Fyrir helgina skýrði gáfaður formaður stjórnmálaflokks frá því, að rétt væri að “banna” okrið. Ef hann hefði verið enn gáfaðri, hefði hann bætt við tillöguna ákvæði um að banna glæpi yfirleitt. Svona einfaldur getur heimur lýðskrumaranna verið.

Að sjálfsögðu er nauðsynlegt að reyna að hafa hemil á okri eins og öðrum glæpum. Það gerist bezt með því að byrja á að gera sér grein fyrir jarðveginum, sem fær okur til að blómstra. Með því að flytja burt jarðveginn er hægt að draga úr okri.

Okur þrífst vegna þess, að fórnardýr okurlánara hafa ekki aðgang að lánsfé eftir eðlilegum leiðum. Og þau hafa ekki aðgang að lánsfé, af því að of lítið er til af því. Og loks er of lítið til af því, þar sem vextir hafa lengi og til skamms tíma verið lágir og jafnvel öfugir.

Við skulum spá í ástandið, sem væri, ef vextir væru lengi búnir að vera jákvæðir, og sem verður, þegar þeir hafa lengi verið jákvæðir og helzt nokkuð háir. Við fáum innsýn í þetta ástand með því að skoða sparnað þjóðarinnar á undanförnum hávaxtamánuðum.

Allur peningalegur sparnaður nam 49% af landsframleiðslu árið 1980. Nú er hann kominn upp fyrir 72% af landsframleiðslu. Talið er, að launþegar eigi 80-90% af þessu og ýmsir sjóðir afganginn. Við skulum því ekki gleyma hag launþega af háum vöxtum.

Enn brýnna er að gera sér grein fyrir, að þetta þýðir, að bankar og sparisjóðir fyllast smám saman af sparifé. Meðan svo er, færumst við nær jafnvægi milli framboðs og eftirspurnar fjármagns. Æskilegt er, að sú þróun fái að gerast sem hraðast.

Búast má við, að vextir verði jákvæðir, en lágir, þegar jafnvægi er komið milli þeirra, sem geta lánað fé, og hinna, sem vilja fá fé að láni. En þangað til má búast við, að vextir þurfi að vera hærri að raungildi en í löndum, þar sem meira framboð er af fé.

Því nær, sem við færumst þessu jafnvægi, þeim mun meira þrengjum við að okrinu. Ef bankar, sparisjóðir og aðrar venjulegar lánastofnanir geta þjónað allri eðlilegri lánsfjárþörf, á okrið ekki annað svigrúm eftir en óheilbrigð lán, lán, sem ekki verða endurgreidd.

Þegar lýðskrumarar í hópi stjórnmálamanna eru að heimta lækkaða vexti. eru þeir um leið að heimta aukið ójafnvægi og meira okur. Þegar þeir eru að heimta, að takmarkað fjármagn sé eyrnamerkt til ýmissa gælusviða, svo sem landbúnaðar, og með sérstökum vildarkjörum, eru þeir að heimta aukið ójafnvægi og okur.

Ef ráðamenn okkar bera gæfu til að leyfa þróuninni að stefna í átt til lánsfjárjafnvægis og hruns okurmarkaðarins, geta þeir samt reynt að milda afleiðingarnar af því, að raunvextir eru á meðan í hærri kantinum. Þeir geta til dæmis veitt húsbyggjendum skattaafslátt af vaxtagreiðslum.

Sumir stjórnmálamenn okkar vita um mikilvægi vaxta, en telja kjósendur sína svo heimska, að vænlegt sé að heimta lægri vexti og “bann” við okri. Aðrir skilja ekki einu sinni, hvaða hlutverki vextir gegna. Það er eins og þeir haldi, að peningum rigni af himnum ofan.

Almenningur hefur vald til að útvega lánsfé í eðlilegar lánastofnanir og til að sauma að okurmarkaðinum. Það gerir hann með því að fá stjórnmálamenn til að skilja, að þeir græði ekki fylgi á andstöðu við vexti.

Jónas Kristjánsson

DV

Marcos Filippseyjaforseti er að reyna að þvælast fyrir heiðarlegum forsetakosningum í landinu, þrátt fyrir þrýsting frá Bandaríkjastjórn. Hann vill áfram fá að mergsjúga þjóðina og safna hundruðum milljóna á erlenda bankareikninga sína og helztu vildarvina. Sjaldan er auðvelt að hemja fólk, sem kemst til valda.

Marcos er í langri röð rummungsþjófa og morðingja, sem hafa komizt til valda hér og þar í heiminum fyrir meiri eða minni stuðning Bandaríkjanna. Annar stórþjófur í nágrenninu er Suharto lndónesíuforseti, einn helzti fjöldamorðingi, sem nú er uppi.

Löng var harmsagan í Suður-Vietnam, þar sem Bandaríkin komu til valda hverju illmenninu á fætur öðru. Þeir köstuðu ríkinu þar með í fang ógnarstjórnar Norður-Vietnan, sem hefur síðan gerzt fjölþreifin víðar um lndókína.

Verst hafa Bandaríkin komið fram í Mið- og Suður-Ameríku, þar sem þau hafa áratugum saman stutt þjófa og glæpamenn til valda. Duvalier á Haiti, Batista á Kúbu og Somoza í Nicaragua eru einna frægustu dæmin. Þá hafa Bandaríkin stuðlað að illræmdum herforingjastjórnum, svo sem var í Argentínu til skamms tíma og er enn í Chile.

Nauðsynlegt er, að stjórnmálamenn og embættismenn Bandaríkjanna reyni að gera sér grein fyrir, hvernig standi á þessum ósköpum, sem stinga í stúf við hefðir lýðræðis og fjármála í Bandaríkjunum sjálfum. Einnig þurfa bandamenn þeirra að gera sér grein fyrir þessu.

Fulltrúar Bandaríkjanna í utanríkismálum, hermálum og á öðrum sviðum tala yfirleitt ekki í útlöndum mál heimamanna og eiga því erfiðara en ella með að átta sig á aðstæðum. Þar við bætist, að Bandaríkin og fulltrúar þeirra hafa áratugum saman haft meira fé milli handa en gengur og gerist í öðrum löndum.

