskip, sem fá að vera á veiðum þriðjung ársins. Þær hafa slævt framtak þjóðarinnar með gegndarlausri samneyzlu og seðlaprentun.

Eina leiðin til að stöðva hrunið er, að stjórnmálamenn neiti sér um að kaupa atkvæði á Melrakkasléttum landsins. Fyrsta skrefið til slíkrar sjálfsafneitunar er að átta sig á, að byggðavarnarstríðið hefur verið háð í rangri og vonlausri víglínu.

Jónas Kristjánsson

Dagblaðið

Langt er síðan Blaðamannafélag Íslands skipaði Indriða G. Þorsteinsson í siðareglunefnd blaðamanna. Þá var hann ekki virkur þáttakandi í hvassri umræðu fjölmiðla um menn og málefni. Þetta má segja blaðamannafélaginu til vorkunnar.

Ýmsum finnst nærri sér höggvið í fjölmiðlum. Siðareglunefndin var meðal annars stofnuð til aðstoðar þeim. Hún átti að taka við kærum. Og hún átti að áminna blaðamenn, sem reyndust hafa brotið siðareglur félagsins.

Í rauninni ættu engir starfandi blaðamenn að sitja í siðareglunefnd. En allra sízt menn á borð við ritstjóra, leiðarahöfunda og höfunda kjallaragreina. Enda hefur engum þeirra dottið slíkt í hug. Nema Indriða G. Þorsteinssyni.

Allir þessir menn geta í daglegu starfi orðið tilefni málareksturs fyrir siðareglunefnd. Þessi þriggja manna nefnd verður óstarfhæf, ef einn nefndarmanna þarf að víkja úr sæti í eigin máli. Nóg er til af hæfum mönnum í nefndina.

Það leysir engan vanda að víkja úr sæti í einstöku máli. Það hlýtur að vera óbærilegt fyrir hina nefndarmennina tvo að úrskurða með hjálp varamanns í máli þriðja nefndarfélagans. Þann brunn þarf blaðamannafélagið að byrgja.

Við skulum að þessu sinni láta Svarthöfða alveg liggja milli hluta. Þar er kastað skít í skjóli nafnleysis. Alveg eins og í Þöglum og Staksteinum hinna fornlegri og samvizkusnauðari fjölmiðla landsins.

Þetta nafnleysi er úfur fyrri tíma, er blaðaskrif voru rætnari og persónulegri. Erlendis þekkist það tæpast lengur, nema í formi góðlátlegs hjals, sem engan særir. Í sumum íslenzkum dagblöðum sitjum við hins vegar að forneskjunni.

Siðareglunefnd Indriða G. Þorsteinssonar hefur úrskurðað, að sig bresti úrskurðarvald um skrif huldumanna á borð við Svarthöfða. Byggist þetta á því, að nafnið Svarthöfði finnst ekki í félagaskrá blaðamannafélagsins.

Við skulum aðeins tala um Indriða G. Þorsteinsson sem fastan dálkahöfund undir eigin nafni. Sem slíkur er hann í sömu stöðu og aðrir dálkahöfundar, leiðarahöfundar og ritstjórar. Hann þarf að gagnrýna menn og málefni.

Umræddir menn geta móðgazt, með réttu eða röngu. Þeir verða að geta treyst siðareglunefnd. Þeir mega ekki sjá þar nefndarmenn, sem eiga á hættu að þurfa að víkja úr sæti í eigin máli. Þetta skilja allir nema lndriði.

Stétt blaðamanna á sífellt undir högg að sækja í almenningsálitinu. Stofnun siðareglunefndar var tilraun til að efla álit manna á blaðamönnum. Hún átti að sýna, að blaðamönnum væri ljós ábyrgð sín og vildu standa víð hana.

Nú er hætt við, að almenningur líti öðrum augum á silfrið. Siðareglunefnd er af sumum þegar talin liður í samtryggingarkerfi blaðamanna. Það sýni, að siðferði stéttar blaðamanna sé ekki í nógu góðu lagi. Þennan brunn þarf strax að byrgja.

Blaðamönnum má vera ljóst, að siðareglunefnd stendur og fellur með traustinu. Ef hún fær ekki augljós mál til meðferðar, er pottur brotinn. Þá er ljóst, að menn treysta henni ekki. Og sú er einmitt þróunin um þessar mundir.

