Þessa dagana er einu sinni sem oftar verið að reyna að fá útlendinga til að starfa í frystihúsunum, svo að þau komist yfir að varðveita aflann, sem berst að landi. Á sama tíma er verið að amast við, að fiskurinn, sem frystihúsin komast ekki yfir, sé fluttur út í gámum.

Veiðikvóti skipa, sem selja í gáma, er skertur um 10% af þeim hluta aflans. Þar á ofan er greitt sérstakt 90 aura gjald á hvert kíló af þorski og 25 aura gjald af öðrum fiski, sem fluttur er út í gámum. Fiskvinnslu-sölusamtökin eru að reyna að fá þessar álögur auknar.

Gjaldið er ólíkt öðru verðjöfnunargjaldi í sjávarútvegi. Það rennur ekki eftir árferði fram og til baka til þeirra, sem greiða það. Ísfiskútflutningurinn fékk til dæmis enga endurgreiðslu, þegar Þýzkalandsmarkaðurinn hrundi vegna hringormakvikmyndar í sjónvarpi.

Í gámamálinu hefur Vestmannaeyjabær fengið gert fyrir sig áróðursplagg, sem kallað er skýrsla. Höfundur þess hefur ítarlegar skoðanir á málinu og flytur þær ákaft, en lætur fylgja með tölur, til að menn haldi, að raunvísindi séu á ferð, en ekki þrætubókarlist.

Með áróðursplaggi þessu hefur Vestmannaeyjabær tekið málstað frystihúsa og fiskvinnslufólks gegn málstað útgerðar og sjómanna í hagsmunaárekstri þessara aðila. Kaupstaðurinn hefur skipað sér í sveit með einokunarsamtökum útflutningsfyrirtækja fiskvinnslunnar.

Þessum hagsmunaaðilum hefur tekizt að knýja fram gámaálögur á útgerð og sjómenn og vilja fá þær auknar. Þar með vilja þeir fá vernduð frystihús, sem hafa svo litla og lélega framleiðni, að þau geta ekki greitt nægilegt kaup til að fá íslenzkt fólk til starfa.

Með færslu fjármuna frá útgerð og sjómönnum til fiskvinnslu vilja frystihúsin geta staðið undir kostnaði við að útvega útlendinga til starfa, greiða ferðir þeirra og uppihald og almennt séð forðað sér frá því að takast á við vanda lítilfjörlegrar framleiðni og lágs kaups.

Eitt helzta markmið okkar ætti að vera að efla atvinnugreinar, sem hafa gífurlega framleiðni og geta borgað sældarlaun, svo sem er í sjómennsku, en draga úr og breyta greinum, sem hafa dapra framleiðni og borga svo vond laun, að fá þarf útlendinga til starfa.

Lág laun í fiskvinnslu stafa af, að verðmætisaukningin er lítil. Ísfiskur selst til dæmis erlendis á sama verði og freðfiskur. Bezti fiskurinn selst á mun hærra verði sem ísfiskur. En lægra ísfiskverð er á ýmsum afgöngum, sem fiskvinnslan hendir í gáma vegna manneklu.

Til að breiða yfir þessar staðreyndir endurtaka talsmenn fiskvinnslunnar sífellt þá blekkingu, að hún sé fullvinnsla, en ísfiskurinn sé hráefni. Hið rétta er, að fiskvinnslan er að verulegu leyti bara geymsluaðferð, sem á í vök að verjast vegna bættrar flutningatækni.

Fiskmarkaðirnir nýju hafa breytt mati á verðgildi afla upp úr sjó og hvatt til nýrra framleiðslurása í fiskvinnslu, sem geta staðið undir markaðsverði á fiski. Slíkum mörkuðum mun fjölga og þeir munu knýja fram endurhæfinguna, sem fiskvinnslan vill forðast.

Fiskmarkaðir eru mun heilbrigðari vörn gegn óhóflegum gámafiski en skattlagning, kvótafrádráttur og aðrar kvaðir, sem færa fé frá arðbærri og launadrjúgri starfsemi yfir til hinnar þreyttu, sem vill verða kvígildi eða ómagi á borð við hefðbundinn landbúnað.