Þetta hefur sogað að þeim fólk, sem sameinar hundseðli, peningagræðgi og ófyrirleitni. Þessum jámönnum tekst oft að efla misskilning fulltrúa Bandaríkjanna á stöðu mála í öðrum ríkjum. Og sem jámönnum tekst þeim oft að auka völd sín með stuðningi Bandaríkjanna.

Um leið og fulltrúar Bandaríkjanna nota jámennina til að efla áhrif sín til skamms tíma, sjá þeir oft galla þeirra og fyrirlíta þá undir niðri. Þetta álit yfirfæra þeir svo á þjóðina í landinu í heild. Þannig hættir þeim til að vanmeta erlendar þjóðir.

Við sjáum þetta hér á landi, að vísu í tiltölulega mildri útgáfu. Frá upphafi síðari heimsstyrjaldarinnar hefur sogazt að bandarísku herliði ýmis óværa, sem bezt lýsir sér í langvinnu hermangi. Skyldu ekki margir yfirmenn á Vellinum hafa, vegna ákveðinna dæma, litið á Íslendinga sem þjófótta?

Á liðnum áratugum hafa verið hér margir bandarískir sendimenn, sem hafa hvorki þekkt tunguna né þjóðina og aðeins umgengist þröngan hóp jámanna, sumra hverra lítilla sæva. Slíkir sendimenn hljóta að fá skekkta mynd af Íslendingum sem bandamönnum.

Vandinn hér á landi hefur verið sáralítill í samanburði við þriðja heiminn, þar sem fátækt er almenn, lýðræði hartnær óþekkt og lífsbaráttan grimm. Við fáum því aldrei neinn Marcos, Ky, Doe eða Duvalier. En rót vandans er eigi að síður nokkurn veginn hin sama, málleysi og ríkidæmi Bandaríkjamanna.

Jónas Kristjánsson.

DV

Samkvæmt gildandi túlkun ráðamanna Sovétríkjanna á Helsinki-samkomulaginu má reyna að efla mannréttindi á Suðurskautslandinu. Annars staðar eru mannréttindi innanríkismál viðkomandi valdhafa. Þeir telja þau að minnsta kosti vera innanríkismál sitt í Sovétríkjunum.

Þannig rita ráðamenn Sovétríkjanna undir samninga af ýmsu tagi og finna síðan túlkun, sem gerir undirskrift þeirra að engu. Dæmið um mannréttindakafla Helsinki-samkomulagsins er grófasta dæmið af mörgum um, að sovézkar undirskriftir eru marklausar í vestrænum skilningi.

Þess vegna er ástæðulaust að gera sér rellu út af litlum og lélegum undirskriftum á toppfundi leiðtoga heimsveldanna í Genf. Frekar er ástæða til að fagna því, að hætta á misskilningi hefur ekki aukizt vegna þess að marklausum pappírsskjölum hafi fjölgað.

Sem dæmi um gagnsemi eða gagnsleysi samninga við Sovétríkin má nefna Salt II, hinn kunna samning um takmörkun vígbúnaðar. Þrátt fyrir hann hafa ráðamenn Sovétríkjanna látið setja upp tvö ný kerfi milliálfuflauga. Ennfremur hafa þau haldið leyndum 75% af upplýsingum um vopnatilraunir.

Ráðamenn Sovétríkjanna telja það merki um geðveiki, er hópur af þrælum þeirra myndar félag um að fylgjast með efndum á mannréttindakafla Helsinki-samkomulagsins. Hverjum einasta þeirra hefur verið stungið á hæli, þar sem þeir sæta sérkennilegum læknavísindum Sovétríkjanna.

Þrátt fyrir misnotkun læknavísinda í Sovétríkjunum hefur Kasov læknir, sem er aðstoðar-heilbrigðisráðherra, fengið helminginn af friðarverðlaunum Nóbels að þessu sinni. Aulaskap Norðurlandabúa í þessum efnum virðast engin mörk sett. Þeir beinlínis heiðra skálkinn.

Amnesty hefur á skrám sínum nöfn 560 stjórnmálafanga í Sovétríkjunum. Síðan Gorbatsjov komst til valda, hafa fjórir andófsmenn dáið í þrælkunarbúðum hans. Síðan hann komst til valda hefur aukizt notkun geðsjúkrahúsa gegn þeim, sem ekki eru sammála stjórnvöldum.

Andrei Sakharov, Jelena Bonner og Anatoli Sjaranski eru þrjú frægustu nöfnin úr hinum mikla hópi, sem Sovétstjórnin ofsækir. Dæmi um hina vaxandi hörku er, að árið 1979 fengu 51.320 gyðingar að flýja Sovétríkin, en í fyrra aðeins 896. Í ár verða þeir ekki fleiri.

Sovétríkin eru hernaðar- og ofbeldisveldi, sem hvílir á efnahagslegum brauðfótum. Það er eina stórveldið, sem heldur úti umfangsmiklum hernaði víða um heim, svo sem í Afganistan, Kampútseu og Eþiópíu. Það er á mun meiri hraða í vígbúnaðarkapphlaupinu en hitt heimsveldið.

Að baki er þjóðfélag, sem býður fólki meðaltekjur, sem eru langt undir fátækramörkum í Bandaríkjunum og til dæmis Íslandi. Sovétríkin eru eins og Sparta fornaldar, efnahagslegt sníkjudýr, sem lifir á útþenslu og ofbeldi, sérhæfir sig í hernaði.

Gorbatsjov telur sig þurfa ítök í Vestur-Evrópu til að bæta upp hina efnahagslegu brauðfætur heima fyrir. Hann veit, að Sovétríkin eru á mörgum sviðum að dragast hratt aftur úr Vesturlöndum, til dæmis í tölvutækni. Lausn hans er að Póllandiséra Vestur-Evrópu.

Ef Vesturlandabúar láta ekki taka sig á taugum, átta sig á, að pappírsgögn eru lítils virði og að aldrei má skilja á milli friðar annars vegar og mannréttinda hins vegar, má búast við, að Sovétríkin linist um síðir í taugastríðinu og fari að huga að marktæku samkomulagi.

Jónas Kristjánsson

DV

Þótt forustumenn heimsveldanna gangi saman niður að Genfarvatni, eykst friðaröryggi jarðarbúa ekki neitt. Slíkum gönguferðum er ætlað að biðja fólk um að taka viljann fyrir verkið og hugsanlega einnig að breiða yfir nepju þess, að toppfundur sé nokkurn veginn árangurslaus.