Siðareglunefnd eiga eingöngu að skipa menn, sem ekki eiga í neinum útistöðum um menn og málefni. Til dæmis menn, sem þekkja blaðamennsku, en starfa nú á þeim sviðum þjóðlífsins, þar sem sviptingar eru minni.

Það er nefnilega ekki aðeins hægt að skrifa í skjóli nafnleysis. Það er líka hægt að skrifa í skjóli nefndar.

Jónas Kristjánsson

Dagblaðið

Íslenzkur blaðamaður sagði fyrir rúmri viku í eyru norskra starfsbræðra, sem voru hér á ferð, að markmið Dagblaðsins með stefnu þess í Jan Mayen málinu væri að auka sölu blaðsins.

Stjórnmálamenn höfðu þá sagt þessum norsku blaðamönnum, að Ólafur Ragnar Grímsson væri tækifærissinni, sem notaði Jan Mayen málið til að vekja athygli á sjálfum sér.

Um mánaðamótin höfðu enn aðrir sagt sumum þessara blaðamanna úti í Noregi, að Eyjólfur Konráð Jónsson hefði ruglazt í ríminu, er hann kynnti hin íslenzku Jan Mayen viðhorf í New York.

Þótt allt þetta væri satt, er heimskulegt að flagga því framan í norska fjölmiðla, að baráttumenn íslenzkra hagsmuna séu annarlegir, illgjarnir eða heimskir.

Því miður er það árátta margra Íslendinga að tapa áttum í viðurvist útlendinga. Ein mynd þessa er sú árátta að rægja landa sína í erlend eyru. En sú árátta er ekki hin eina.

Sumir utanríkisráðherrar okkar hafa verið sérfræðingar í að koðna niður og verða að gjalti gagnvart erlendum stórmennum, jafnvel í viðræðum við Frydenlund um Jan Mayen.

Sök Dagblaðsins, Ólafs og Eyjólfs hér að framan var aðeins sú að hafa haldið fram viðhorfum allra íslenzku þingflokkanna, viðhorfum ríkisstjórnar og stjórnarandstöðu.

Ólafur Jóhannesson segir nú, að sér hafi ekki dottið í hug að mæla með grundvelli hins illræmda uppkasts fundanna í síðustu viku.

Undir forustu Sighvats Björgvinssonar hefur þingflokkur Alþýðuflokksins tekið harðari stefnu en áður í Jan Mayen málinu, hliðstæða stefnu hinna flokkanna.

Því eru þeir engir sértrúarmenn, sem fordæma uppkastið, efast um heilindi Norðmanna og hafna rétti þeirra til efnahagslögsögu við Jan Mayen.

Meira að segja hljóðið í Morgunblaðinu og Tímanum er orðið raunsærra en áður. Tíminn segir, að Norðmenn hafi verið óbilgjarnir, þverir og ósanngjarnir við samningaborðið.

Morgunblaðið segir, að Norðmenn hafi siglt viðræðunum í strand með því að hafa ekki meðferðis umboð ríkisstjórnarinnar til að ræða hafsbotninn umhverfis Jan Mayen.

Nú orðið koma sjónarmið í þágu Norðmanna helzt í ljós í Alþýðublaðinu og eru þau ekki í samræmi við sjónarmið Alþýðuflokksins.

Þar er hinu sama haldið fram og í norskum fjölmiðlum, að Íslendingar séu í klípu og tímahraki vegna 200 mílna efnahagslögsögu Grænlands hinn 1. júní.

Þessi ímyndun um tímahrak byggist á þeim misskilningi, að auðveldara verði að semja við Norðmenn en Dani og Efnahagsbandalagið.

Ný og gömul saga kennir okkur hins vegar, að norsk stjórnvöld eru og verða harðskeyttust allra í viðræðum um íslenzka hagsmuni á norðurslóðum.

Auðvitað er okkur mikilvægt að ná samkomulagi um veiðar innan 200 mílna frá Grænlandi. En um það viljum við semja við aðra en Norðmenn.

Nú vitum við líka annað: Norsk stjórnvöld munu smella í baklás um leið og þau fá skriflegan vott af íslenzkri viðurkenningu á norskri lögsögu.

Framhaldið verður nógu erfitt, þótt ekki sé hvatt til æðibunugangs. Einhliða norsk útfærsla gegn mótmælum er skárri en 95% uppgjöf okkar.