Mikilvægt er, að þjóðin verði á varðbergi gegn freistingum stjórnmálamanna, sem hneigjast til að þjóna hagsmunum útflutningshringa fiskiðnaðarins.

Jónas Kristjánsson

DV

Bezta eða skásta hlið hinnar nýju ríkisstjórnar felst í viðleitni Jóns Hannibalssonar fjármálaráðherra við að koma viti í fjárlagafrumvarpið, sem lagt verður fyrir Alþingi eftir mánuð. Hann kynnti ríkisstjórninni raunhæfar hugmyndir um þetta fyrr í vikunni.

Viðskilnaður fyrrverandi fjármálaráðherra, Þorsteins Pálssonar, var óvenjulega ömurlegur, þriggja milljarða halli á A-hluta fjárlaga á þessu ári og spá um hálfs fjórða milljarðs halla á A-hlutanum á næsta ári. Við þetta bætist svo halli á B og C hluta ríkisfjármála.

Jón hefur lagt til, að halli næsta árs verði skorinn niður úr hálfum fjórða milljarði í tæplega hálfan annan milljarð og að síðan verði ríkissjóður gerður út hallalaust árið þar á eftir, 1989. Hingað til hefur ríkisstjórnin talað um, að ná þessu marki á þremur árum.

Réttar eru röksemdir Jóns fyrir harkalegri viðbrögðum. Hinn mikli halli ríkisbúskaparins er veigamesti spennuvaldurinn í atvinnulífinu og grefur hratt undan áformum um stöðugt verðlag og fast gengi krónunnar. Þennan spennuvald verður að taka strax frá þjóðinni.

Æskilegast er að ná sem mestum hluta mismunarins með því að skera niður ríkisútgjöld. Þau eru því miður meira eða minna mörkuð ákveðnum verkefnum eða hafa tilhneigingu til að hækka sjálfvirkt. Þessa mörkun og sjálfvirkni þarf að afnema til að ná árangri.

Til dæmis verður að setja hömlur við smíði sjúkrahúsnæðis, sem ekki er hægt að reka. Einnig verður að setja sjúkrahúslið fjárlaga ákveðið hámark, til dæmis hundraðshluta af þjóðartekjum, og halda rekstrarútgjöldum innan rammans, þótt kveinað verði um allt land.

Annar liður, sem hingað til hefur haft siðferðilegt haustak á kerfinu, eru vegamálin. Einnig þar verður að setja framkvæmdum og rekstri eitthvert hámark, hundraðshluta af þjóðartekjum, og láta ekki óskhyggju eða aðrar fagrar hugsjónir trufla einbeittan niðurskurð.

Fjármálaráðherra hefur réttilega staðnæmzt við niðurgreiðslur búvöru sem vænlegasta niðurskurðarliðinn, heilan milljarð króna. Það hefur vakið lítinn fögnuð í hjörtum annarra ráðherra, sem yfirleitt gæta hagsmuna hefðbundins landbúnaðar gegn þjóðarhagsmunum.

Þeir benda á, að niðurskurður dragi úr sölu þessara afurða, og viðurkenna um leið, að niðurgreiðslur eru fyrir landbúnaðinn, en ekki neytendur. Þeir benda á, að söluminnkunin auki þörfina á útflutningsuppbótum, af því að ríkið tekur ábyrgð á öllu sukkinu.

Þessar ábendingar minna á, að fyrrverandi ríkisstjórn framdi undir andlátið verknað, sem líklega er lögbrot. Hún ábyrgðist kaup á einokunarverði á verulegu magni af kindakjöti og mjólkurafurðum, sem er langt umfram það, er þjóðin þarf að nota.

Að svo miklu leyti sem niðurskurður dugar ekki til að ná endum saman kemur til greina að hækka skatta. En þá verður ríkisstjórnin að gera sér grein fyrir, hvern hún telur vera eðlilegan hámarkshlut ríkisbáknsins af þjóðarbúskapnum. Sá hlutur er nú um þriðjungur.