Fundurinn í Genf er haldinn í skugga meira ofstækis forustumannanna en var hjá fyrirrennurum þeirra. Reagan Bandaríkjaforseti hefur að vísu smám saman orðið reynslunni ríkari og er nú ekki eins orðljótur um Sovétríkin og hann var fyrst í forsetatíð sinni.

Ekkert hefur hins vegar komið í ljós, sem bendir til, að Gorbatsjov hafi lært af neinni reynslu. Hann heldur líka fast við hina markvissu samningastefnu Gromykos að fara út á yztu nöf og sitja þar sem fastast, unz mótherjinn gefst upp fyrir friðarsinnum heima fyrir.

Gorbatsjov er raunar þegar farinn að virkja friðarsinna í Vestur-Evrópu með markvissari hætti en fyrirrennararnir. Þeir litu mjög eindregið á samskiptin við Bandaríkin sem hornstein heimsvaldastefnu sinnar, en Gorbatsjov reynir fremur að draga Vestur-Evrópu og Kína í spilið.

Markmið Gorbatsjovs er að kljúfa Vestur-Evrópu frá Bandaríkjunum, koma af stað ágreiningi þar í milli út af sem flestum atriðum, til dæmis geimskjaldaráætluninni, úr því að ekki tókst að koma á klofningi út af svari Vesturlanda við meðaldrægum eldflaugum Sovétríkjanna.

Á því sviði kemst hann í feitt. Almenningsálitið í Vestur-Evrópu er klofið. Ofan á fyrri tegundir friðarsinna hefur lúterska kirkjan í vaxandi mæli tekið að sér Júdasarhlutverk gegn frelsis- og mannréttindastefnu Vesturlanda með því að reka einhliða friðarstefnu.

Í hvert sinn, sem friðarsinnar í Vestur-Evrópu koma saman til einhliða aðgerða eða mótmæla gegn viðbúnaði Vesturlanda, sannfærast ráðamenn Sovétríkjanna betur um, að þeim henti vel að sitja sem fastast frammi á yztu nöf og bíða eftir bilun í vestrænu samstarfi.

Þegar Gorbatsjov hefur tekizt að reka fleyginn á kaf, hyggst hann færa sig upp á skaftið og gera Vestur-Evrópu að ljúfari aðila í samskiptum við Sovétheiminn. Við höfum kynnzt því hér, að kaupmenn og embættismenn hafa í viðskiptasamningi verið fengnir til að skrifa undir sovézkan áróður.

Okkur væri nær að gera stífa kröfu til Sovétríkjanna um, að komið verði upp óyggjandi vopnaeftirliti, sem leiði í ljós, hvort þar í landi sé SS-20 kjarnorkuvopni eða -vopnum beint til okkar og hvort hér á landi sé einhverjum slíkum vopnum beint að Sovétríkjunum.

Niðurstaða slíkrar athugunar yrði vafalaust sú, að Sovétríkin séu nú þegar sek um að beita okkur ógnun og ofbeldi af slíku tagi. Og við hlytum þá að krefjast þess, að umsvifalaust og einhliða yrði látið af slíku. Við mundum líka sjá betur, hvaða heimsvaldastefna er ofbeldishneigðust.

Meðan Gorbatsjov er ófáanlegur til að semja á alþjóðavettvangi um virkt og gagnkvæmt eftirlit með framkvæmd alþjóðasamninga, er útilokað fyrir Vesturlönd að gefa eftir í neinu. Sovétríkin hafa hingað til svikið alla samninga um takmörkun vígbúnaðar og aukin mannréttindi.

Kominn er tími til, að vestrænir friðarsinnar hætti að vera nytsamir sakleysingjar og átti sig á, að yfirlýsingar, hvort sem er um frystingu, samdrátt eða vopnalaus svæði, eru verri en engar, ef meginmarkmið þeirra er ekki að koma upp eftirliti, sem leiðir sannleikann í ljós.

Jónas Kristjánsson.

DV

Ekki er við miklum árangri að búast á toppfundi heimsveldanna, sem nú stendur í Genf. Þó má segja, að nokkur árangur felist í því einu, að forseti Bandaríkjanna og framkvæmdastjóri sovézka kommúnistaflokksins skuli yfirleitt hittast, eftir langt hlé á slíkum fundum.

Heimsveldin hafa hvort í sínu lagi lagt fram tillögur um helmings fækkun kjarnaodda og að hvor aðili um sig megi hafa 6000 slíka. Þessi samræming er til bóta, þótt smáa letrið sé mjög misjafnt hjá málsaðilum og einnig þótt 6000 oddar séu töluvert umfram öryggi.

Verst við fundi af þessu tagi er óskhyggjan, sem þeir vekja í brjóstum Vesturlandabúa. Fólk er orðið langþreytt á spennunni milli heimsveldanna og hefur vaxandi áhyggjur af endalokum mannkyns. Margir telja tækniþróunina hafa breytt kjarnorkuöryggi í kjarnorkuóöryggi.

Ekki voru traustvekjandi rassaköst bandaríska herliðsins á Keflavíkurflugvelli, þegar Shevardnadze, utanríkisráðherra Sovétríkjanna, var hér í opinberri heimsókn á dögunum. Menn spyrja eðlilega, hvort agalausir menn geti ekki hreinlega komið af stað stríði fyrir mistök.

Þegar svo er komið, að einungis sex mínútur þarf til að koma kjarnaoddi í mark, er ekki mikið svigrúm til að átta sig á mistökum. Æðikollar á Keflavíkurvelli gætu hrundið af stað austrænu viðvörunarkerfi, sem byggir á sjálfvirkni ótrausts tölvubúnaðar.

Við slíkar aðstæður er eðlilegt, að bandarískar ráðagerðir um geimskjöld njóti töluverðs fylgis þar í landi og raunar víðar. Fólki er huggun í tilhugsuninni um eins konar regnhlíf, sem geti hindrað hvern einasta kjarnaodd óvinar í að komast í mark.

Ekki er ástæða fyrir Reagan Bandaríkjaforseta að verða við kröfum um að hætta við rannsóknir, sem miða að geimskildi í framtíðinni. Hastarleg viðbrögð í Sovétríkjunum benda einmitt til, að geimskjöldur geti verið góður kostur, ef hann er þá yfirleitt framkvæmanlegur.