Á meðan mættu ljúflingar Norðmanna gjarna láta af því að rægja hina, sem fast vilja standa á rétti Íslands, og hætta að ráðast á sjónarmið þeirra.

Jónas Kristjánsson.

Dagblaðið

Tvennt getum við lært af Jan Mayen fundum þessarar viku. Í fyrsta lagi hafa norsk stjórnvöld lítinn sem engan áhuga á sanngirni í samkomulagi við íslenzk . Og í öðru lagi er málstaður okkar vonlaus, meðan sundrung okkar er norskum stjórnvöldum ljós.

Það er útbreiddur misskilningur hér á landi, að norsk stjórnvöld vilji samkomulag á sanngirnisgrundvelli. Það, sem þau vilja, er íslenzk undirritun á skilyrðislausri uppgjöf í Jan Mayen málinu í heild. Að því stefna þau markvisst.

Stundum láta norsk stjórnvöld í það skína, að þau hafi áhuga á gagnkvæmri sanngirni. Síðast láku þau í norska fjölmiðla eins konar boði um íslenzkar 200 mílur í átt til Jan Mayen, helmingaskiptum auðlinda við Jan Mayen og eins konar íslenzka loðnuveiðistjórn.

Íslenzkir stjórnmálamenn velta því síðan fyrir sér, hvort rétt sé að samþykkja norska fiskveiðilögsögu eða efnahagslögsögu í skiptum fyrir hin ímynduðu norsku boð. En þessi boð eru alls ekki til, þegar á hólminn er komið.

Í staðinn er beitt aðferðum mafíunnar og sett fram tilboð af því tagi, sem kallað er, að ekki sé hægt að hafna. Í fyrra var reynt að setja Íslendinga í skrúfstykki með hótunum um fyrst rússneska og síðan norska ofveiði á loðnu.

Í þetta sinn var hótað með Efnahagsbandalaginu. Íslendingar verði meira að segja að fallast á miðlínu milli Íslands og Jan Mayen til að skapa fordæmi um miðlínu milli Jan Mayen og Grænlands. Þá muni íslenzk fiskimið lenda Jan Mayen megin.

Síðan er veifað framan í samningamenn Íslands óljósum hugmyndum um íslenzkan veiðirétt á þessu svæði. Ekki er þetta þó meira áþreifanlegt en aðrar tálsýnir og gildrur í vopnabúri samningamanna norskra stjórnvalda.

Í rauninni eru minni líkur á, að slíkur réttur náist hjá Norðmönnum en hjá Dönum, jafnvel þótt Efnahagsbandalagið sé þar að baki. Íslendingar hafa góða reynslu af danskri sanngirni, til dæmis í handritamálinu.

Af norskri hálfu þekkjum við hins vegar aðeins takmarkalausa ósanngirni í Jan Mayen málinu. Þessi ósanngirni er svo einlæg og eðlileg, að norskum samningamönnum finnst allt í lagi að koma umboðslausir, að því er varðar landgrunnið.

Þeir menn, sem kalla greinargerð Sigurðar Lindal, ,drivtömmerfilosofi”, hafna allri sögu Jan Mayen fyrir árið 1926. Þeir gefa líka í skyn, að landgrunn sé ekki til á neðansjávarhryggjum. Og þeir neita því, að sanngirnislína komi í stað miðlínu.

Auðvitað er norskum stjórnvöldum fullkomlega heimilt að koma fram af stjórnlausri frekju. En jafnframt er til of mikils mælzt, að Íslendingar trúi því, að þeir geti samið um fríðindi eftir að þeir eru búnir að fallast á norska lögsögu.

Sumir íslenzkir stjórnmálamenn, svo og Alþýðublaðið, telja, að Íslendingar séu komnir upp að vegg og neyðist til að semja um hvað sem er, áður en 1. júní rennur upp og þar með dönsk útfærsla við Grænland. Þessi taugaveiklun er óskiljanleg.

Ímyndunin um íslenzkt tímahrak hefur valdið sundrungu hjá íslenzkum samningamönnum og fjölmiðlum og magnað vissu norskra stjórnvalda um skilyrðislausa og undirritaða uppgjöf Íslendinga í Jan Mayen málinu.

Hér er ekki rúm til að ræða sundrungina. En hitt er fáránlegt, að Norðmenn skuli geta talið nokkrum Íslendingum trú um, að dönsk útfærsla við Grænland eigi að leiða til íslenzkrar uppgjafar gagnvart Norðmönnum.