Alltaf er freistandi að leysa mál ríkissjóðs með því að hækka skatta. Smám saman verður hlutur hans of hár og sligar undirbyggingu efnahagslífsins. Skattahækkanir hafa tilhneigingu til að enda með skelfingu. Um það eru ótal dæmi í veraldarsögunni, fyrr og síðar.

Miklu nær er að líta á þriðjung ríkisins sem hámark og skipta honum síðan í samræmi við handbært fjármagn, en ekki meintar þarfir, sem vaxa endalaust.

Jónas Kristjánsson

DV

Ef Reykjavíkurborg heimskast til að afhenda Iðnaðarbankanum hina umdeildu lóð á horni Miklubrautar, Háaleitisbrautar og Safamýrar, er líklegt, að borgin þurfi síðar að kaupa bankahúsið til niðurrifs, ­ ekki í þágu nágrannanna, heldur vegna umferðarslaufu.

Umferðarkerfið í Reykjavík er að hrynja. Misræmi flutningaþarfar og flutningagetu hefur í sumar orðið meira en það hefur verið í að minnsta kosti nokkra áratugi. Umferðarþunginn hefur reynzt vanáætlaður í meira lagi og á enn eftir að magnast verulega.

Reykjavíkurborg á erfitt með að létta hluta umferðarþungans af Miklubraut. Kleppsvegurinn er of afskekktur í borgarstæðinu. Svigrúmið við Bústaðaveginn er of þröngt, einmitt vegna þröngsýninnar, sem hefur lengi einkennt og einkennir enn borgarskipulag Reykjavíkur.

Tálsýnin um Fossvogsbraut er svo kapítuli út af fyrir sig. Þar skipulagði Reykjavík hraðbraut á útivistarsvæði Kópavogs. Borgaryfirvöld ímynda sér enn, að þau komist upp með þá óvenjulegu frekju, enda er borgarstjóri vanur að komast upp með ýmsan yfirgang.

“Þessari ákvörðun verður ekkert breytt”, getur borgarstjóri sagt við íbúa Safamýrar, sem hafa valið hann til embættis. En hann getur ekki sagt þetta við íbúa Kópavogs, sem hafa ekkert með borgarstjórann að gera og láta hann auðvitað ekki komast upp með moðreyk.

Niðurstaðan verður, að Miklabraut þarf að taka við meginhlutanum af austur-vestur umferðinni í borginni. Nú þegar er ástandinu bezt lýst sem hreinu öngþveiti, sem nær austur alla brautina, síðan áfram Vesturlandsveg og loks Suðurlandsveg upp undir Rauðavatn.

Tímabært er orðið fyrir borgarstjóra og hirðmenn hans að átta sig á, að líklegt er orðið, að öll gatnamót Miklubrautarássins þurfi um síðir að verða á brúm, allt vestan frá Umferðarmiðstöð austur í Smálönd. Líkurnar nægja til að kalla á, að land sé tekið frá.

Víða sjáum við slys, sem felast í, að leyft hefur verið að byggja á lóðum, sem síðan kom í ljós, að þurfti að nota til annars. Þrengslin við Bústaðaveg eru bara eitt dæmið um þetta. Komið hefur í ljós, að eitt alvarlegasta dæmið er nýi miðbærinn við Kringlumýrarbraut.

Opnun Kringlunnar hefur sýnt, að byggt hefur verið allt of þröngt á þessu svæði. Götur og bílastæði samsvara ekki þörfinni. Þetta er afar sérkennilegt, því að allt er þetta nýbyggt svæði og ætti að vera skipulagt í samræmi við þekkingu og reynslu líðandi stundar.

Við nýja miðbæinn hefur Reykjavíkurborg orðið að breyta of þröngu skipulagi, nýlegu, og setja flóknar slaufur og brú við erfiðar aðstæður í kringum benzínstöðvar Miklubrautar. Betra hefði verið að sýna framsýni á sínum tíma og taka frá land í þessu skyni.