Óskhyggjan á Vesturlöndum kemur meðal annars fram í trú sumra á, að hinn nýi framkvæmdastjóri sovézka kommúnistaflokksins sé mannlegri en fyrirrennarar hans. Það er hreinn og klár misskilningur. Gorbatsjov hefur stáltennur á bak við brosið, svo sem Gromyko hefur bent á.

Gorbatsjov hefur sýnt mikinn áhuga á að knýja þræla sína til meiri afkasta og gefa þeim minna færi á að drekkja sorgum sínum í brennivíni. Hann er hlynntur járnaga, mun harðskeyttari en Tsjernenko og Brésnjev. Vesturlandabúar geta ekki búist við neinu góðu frá hans hendi.

Ekki bætir úr skák, að Gorbatsjov hefur, eins og utanríkisráðherra hans, reynzt vera illa að sér í alþjóðamálum. Hann er háður áróðurskenndum fréttaflutningi sinna manna og telur sér til dæmis trú um, að mannréttindi séu mjög svo fótum troðin á Vesturlöndum.

Þegar Shultz, utanríkisráðherra Bandaríkjanna, var í Kreml á dögunum, kom á óvart, hversu mikið slagsmálastuð var á Gorbatsjov. Hann flutti áróðursræður út í bláinn og var með framítektir, sem til skamms tíma hafa ekki þótt fínar í hinum diplómatíska heimi.

Vísast verða Vesturlandabúar að sætta sig við, að toppfundurinn í Genf breyti ekki miklu. Fólk verður áfram að búa við öryggisleysi og kvíða. Sovétríkin stefna enn að heimsyfirráðum og munu áfram baka vestrinu sálrænan og peningalegan herkostnað af verndun frelsis og mannréttinda.

Jónas Kristjánsson.

DV

Einmitt núna er orðið brýnna en nokkru sinni fyrr, að stjórnvöld stöðvi söfnun opinberra skulda í útlöndum, útþenslu hins opinbera og þá verðbólgu, sem stafar af skorti á jafnvægi í opinberum fjármálum. Allt höfum við þetta í orði, en ekkert á borði.

Fyrir skömmu voru vextir á verðbréfamarkaði farnir að lækka vegna aukins framboðs á peningum. Veðskuldabréf einstaklinga höfðu lækkað úr 17%, í 15%, og fyrirtækja úr 14% í 12,5%. Var þá búizt við, að þessir vextir mundu áfram lækka og hafa áhrif á aðra vexti.

Þetta var ánægjuleg þróun. Eftirspurn fjármagns var áratugum saman búin að vera svo miklu meiri en framboðið, að raunvextir hlutu að verða tiltölulega háir, þegar þeir komu til sögunnar. Lækkun þeirra eftir svo skamman tíma benti til ótrúlegs árangurs í leitinni að jafnvægi.

En þá kom reiðarslagið um daginn. Sjálfur ríkissjóður bauð hækkun vaxta á spariskírteinum sínum úr 7% í 9,23%. Þetta reyndist rothögg á hina jákvæðu þróun vaxtalækkunar. Umsvifalaust snerist dæmið við. Í stað þess að lækka meira fóru vextir að hækka að nýju.

Ríkissjóður var í slæmri stöðu. Komið var að innlausn 250 milljón króna af gömlum spariskírteinum. Fjármálaráðherra sá fram á, að þetta yrði ekki allt endurnýjað. Sumt spariféð mundi leita annarrar útrásar. Hækkunin var örvænting til að halda þessu fé.

Auðvelt er að sjá, að sama freisting verður knýjandi í hvert sinn, er ríkissjóður þarf að leysa inn spariskírteini. Þá mun fjármálaráðherra langa til að hækka vexti nýrra skírteina, svo að féð haldist inni í ríkissjóði. Ríkið er þannig hliðstæða fórnardýra okrara.

Verst er, að ráðamenn og fjármálaráðherra hafa ekki hugmynd um, hvort ríkið hefur til lengdar efni á að sprengja upp vaxtamarkaðinn á þennan hátt. Þeir þykjast alltaf geta hækkað skatta, nú síðast vörugjald um heilan milljarð. Þeim getur tæpast verið sjálfrátt.

Á sama tíma leggja þeir fram frumvarp til fjárlaga, þar sem segir orðrétt: “. . . nást þrjú meginmarkmið. Í fyrsta lagi er erlendum lántökum stillt í hóf, þannig að nýjar erlendar lántökur opinberra aðila verða ekki meiri en nemur afborgunum eldri gengisbundinna lána.”

Ennfremur: “Í öðru lagi er með þessu frumvarpi séð til þess, að sem næst jöfnuður verði á rekstri ríkisins, en það er veigamikil forsenda jafnvægisbúskapar á efnahagssviðinu almennt. Loks er. . . stefnt að því, að umsvif ríkisins verði ívið minni en á yfirstandandi ári.”

Gott væri, ef satt væri. Staðreyndin er hins vegar alveg þveröfug við fullyrðinguna. Ef hið opinbera er skoðað í heild og því, sem menn eru farnir að kalla C-hluta fjárlaga, bætt við A- og B-hlutann, kemur í ljós, að allt er áfram á fyrri heljarbraut.

Frumvörp fjármálaráðherra og ríkisstjórnarinnar til fjárlaga og lánsfjárlaga sýna, að erlendar skuldir hins opinbera munu að óbreyttu vaxa um hátt í tvo milljarða króna eða sem svarar hátt í 2%. af þjóðarframleiðslu á næsta ári. Þetta er hörmulegra en orð fá lýst.

Til viðbótar hyggst ríkisstjórnin skrúfa upp verðbólguna með eins milljarðs vörugjaldi, sem fer beint út í verðlagið. Því verður áfram spenna, óhófseftirspurn fjármagns og hækkandi vextir. Nema ríkisstjórnin hætti að ljúga að sjálfri sér og öðrum, – snúi við blaðinu.

Jónas Kristjánsson.

DV

Gamla fjárlagafrumvarpið frá í haust hefur nú gengið aftur á Alþingi eftir nokkra hrakninga. Ekki er langt síðan þingflokkur sjálfstæðismanna barði í borðið og hótaði stjórnarslitum, ef þingflokkur framsóknarmanna féllist ekki á það í þáverandi mynd.