Ekkert rökrétt samhengi er þar að baki.

Jónas Kristjánsson.

Dagblaðið

Knut Frydenlund virðist hafa einstæða hæfileika til að vefja íslenzkum starfsbræðrum um fingur sér. Þannig lék hann Benedikt Gröndal, þáverandi utanríkisráðherra, í fyrra . Og þannig hefur hann nú leikið Ólaf Jóhannesson, raunar sýnu grár.

Uppkastið, sem Ólafur Jóhannesson var reiðubúinn að skrifa undir í gær, er nokkru verra en það, sem Benedikt Gröndal kom með frá Noregi á sínum tíma. Það má því segja um stjórn utanríkismála Íslands, að lengi geti vont versnað.

Samkvæmt uppkastinu áttu Íslendingar að viðurkenna eða láta óátalda norska efnahagslögsögu við Jan Mayen. Í staðinn áttu Íslendingar ekki að fá neitt einasta, áþreifanlegt atriði, ekki einu sinni varanlegar loðnuveiðar.

Í uppkastinu fólst ekki viðurkenning á óskertum 200 efnahagsmílum Íslands í átt til Jan Mayen. Þar var ekki minnzt einu orði á hafsbotnsréttindi Íslands við Jan Mayen. Og loðnuveiðar Íslendinga við Jan Mayen áttu aðeins að fá að standa í eitt til fimm ár til viðbótar!

Nú er það sérstakt rannsóknarefni, hvernig Ólafur Jóhannesson gat talið sjálfum sér trú um um, að þetta fáránlegasta uppkast allra uppkasta túlkaði sanngjarna niðurstöðu . Hann hlýtur að hafa verið sleginn óvenjulegri blindu.

Ekki er síður alvarlegur þáttur Hans G. Andersen í smíði uppkastsins. Sá þáttur kom líka sérstaklega á óvart, því að Hans hefur hingað til staðið sig vel í hafréttarmálum. En hér eftir verður Dagblaðið að draga í efa, að hann sé fær um að gæta hagsmuna Íslendinga gagnvart Norðmönnum.

Fulltrúar Sjálfstæðisflokksins og Alþýðubandalagsins, þeir Matthías Bjarnason og Ólafur Ragnar Grímsson, sögðu Ólafi Jóhannessyni auðvitað strax, að þetta uppkast væri út í hött. Og þeir urðu að taka til fótanna til að stöðva karlinn.

Ásamt Sighvati Björgvinssyni frá Alþýðuflokknum skutu þeir á þingflokksfundum til að segja frá ótíðindunum. Niðurstaðan var sú, að þingflokkar Sjálfstæðisflokksins, Alþýðubandalags og Alþýðuflokks höfnuðu uppkastinu algerlega.

Á sama tíma voru þingmenn Framsóknarflokksins farnir að hringja í Steingrím Hermannsson sjávarútvegsráðherra til að forvitnast um, hvað væri á seyði. Er það kom í ljós, varð einnig uppreisn í Framsóknarflokknum.

Er Ólafur Jóhannesson stóð andspænis hótunum mikils meirihluta alþingis um að taka þetta endemisuppkast umsvifalaust upp utan dagskrár á þingi, lét hann loks undan. Segja má með sanni, að þar hafi hurð skollið nærri hælum.

Það er hart til þess að vita, að nú sem í fyrra skuli í broddi utanríkismála og hafréttarmála landsins vera menn, sem ekki er hægt að treysta. Menn, sem koðna niður og tapa öllum áttum, þegar þeir standa andspænis erlendum höfðingjum.

Nú er ljósara en nokkru sinni fyrr, að baráttumenn íslenzkra hagsmuna, bæði í stjórnarflokkunum og í stjórnarandstöðunni, svo og fjölmiðlar, verða að halda vöku sinni, ef unnt á að vera að hindra stórslys í samningum um Jan Mayen.

Satt bezt að segja er skárra, að Norðmenn taki sér efnahagslögsögu við Jan Mayen gegn mótmælum Íslendinga, heldur en að ráðamenn Íslands þurfi sjálfir að undirrita skilyrðislausa uppgjöf í Jan Mayen deilunni. Hótanir Norðmanna eru því einskis virði.

Uppkastið í gær jafngilti skilyrðislausri uppgjöf Íslendinga gagnvart Norðmönnum.