Stóraukin verzlun í nýja miðbænum er einn mikilvægasti þáttur hins aukna álags á Miklubraut. Það mátti auðvitað sjá fyrir. Þetta gæti borgarstjóri nú séð eftir dúk og disk og sparað sér digurbarkalegar yfirlýsingar um bankabyggingu í slaufurými götunnar.

Hinn sérstæði stjórnunarstíll Reykjavíkur, þar sem kokhraustur borgarstjóri situr með jámenn eina í kringum sig, eilífðar-embættismenn á aðra hönd og beinleysis-borgarfulltrúa á hina, dregur úr möguleikum á, að unnt sé að sjá að sér og leiðrétta ranga kúrsa.

Þetta eru kjörnar aðstæður til að detta beint ofan af háaleiti hrokans niður í greindarlægð aukinna þrengsla við mikilvægustu umferðaræð borgarinnar.

Jónas Kristjánsson

DV

Fyrir kosningar gaf Sjálfstæðisflokkurinn þjóðinni flugstöð við Keflavíkurflugvöll. Mikið var um dýrðir, þegar stjórnmálamenn og embættismenn stimpluðu í þjóðarsálina, hver væri gefandinn. Eftir kosningar hefur þjóðin smám saman verið að fá reikningana senda.

Þetta eru venjuleg vinnubrögð, sem hafa tíðkazt hér á landi áratugum saman. Stjórnmálaflokkarnir eru alltaf að gefa kjósendum eitthvað fyrir kosningar. Reikningar eru aldrei gerðir upp fyrr en að kosningum loknum. Þá kemur alltaf í ljós, að kjósendur borga.

Kröfluvirkjun hefur þá sérstöðu meðal gjafanna, að hún var svo dýr, að Sjálfstæðisflokkurinn, Framsóknarflokkurinn og Alþýðubandalagið hafa ekki enn þorað að láta þjóðina borga. Krafla er enn að mestu ógreidd í skuld og bíður eftir greiðslugetu barna okkar.

Viðbrögð hins svokallaða almenningsálits eru ævinlega hin sömu. Í heitum pottum sundlauga og annars staðar, þar sem menn hittast á förnum vegi, er kvartað og kveinað út af framferði stjórnmálamanna. Svo kjósa kveinendur hina sömu leiðtoga í næstu kosningum.

Yfirgripsmesta og langdýrasta hneyksli stjórnmálasögu síðustu þriggja áratuga eru gerðir allra íslenzkra stjórnmálaflokka í hefðbundnum landbúnaði. Framsóknarflokknum er oftast kennt um þær, en aðrir flokkar bera þó á þeim nákvæmlega hina sömu ábyrgð.

Núverandi stjórnmálaflokkar, sem eiga fulltrúa á Alþingi, hafa annað hvort skipað ríkisstjórnir, sem hafa rekið stefnu móðuharðinda af mannavöldum í hefðbundnum landbúnaði, eða verið í stjórnarandstöðu, sem hefur heimtað meiri peninga í botnlausu hítina.

Kjósendum er að sjálfsögðu heimilt að verðlauna með stuðningi sínum hvern þessara flokka sem er. Hitt er undarlegt, að þeir skuli líka kvarta og kveina yfir því, sem þeir kalla yfir sig. Það sýnir starblindu þeirra sjálfra á eðlilegt pólitísk samhengi í lýðræðiskerfi.

Okkar þjóðskipulag reiknar með, að kjósendur taki þátt í stjórnmálaflokkum til að hafa áhrif á stefnu þeirra. Það gerir ráð fyrir, að þeir kjósi menn og stefnur, sem þeir telja mest til heilla. Og loks býst það við, að kjósendur láti ekki ljúga að sér nema einu sinni.

Íslenzkir kjósendur láta hins vegar gabbast hvað eftir annað. Í stað þess að sjá samhengið og taka afleiðingunum, safnast þeir saman í heita potta sundlauganna eða á öðrum stöðum og fárast út af eigin sök, hrista höfuðið út af leiðtogum, sem þeir hafa sjálfir endurkosið.