Síðan skutu þingflokkur sjálfstæðismanna og miðstjórn Sjálfstæðisflokksins á frægum fundi í Stykkishólmi. Þar var ákveðið, að frumvarpið væri óalandi og óferjandi. Nauðsynlegt væri að skera það niður við trog til að stöðva skuldasöfnun í útlöndum.

Til frekari áherzlu skipti þingflokkurinn á fjármálaráðherrum og gerði sjálfan flokksformanninn að sláturstjóra í ráðuneytinu. Niðurstaðan er samt sú, að lítillega hefur verið kroppað í frumvarpið, en í stórum dráttum, rúmlega 99%, er það enn óbreytt.

Eini markverði niðurskurður opinberra útgjalda er frestun framkvæmda við Blönduvirkjun um eitt ár til viðbótar við árið, sem fyrri útgáfa frumvarpsins fól í sér. Þetta sparar mikið fé, 250 milljónir króna á næsta ári. Þannig eru menn smám saman að láta orkuvímuna renna af sér.

Næststærsti liðurinn er Þróunarfélagið, sem á að fá 50 milljónum minna en áður var gert ráð fyrir. Þar með er nokkurn veginn tryggt, að andvana er fædd sú hugsjón ríkisstjórnarinnar. Hún hefur svo mikinn kostnað af gömlum atvinnugreinum, að hún hefur ekki efni á nýjum.

Ekki er gerð hin minnsta tilraun til að hreyfa við sumum dýrustu þáttum ríkisútgjalda, svo sem ríkisrekstri hins hefðbundna landbúnaðar og vegagerð, sem komin er út í alvarlegar hugleiðingar um brúun ósa í kjördæmi fjármálaráðherra og borun gata í ýmis fjöll.

Ofangreindir tveir niðurskurðarliðir eru raunar utan frumvarpsins eins og það er sett fram. Innan þess eru smámunir á borð við fjórar milljónir af Þjóðarbókhlöðu, fimmtán af Listasafni Íslands, fimm af Háskólanum og sex af Raunvísindastofnun, – aðallega til að sýna hugarfarið.

Marklítið er að slengja fram niðurskurði almenns rekstrar ríkisins um 170 milljónir vegna samdráttar í risnu, ferðalögum og öðru slíku. Sjálfsagt er að trúa þessu strax og tekið er á því, en ekki deginum fyrr. Við höfum séð of mörg loforð af því tagi.

Ánægjulegt er, að fjármálaráðherra og ríkisstjórnin skuli hafa uppgötvað, að Póstur og sími sé 160 milljónum ríkari en áætlað var fyrir mánuði. Slíkar uppfinningar hafa þó hingað til fremur lyktað af bókhaldsbrögðum en af raunverulegum fjársjóðsfundi.

Og eftirtektarvert er, að fjársjóðsfinnendur skuli ekki hafa áttað sig á, að húsnæðisgeirann vantar meira en 1000 milljónir til að standa við kosningaloforð, sem stjórnarflokkarnir gáfu á sínum tíma og hafa margítrekað síðan, meðal annars síðastliðið vor.

Dæmigert fyrir hina nýju útgáfu gamla frumvarpsins er, að ráðherrar finna með röntgenaugum þægilegu atriðin, en eru alveg blindir á hin óþægilegu. Þess vegna er frumvarpið jafnmarklaust og það var í fyrri mynd, ónothæft með öllu til þess brúks sem því er ætlað.

Frumvarpið mun auka skuldir hins opinbera í útlöndum um að minnsta kosti 1600 milljónir króna, stækka opinbera geirann og efla verðbólguna vegna skorts á jafnvægi opinberra fjármála. Það stendur ekki við eina einustu af forsendunum, sem birtast í inngangi þess.

Jónas Kristjánsson.

DV

Tillögur Þrastar Ólafssonar, framkvæmdastjóra Dagsbrúnar, um svokallaða lífskjarasamninga eru eðlilegt framhald atburðarásarinnar í fyrra, þegar hliðstæðar hugmyndir í Alþýðusambandinu urðu að víkja fyrir misheppnuðu hópefli hjá opinberum starfsmönnum.

Skoðanir Þrastar njóta stuðnings Guðmundar J. Guðmundssonar, formanns Dagsbrúnar, Alþýðusambandsins og síðast en ekki sízt Alþýðubandalagsins eftir landsfundinn um helgina. Þeim hefur verið vel tekið af framkvæmdastjóra Vinnuveitendasambandsins og formanni Sjálfstæðisflokksins.

Að baki liggur löng lífsreynsla. Menn hafa áttað sig á, að engu máli skiptir, hvort laun hækki um 10% eða 100% í kjarasamningum. Það eru önnur atriði en prósentur og krónutölur, sem ráða því, hvort lífskjör fólks batna eða versna. Þröstur nefnir nokkur slík.

Eftir þessa síðbúnu uppgötvun er skammt í, að menn fari að átta sig á, að beztu forsendur bættra lífskjara felast í öflugu og arðbæru atvinnulífi, ríkum fyrirtækjum, sem hafa efni á að borga almennilegt kaup. En vísast þarf meiri lífsreynslu til að átta sig á slíku.

Opinberir starfsmenn hafa litla möguleika á hugljómun af þessu tagi. Þeir vinna hjá fyrirtæki, sem enginn veit, hvort er arðbært eða ekki. Þeir geta þess vegna gert gegndarlausar kröfur, því að fyrirtækið verður aldrei sagt til sveitar. Það er sjálft hið opinbera.

Fyrir réttu ári fór þetta Limbó í verkfall. Þátttakendur höfðu af því mikla nautn, einkum kennarar. Þeir tóku þátt í ævintýri, sem Guðmundur J. Guðmundsson var mörgum sinnum búinn að gera. Það var nýtt fyrir þeim að rækta með sér hópefli á verkfallsvakt.

Áhorfendum fannst hins vegar hópeflið frekar minna á sjálfspyndingarhvöt. Niðurstaðan var nefnilega sú, að opinberir starfsmenn drógust meira aftur úr. Þeir fengu sínar krónur og prósentur, en aðrir fengu meira. Þennan gang lífsins er Þröstur farinn að þekkja.