Jónas Kristjánsson.

Dagblaðið

Norðmenn eru slyngir kaupsýslumenn. Í samningum hafa þeir lag á að kreista sítrónuna til fulls. Þetta kemur vel fram í viðræðum þeirra við Íslendinga um Jan Mayen. Þar hyggjast þeir ná sem mestu fyrir sem minnst.

Svo einlæg er harka hinna norsku samningamanna og þeim svo eðlileg, að þeir blikna ekki, þegar þeir reyna að draga viðsemjendur sína á asnaeyrunum. Þeir þykjast aldeilis undrandi á því, að Íslendingar vilji ekki taka við gjöfum á silfurdiski.

Fyrir fundina, sem nú standa yfir í Reykjavik, létu norsk stjórnvöld leka því, að þau væru fús til að létta á hinni hörðu Jan Mayen línu. Þetta virtist í fyrstu nokkurt fagnaðarefni, enda raunveruleikinn þá ekki kominn í ljós.

Samkvæmt lekanum áttu Íslendingar að fá 200 mílna lögsögu til Jan Mayen, hálfar nytjar norskrar efnahagslögsögu við Jan Mayen og yfirstjórn loðnuveiða á svæði Íslands og Jan Mayen að verulegu leyti, ef þeir samþykktu hina norsku lögsögu.

Steingrímur Hermannsson sjávarútvegsráðherra beit á agnið. Hann sagði í fjölmiðlum, að norsk fiskveiðilögsaga kæmi til greina við Jan Mayen, ef ýmsum skilyrðum væri fullnægt. Norska efnahagslögsögu nefndi hann þó ekki.

Steingrímur bætti svo gráu ofan á svart með því að segja, að íslenzka krafan um samstjórn Norðmanna og Íslendinga á fiskveiðum umhverfis Jan Mayen sé algerlega óraunhæf. Þarna endurtekur hann órökstuddar fullyrðingar Norðmanna.

Út af fyrir síg getur verið, að Steingrímur trúi síbylju Norðmanna um samstjórnina. En hann má ekki vera svo lélegur samningamaður, að hann gefi sér þessa trú sem forsendu í upphafi viðræðna við harða samningamenn.

Steingrímur hefði heldur átt að líta á þessa trú sem mikilvæga tilslökun af sinni hálfu, sem yrði vegin og metin á móti öðrum tilslökunum af hálfu Norðmanna. Þannig fara hinir norsku samningamenn að í svipuðum málum.

Afleiðingin af tvöföldum fótaskorti Steingríms á tungunni er sú, að hinir norsku samningamenn hafa styrkzt í þeirri trú, að þeir geti haldið áfram að neita að ræða norska lögsögu við Jan Mayen öðru vísi en sem forsendu.

Ekki bætir úr skák, að flokksblað íslenzkra og norskra Alþýðuflokksmanna tekur í morgun í forsíðuleiðara upp hanzkann fyrir Norðmenn og gagnrýnir harðlega ýmsar röksemdir, sem haldið hefur verið fram af Íslands hálfu.

“Jan Mayen skiptir engu höfuðmáli …”, segir í lok þessarar einstæðu greinar. Þá vita hinir norsku samningamenn það. Enginn vafi er á, að þeir gleðjast mjög af fótaskorti Steingríms og rugli skjólstæðings síns, Alþýðublaðsins.

Enda kemur það í ljós á fundunum, að norsku samningamennirnir kannast ekki við lekann, sem þeir stóðu fyrir. Þeir eru enn að þjarka um, að miðlína verði að gilda milli Íslands og Jan Mayen. Þetta kallast nú að kreista sítrónuna vel!

Dagblaðið tók í gær undir það sjónarmið Norðmanna, að til greina gæti komið að taka fiskveiðimálin á undan öðrum þáttum, reyna að leysa þau nú til bráðabirgða, en fresta hinum þáttunum til betra tóms.

Dagblaðið varaði þó við bráðabirgðasamkomulagi, er túlka mætti sem skref í átt til norskrar efnahagslögsögu við Jan Mayen. Þessar aðvaranir, sem voru meginefni leiðarans, hafa greinilega ekki verið ástæðulausar. Norðmenn eru stórhættulegir í samningum.

Jónas Kristjánsson.