Formaður Bandalags starfsmanna ríkis og bæja er ekki hrifinn af tillögum Þrastar. Formaðurinn er enn í vímu hópeflisins. Hann hefur ekki enn áttað sig á, að sjálfur beið hann frægan ósigur fyrir réttu ári, þegar kjör opinberra starfsmanna voru gerð verri en þau voru áður.

Hópeflið á enn vísa stuðningsmenn, þótt formaður Dagsbrúnar sé orðinn þreyttur á verkfallsvaktinni. Opinberir starfsmenn eru sjálfsagt til í einn eða tvo slagi í viðbót. Öflugur minnihluti í Alþýðubandalaginu hefur meiri áhuga á upplausn en kjarabótum.

Mikilvægt er, að ríkisstjórnin og Vinnuveitendasambandið taki vel hugmyndum Þrastar, ekki bara í orði, heldur einnig á borði. Slík viðbrögð gætu auðveldað útbreiðslu skilnings á kostum lífskjarasamninga fram yfir hópefli, verkfallsvaktir og sjálfspyndingu.

Auk þess er nauðsynlegt, að ríkisstjórnin öðlist síðbúinn skilning á, að raunvextirnir hafa skipt þjóðinni í tvo hluta, þann, sem byggði á kostnað sparifjáreigenda, og hinn, sem er að byggja eða á eftir að byggja. Það er lífsnauðsyn, að unga fólkinu sé ekki sparkað úr þjóðfélaginu.

Ekki er síður nauðsynlegt, að hægri kanturinn í pólitíkinni átti sig seint og um síðir á, að léleg lífskjör þjóðarinnar gera ráð fyrir, að hvorugt foreldrið sé heima. Þess vegna þarf að spýta miklu fé í barnagæzlu. Um sitthvað slíkt ættu hægri og vinstri að sameinast í nýrri og skárri ríkisstjórn.

Jónas Kristjánsson.

DV

Frystiiðnaður okkar hefur lent í miklum vanda. Eftir að hafa í nokkra áratugi verið einn af helztu hornsteinum þjóðfélagsins er hann nú skyndilega orðinn lítt eða ekki hæfur til samkeppni um hráefni og vinnuafl. Hann er að hrata í stöðu hins hefðbundna landbúnaðar.

Nú er ekki lengur gott fyrir útgerð að vera í tengslum við frystihús. Þau skip standa sig fjárhagslega bezt, sem geta annaðhvort fryst sjálf um borð eða selt fiskinn erlendum keppinautum frystihúsanna. Þetta hefur komið skýrt fram einmitt núna í ár.

Dæmi eru um, að framleiðsluverðmæti á hvern skipverja á frystitogara komist upp í sjö milljónir króna á ári. Hins vegar er framleiðsluverðmæti á hvern skipverja á hefðbundnum togara og hvern starfsmann í frystihúsi samanlagt ekki nema um hálf þriðja milljón.

Hinir togararnir, sem ekki hafa aðstöðu til að frysta um borð, geta í mörgum tilvikum annaðhvort siglt með aflann eða selt hann um borð í gáma. Gámarnir eru síðan fluttir með kaupskipum og jafnvel flugvélum til útlanda, þar sem innihaldið er verðlagt á frjálsum markaði.

Á þennan hátt hafa skipin losnað við að selja aflann á um og innan við 20 krónur kílóið til íslenzkra frystihúsa. Þau hafa að meðaltali fengið 47 krónur fyrir hann í útlöndum. Og menn hafa horft á bezta fiskinn seljast á 80 krónur, sem er fjórfalt innlenda verðið.

Vandræði frystingarinnar eru þar með ekki fullrakin. Ofan á fallbaráttuna um hráefnið bætist fallbaráttan um vinnuaflið. Frystihúsin eru að verða óvinsælir vinnustaðir, sem borga lágt kaup og bjóða slæma vinnuaðstöðu, en krefjast mikilla afkasta við færiböndin.

Í sumar greiddu íslenzk frystihús 126 króna tímakaup, en dönsk greiddu 260 krónur eða tvöfalt meira. Ljóst er, að þetta kaup stuðlar lítt að góðum lífskjörum í landinu, enda gengur það eingöngu vegna þess, að víða um land er fiskvinnsla eini atvinnukostur fólks.

Við þessar hörmulegu aðstæður er eðlilegt, að spurt sé, hvort frystingin sé orðin úrelt atvinnugrein eða hvort finna megi einhverjar skýringar, sem geti leitt til gagnaðgerða og lækninga. Þetta er mjög brýnt, til dæmis vegna atvinnuástandsins í mörgum sjávarplássum.

Tómt mál er að tala um hömlur við gámafiski og annarri siglingu með afla. Svokölluð vinnsla í landi er hreint og klárt rugl, ef hún eykur ekki verðmæti hráefnisins. Og staðreyndin er einfaldlega sú, að góður ferskfiskur er miklu verðmætari vara en freðfiskur.

Nokkrar vonir eru bundnar við endurfrystingu á afla, sem þegar hefur verið frystur um borð í togara. Slíkan afla er hægt að taka úr frystigeymslum eftir hendinni og nýta í tiltölulega dýra framleiðslu, ef rétt reynist, að fiskurinn tapi ekki umtalsverðum gæðum.

Frystiiðnaðurinn hefur hingað til einblínt á færibandaframleiðslu á tiltölulega ódýrum fiski handa bandarískum skólum, sjúkrahúsum og fangelsum. Menn verða hissa, þegar japanskir kaupendur biðja um fisk með haus og sporði og vilja sjá tálkn og augu eins og íslenzkir neytendur.

Ef frystiiðnaðurinn getur fært sig nær sérhæfðri framleiðslu handa kröfuhörðum og dýrum markaði, er hugsanlegt, að hann nái sér upp og geti á ný hafið samkeppni um hráefni og vinnuafl. Þetta verður að reyna, því að þjóðin telur sig ekki hafa efni á öðrum ómaga við hlið hins hefðbundna landbúnaðar.

Jónas Kristjánsson.

DV

Andúðin á markaðsskráningu erlends gjaldeyris, sem greinilega kemur fram hjá ríkisstjórninni og ráðgjöfum hennar úr Seðlabanka og Þjóðhagsstofnun, stafar af þreytu, en ekki af efnisatriðum málsins. Þessum aðilum finnst þægilegt að geta vísað vandanum til sjávarútvegsins.

Ríkisstjórnin og ráðgjafar hennar treysta sér ekki í átökin, sem fylgja nýrri skiptingu þjóðarkökunnar. Erfiður og árangurslitill slagur við verðbólgu hefur dregið mátt úr ríkisstjórninni. Hún hefur reynt að sýna hetjuskap og orðið móð af sárum. Hún er gömul og þreytt.

Enn er reynt að telja sjávarútveginum trú um, að hann skuldi svo mikið, að rétt gengi komi honum ekki að gagni. Röksemdafærslan er ekki upp á marga fiska, en felur í sér þann sannleika, að vonlaus er vondur rekstur, sem hefur dollaralán á bakinu.

Meðaltölin segja allt annað. Erlendur rekstrarkostnaður í sjávarútvegi er 25% af tekjum hans og erlendur fjármagnskostnaður 14%. Samtals er þetta rétt innan við 40% af tekjum sjávarútvegs. Aðeins þessi hluti gjalda er beint tengdur tekjum í gjaldeyri.

Meirihluti útgjalda sjávarútvegsins felst í lífskjörum starfsfólks og öðrum innlendum kostnaði. Þessi útgjöld eru aðeins að hluta og óbeint tengd gengi erlends gjaldeyris. Þessa staðreynd hafa stjórnvöld játað í hvert sinn, sem þau hafa breytt genginu.

Við gengislækkun batnar samkeppnisaðstaða vöru og þjónustu í hlutfalli við innlent vinnsluvirði hennar, þann hluta verðmætisins, sem er innlendur að uppruna. Kaupendur bæta sér upp hluta gengislækkunarinnar með því að beina viðskiptum sínum meira að slíkri vöru og þjónustu.

Þessi tilfærsla veldur því, að neytendur, þar með talið starfsfólk í sjávarútvegi, þurfa ekki að berjast fyrir að fá gengislækkun bætta til fulls heldur aðeins upp að þeim mun, sem eftir stendur. Þessi tilfærsla hefur komið að gagni við hverja gengislækkun.

Ekki er nóg með, að innlend framleiðsla eflist á kostnað innfluttrar, heldur eflist líka innlendur sparnaður á kostnað nýrra lána í útlöndum. Gengislækkun gerir fjárfestingu í útlendri vöru óhagstæða í samanburði við innlenda vöru og innlendan sparnað.

Gengislækkanir liðins tíma og þar á meðal sú í fyrra hafa nýtzt of illa að þessu leyti. Ríkisstjórnir hafa haft að þeim allt of langan aðdraganda, svo að spákaupmennska hefur eyðilagt árangurinn að verulegu leyti. Þess vegna er markaðsgengi betra en gengislækkanir.

Ennfremur hafa ríkisstjórnir vikið sér undan ábyrgð og fyrirhöfn með því að taka lán í útlöndum, hreinlega til að halda uppi lifnaði um efni fram. Þessi gjaldeyrir í formi lána er auðvitað í samkeppni við gjaldeyrinn, sem sjávarútvegurinn aflar.

Ríkisstjórnir geta eytt árangri gengislækkana með lántökum í útlöndum. En það er lítill hetjuskapur ráðherra að hóta sjávarútveginum slíku. Það er ekkert markaðslögmál, að ríkisstjórn þurfi að kikna í hnjáliðunum í hvert sinn, sem hún lendir í öðrum vanda en tapi í sjávarútvegi.

Ekki er síður aumlegt, þegar ráðherrar og ráðgjafar ríkisstjórnarinnar halda fram, að hið skráða gengi fari í raun nálægt markaðsgengi. Af hverju megum við ekki fá að sjá, hvort þetta er blekkisögn á léleg spil, sögð til að slá ryki í augu sjávarútvegsins?

Jónas Kristjánsson

DV

Aðeins 18% þjóðarinnar eru andvíg hvalveiðum okkar samkvæmt skoðanakönnun DV í síðasta mánuði. Fyrir tæpum þremur árum sýndi skoðanakönnun blaðsins, að 41% þjóðarinnar voru þá á svipaðri skoðun. Þannig hafa marktæk sinnaskipti orðið með þjóðinni í afstöðunni til hvalveiða.

Á þessum tíma hefur tvennt gerst. Sjávarútvegsráðherra okkar uppgötvaði smugu hinna svokölluðu vísindalegu hvalveiða. Og grænfriðungar hófu aðgerðir gegn þessum veiðum. Ef þeir halda slíku áfram á næsta ári, mun andstæðingum hvalveiða halda áfram að fækka hér á landi.

Þannig er þjóðremban hér og þannig er hún í öðrum löndum. Suður-Afríka er gott dæmi um þetta. Efnahagslegar refsiaðgerðir útlendinga hafa ekki sannfært hinn hvíta minnihluta um fánýti aðskilnaðarstefnunnar. Þvert á móti hafa þær stappað stálinu í aðskilnaðarsinna.

Í framhjáhlaupi má benda á hræsni þjóðkirkju okkar, sem mælti á kirkjuþingi með refsiaðgerðum gegn Suður-Afríku vegna aðskilnaðarstefnunnar, en nefndi engar refsiaðgerðir gegn Sovétríkjunum vegna framferðis þeirra í Afganistan. Þjóðkirkjan gerir sér þannig mannamun.

En í Suður-Afríku tapaði stjórnarflokkurinn í aukakosningum fylgi og þingsæti til öfgaflokks, sem berst harðlega gegn hvers konar eftirgjöfum við svarta meirihlutann. Þetta var fyrsta afleiðing hinna efnahagslegu refsiaðgerða gegn Suður-Afríku.

Síðan hefur stjórnarflokkurinn í Suður-Afríku færzt í átt til aukinna öfga til að vernda stöðu sína meðal hinna hvítu kjósenda. Á laugardaginn bannaði stjórnin fréttaflutning frá óeirðasvæðunum. Hún er með því að reyna að slá hulu yfir hryðjuverk sín.

Næsta stig málsins verður, að hinn svarti meirihluti lætur af stuðningi við stefnu hinna friðsamlegu mótmæla. Minnka munu áhrif Tutu biskups og annarra leiðtoga, sem vilja forðast ofbeldi. Aukið ofbeldi hinnar hvítu ríkisstjórnar mun framkalla svart ofbeldi.