Dagblaðið

Norðmenn og Íslendingar munu í þessari lotu ekki ná samkomulagi um varanlega skipan mála á Jan Mayen svæðinu. Sjónarmiðin eru svo andstæð, að það mun taka langan tíma að finna sanngjarna lausn, þótt báðir aðilar legðu sig fram.

Enda munu ríkisstjórnir beggja landa telja vænlegra til árangurs að stefna að niðurstöðu á afmörkuðu sviði fyrir sumarið. Tímahrak deiluaðila er fyrst og fremst í skipulagi fiskveiða á Jan Mayen svæðinu. Það skipulag er nú aðalmálið.

Hagkvæmast fyrir báða aðila er að koma á einhverri þeirri skipan, sem í raun hindri veiðar annarra á þessu svæði og ákveði skiptingu loðnunnar milli Norðmanna og Íslendinga. Slík niðurstaða væri áfangasigur fyrir báða.

Vandinn er hins vegar sá, að samkomulag til bráðabirgða má ekki búa til neitt fordæmi, sem önnur hvor ríkisstjórnin geti síðan notað sér í hag í frekari viðræðum um varanlega hagsmuni á Jan Mayen svæðinu. Þar stendur hnífurinn í kúnni.

Norsk stjórnvöld eru andvíg samkomulagi, sem síðar mætti túlka sem vefengingu á rétti þeirra til efnahagslögsögu eða fiskveiðilögsögu við Jan Mayen. Og íslenzk stjórnvöld eru andvíg samkomulagi, sem síðar mætti túlka sem staðfestingu slíks réttar.

Til bráðabirgða gætu ríkisstjórnirnar tilkynnt sameiginlega, að þær hefðu tekið að sér fiskvernd og skipulag fiskveiða á þessu svæði, þar með ákvörðun leyfilegs afla úr einstökum stofnum og skiptingu hans.

Af norskri hálfu er því haldið fram, að sameiginlegar tilkynningar af slíku tagi hafi ekkert hafréttargildi. Þetta segja þeir af ásettu ráði til að negla fast það sjónarmið, að samkomulag þurfi að vera innan ramma norskrar efnahagslögsögu.

Í raun eru þetta marklausar röksemdir. Aðrar þjóðir, meira að segja Rússar, mundu eiga mjög erfitt með að athafna sig í trássi við sameiginlega yfirlýsingu Norðmanna og Íslendinga um skipan fiskveiða á Jan Mayen svæðinu.

Ef litið er til fortíðarinnar, má sjá, að svokallaður hafréttur er lítið annað en formleg staðfesting á rétti, sem hinn sterki hefur tekið sér. Og enginn getur efast um, að einungis Norðmenn og Íslendingar hafa þarna sögulegan efnahagsrétt.

Íslendingar verða að halda fast við þá skoðun, að norsk efnahagslögsaga við Jan Mayen komi ekki til greina. Fyrir því eru ýmsar gildar ástæður.

Segja má, að það sé söguleg tilviljun, að hinn sterki aðili í þessum samanburði, Noregur, hafði bolmagn til að nýta hagsmuni sína á Jan Mayen til landnáms, þótt nær allar götur hafi tengslin við Jan Mayen fremur verið íslenzk en norsk.

Við lítum á það sem norska útþenslustefnu, þegar reynt er að nota þessa sögulegu tilviljun til að draga úr rétti Íslendinga til landgrunns á neðansjávarhryggnum út til 350 mílna í samræmi við nýjan hljómgrunn á Hafréttarráðstefnunni.

Við lítum líka á það sem norska útþenslustefnu, þegar þetta sama er reynt að nota til að draga úr rétti Íslendinga til umsjónar með þeim loðnustofni, sem þeir urðu fyrstir til að nýta, á undan Norðmönnum.

Efnahagslögsaga byggist á efnahagsþörfum íbúa strandarinnar. Á Jan Mayen eru engir þeir íbúar, sem sækja sjó eða vinna verðmæti af hafsbotni. Við höfum hins vegar íbúa til að nýta allt landgrunn og landgrunnshaf Íslands og Jan Mayen.

Þessa dagana skiptir mestu, að samningamenn Íslands láti ekki teyma sig út í neitt orðalag, er skert geti þann rétt, sem hér hefur verið lýst.

Jónas Kristjánsson.

Dagblaðið

Leiddar hafa verið líkur að því, að hagsmunir íslenzks landbúnaðar hafi komið í veg fyrir, að framsóknarstjórn Tryggva Þórhallssonar ítrekaði árið 1929 fyrirvara íhaldsstjórnar Jóns Þorlákssonar frá 1927 gegn norsku landnámi á Jan Mayen.