Hingað til hefur borgarastyrjöldin í Suður-Afríku eingöngu geisað í hverfum og byggðum svarta fólksins. Þeir, sem fallið hafa, eru nærri eingöngu svartir. Þeir hafa ýmist verið drepnir af hryðjuverkasveitum lögreglunnar eða af andstæðum hópum svertingja.

Fyrri dæmi úr öðrum löndum Afríku benda til, að svartir menn í Suður-Afríku muni sækja rétt sinn með ofbeldi, þegar komið er í ljós, að hvíta ríkisstjórnin gefur hvergi eftir, heldur eykur hörkuna til að þjóna vaxandi ofbeldishyggju og þjóðrembu hvíta minnihlutans.

Kenyamenn og Zairemenn sóttu með ofbeldi sjálfstæði sitt í hendur hvíts minnihluta, sem neitaði að láta völdin af hendi. Á báðum stöðum færðu hinir svörtu ofbeldið heim til hvíta mannsins. Þeir færðu hryðjuverkin inn í hverfi og byggðir hvítra og inn á heimili þeirra.

Þessi gagnsókn er enn ekki hafin í Suður-Afríku. En hún er óhjákvæmileg, þar sem efnahagslegar refsiaðgerðir vesturlanda hafa leitt til aukinnar þjóðrembu og ofbeldisstefnu hvíta minnihlutans. Blóðbaðið í Suður-Afríku verður margfalt meira en það er nú.

Segja má, að refsiaðgerðirnar stuðli þannig óbeint að réttmætri valdatöku svarta meirihlutans í Suður-Afríku og séu þannig af hinu góða, þrátt fyrir blóðbaðið. En hin beinu áhrif eru ekki þau að knýja hvíta minnihlutann til að láta af ógnarstjórn, heldur eru þau þveröfug. Þær magna blóðbaðið.

Jónas Kristjánsson

DV

Uppgjöf og vonleysi gera vart við sig í sjávarútvegi um þessar mundir. Sumpart stafar þetta af vantrú á, að stjórnvöld dragi úr millifærslum frá sjávarútvegi til annarra þarfa í þjóðfélaginu. Vegur þar þyngst, að ríkisstjórnin er andvíg markaðsgengi á erlendum gjaldeyri.

Þótt stjórnvöld skipuleggi taprekstur í sjávarútvegi, eru í greininni enn til fyrirtæki, sem rekin eru með hagnaði. Það bendir til, að svartsýnin sé meiri en efni standa til. Fleiri forstjórar gætu tekið sér tak og náð fyrirtækjum sínum upp úr taprekstri og annarri eymd.

Sjávarútvegurinn er almennt séð of íhaldssamur um þessar mundir. Hann hefur glatað forustunni í hagkvæmni, sem hann hafði í alþjóðlegum samanburði fyrr á tímum. Hann er of seinn að tileinka sér nýjungar í tækni og rekstri, hráefni og afurðum.

Fyrr á þessu ári leiddi athugun í ljós, að dönsk fiskvinnsla keypti fiskinn á 40 krónur á meðan hin íslenzka keypti hann á 18 krónur. Á sama tíma greiddi danska fiskvinnslan 260 krónur á tímann í kaup, en hin íslenzka 126 krónur. Samanlagt stóðu Danir sig fjórum sinnum betur en við.

Tilraunir talsmanna frystiiðnaðarins til að útskýra þennan hrikalega mun hafa ekki verið sannfærandi. Ormatínslan, sem kostar okkur um hálfan milljarð króna árlega, skýrir ekki nema lítinn hluta þessa. Og skortur á sérhæfingu fiskvinnslustöðva er engin afsökun.

Þeir, sem kaupa íslenzkan gámafisk og annan ísfisk á markaði í Bretlandi, eru oft að sækjast eftir ákveðinni fisktegund af ákveðinni stærð, sem hentar nákvæmlega hinni sérhæfðu vinnslu þeirra. Þeir láta sig ekki muna um að aka fiskinum nokkurhundruð kílómetra.

Víða um land hagar hér svo til, að forstjórar fiskvinnslustöðva gætu komið upp sérhæfingu. Svo er til dæmis í Eyjafirði, utanverðu Ísafjarðardjúpi og á norðanverðu Snæfellsnesi, svo ekki sé talað um allt suðvesturhornið frá Þorlákshöfn til Reykjavíkur.

Ef akstur með fisk er tiltölulega ódýr í samanburði við hagnaðinn af sérhæfingu, er sjálfsagt fyrir íslenzka fiskvinnslustjóra að læra af erlendri reynslu, hætta að líta á sína stöð sem eina í heiminum og hefja samstarf sín í milli um sérhæfan og arðsaman rekstur.

Markaðsverð á fiski við löndun er aðferðin, sem erlendir keppinautar okkar nota til að ná árangri á þessu sviði. Hér á landi er of lítið hlustað á þá, sem mæla með fiskmarkaði í stað núverandi nefndarákvörðunar á fiskverði. Þetta er dæmi um íhaldssemi sjávarútvegsins.

Heldur betur hefur útgerðinni gengið að feta sig á braut nýjunga. Stöðugt fjölgar frystitogurum. Þeir eru reknir með örlitlum hagnaði á sama tíma og aðrir eru reknir með dúndrandi tapi. Þetta er ein leið af mörgum til að mæta andúð ríkisvaldsins á sjávarútvegi.

Þá er fólk smám saman að átta sig á, að ferskur fiskur er verðmætari en frystur, þótt enn vaði stjórnmálamenn í villu og svima og kvarti um, að “óunninn” fiskur sé fluttur úr landi. Sú kvörtun er raunar jafnvitlaus og fullyrðingin um, að markaðsgengi henti ekki sjávarútvegi.

Ýmis önnur atriði gætu orðið til framfara svo sem endurfrysting í landi, nýting á slógi, lifur og marningi, beiting enzyma, skelfrysting rækju og veiði krabbategunda. Þótt ríkisvaldið sé sjávarútveginum harðdrægt um þessar mundir, er ekki ennþá ástæða til að leggjast í öskustó.

Jónas Kristjánsson.

DV