Norskir þjóðréttarfræðingar leggja áherzlu á, að fyrirvarar Jóns Þorlákssonar hafi beinzt að þáverandi landnámi Veðurstofu Noregs á Jan Mayen. Þá fyrirvara hefði átt að ítreka, þegar norska ríkið sem slíkt nam eyna tveimur árum síðar.

Sigurður Líndal prófessor er þessu ósammála: “Norska Stórþinginu var kunnugt um alla fyrirvara Íslendinga … Þeim hafði ekki verið andmælt, né heldur gerðar við þá aðrar athugasemdir. Hefur því verið eðlilegt að álíta 1929, að fyrirvararnir frá 1927 nægðu, enda skammt síðan þeir hefðu verið gerðir og því óþarfi að ítreka þá.”

Hinu er samt ekki að leyna, að staða Íslands væri nú sterkari gagnvart Noregi út af Jan Mayen, ef Tryggvi Þórhallsson hefði ítrekað fyrirvara Jóns Þorlákssonar. Þá gætu norskir þjóðréttarfræðingar ekki haldið uppi hártogunum á mismun landnáms af hálfu stofnunar og ríkis.

Í tilvitnaðri greinargerð Sigurðar Líndal um afskipti Íslendinga af Jan Mayen er gerð tilraun til að útskýra, hvaða hagsmunir ollu því, að íslenzk stjórnvöld voru miklu varfærnari gagnvart Norðmönnum árið 1929 en 1927.

Frá aldamótum hafði helzti saltkjötsmarkaður Íslendinga verið í Noregi, þrír fimmtu hlutar alls kjötútflutningsins. Þessi markaður lokaðist árið 1922 vegna stórhækkunar tolls í Noregi. Árið 1924 sömdu Norðmenn og Íslendingar síðan um lækkun þessa tolls gegn ívilnun til norskra fiskveiða við Ísland og norskrar fiskvinnslu á Íslandi.

Norskir bændur voru mjög óánægðir með þennan samning og vildu sitja einir að norskum kjötmarkaði. Íslendingar töldu því liggja í loftinu, að kjöttollssamningnum yrði sagt upp. Og það gerðist einmitt árið 1932. Um þetta tímabil segir Sigurður:

“Þegar þetta er haft í huga, sýnist sú skýring nærtæk, að íslenzka ríkisstjórnin, sem einkum studdist við fylgi bænda og taldi sig eiga undir högg að sækja hjá Norðmönnum um brýnt hagsmunamál bændastéttarinnar, hafi talið óráðlegt að hætta á deilur við Norðmenn um réttindi við Jan Mayen, sem skiptu litlu máli eins og á stóð miðað við þá miklu viðskiptahagsmuni, sem í húfi voru.

Má hér minna á, að í umræðum um kjöttollssamninginn (síðari (innsk. DB)) á alþingi 1933 féllu þung orð um þann ágang, sem nokkrir þingmenn töldu Íslendinga hafa orðið að þola af hendi Norðmanna vegna síldveiða þeirra víð Ísland. Var jafnvel látið að því liggja, að Norðmenn hefðu hug á að ná tangarhaldi á Íslandi, enda í samræmi við landvinningastefnu þeirra í norðurhöfum.

Árið 1929 hefur því aðstaða Íslendinga til að hreyfa athugasemdum við innlimum Jan Mayen og minna á rétt sinn þar verið ákaflega erfið.”

Það er því ekki ný bóla, að íslenzkur landbúnaður sé okkur þungur í skauti. Líklega hafa menn ekki haft hinar rosalegu útflutningsuppbætur framtíðarinnar í huga, þegar þeir “gáfu” Jan Mayen fyrir saltkjöt!

Við verðum að horfast í augu við, að árið 1980 nota norskir þjóðréttarfræðingar sér erfiðleika íslenzks landbúnaðar og framsóknarstjórnar árið 1929, þegar saltkjötsmarkaður virtist merkilegri en Jan Mayen. Árið 1929 voru engir fyrirvarar, segja þeir.

En íslenzku gagnrökin eru sterk. Fyrirvararnir frá 1927 voru nýlegir og Norðmenn höfðu ekki andmælt þeim.

Jónas Kristjánsson.

Dagblaðið