Síðasti samgönguráðherra hafði að lokaverkefni að gefa gæludýrum útboðsframkvæmdir við Egilsstaðaflugvöll. Bráðum verður farið að taka við hann viðhafnarviðtöl sem aldraðan stjórnvitring. Og eftirmaður hans hefur ekki enn stöðvað gæludýrin.

Íslendingar þurfa ekkert að furða sig á, að þeir fái boruð göt í gegnum fjöll, ef einhverjum stjórnmálamanni dettur í hug að gefa kjósendum sínum göt. Þeir þurfa ekkert að verða hissa, þótt byggður sé forljótur alþingiskassi til að gleðja forseta sameinaðs Alþingis.

Kveinendur heitu pottanna geta sjálfum sér um kennt, þegar þeir kvarta um, að leiðtogar séu að pexa um, hver hafi sagt hvað í hvaða sandkassa. Eða öllu heldur í hvaða bíltúr, því að þeir hafa verið í tízku í sumar. Það eru kjósendur, sem halda pexurum uppi.

Svo glápa menn eins og naut á nývirki, þótt ríkisstjórnin sé í hefðbundnum helmingaskiptum að finna jafnvægi í bankagjöfum til Sambands og Pilsfaldaliðs.

Jónas Kristjánsson

DV

Íslendingar nútímans geta ekki áfellzt forfeður sína á fyrri öldum fyrir að hafa kollvarpað gróðurjafnvægi landsins, fyrir að hafa nálega eytt skóginum og minnkað gróðurflötinn um helming. Þetta var samfelld sorgarsaga, en þjóðin átti öldum saman engra kosta völ.

Nú er öldin önnur og hefur raunar lengi staðið. Þjóðin á vel til hnífs og skeiðar. Miklu meira af matvælum er framleitt hér en við þurfum sjálf að nota. Munar þar mest um fiskinn, sem við seljum útlendingum og fáum fyrir flestar þekktar heimsins lystisemdir.

Þar á ofan höfum við áratugum saman búið við öfundsvert hungur í starfskrafta. Við þekkjum ekki lengur atvinnuleysisvofu erlendra þjóða. Þúsundir fólks vantar til að sinna arðbærum störfum, sem auglýst eru í fjölmiðlum. Ný verkefni blasa við á framtíðarvegi.

Við þessar aðstæður er komið að skuldadögum í viðskiptum þjóðar við landið sitt. Þjóðin er gengin svo langt götuna fram eftir vegi, að tímabært er orðið að snúa vörn í sókn, fara að skila landinu aftur því, sem forfeður okkar tóku af því í volæði fyrri alda.

Tilraunir okkar til landverndar og landgræðslu eru enn feimnislegar og fátæklegar. Viðskiptareikningur okkar gagnvart landinu er enn neikvæður um 1000 hektara á hverju ári. Á móti 2000 hektörum, sem við vinnum, töpum við 3000 hektörum út í veður og vind.

Allt of lítið gagn er í friðuðum reitum, sem víða hefur verið komið upp. Fjárbændur rífa bara niður girðingar og reka fé sitt hvert sem þeim þóknast, í krafti þess, að svoleiðis hafi það alltaf verið. Girðingamenn þora varla að æmta, af því að kindur virðast heilagar.

Kominn er tími til að taka til hendinni. Allar móbergsafréttir landsins þarf að alfriða fyrir ágangi húsdýra. Það á einkum við um miðhálendið og afréttir Sunnlendinga og Þingeyinga, sem sauðféð hefur leikið verst. Þetta svæði þarf að girða rammlega og rækta.

Langan tíma tekur að láta skóginn vaxa saman yfir Kjöl á nýjan leik. Víða þarf að nota lúpínu til að búa til jarðveg, svo að hefðbundinn gróður geti síðan numið land. Og ekki er skuldin fullgreidd, fyrr en kominn er skógur, sem bindur jarðveginn til langframa.

Alfriðun verulegs hluta hálendisins kallar að sjálfsögðu á mikla fækkun sauðfjár, að minnsta kosti helmings fækkun, enda þurfum við hvorki á að halda öskuhaugakjöti né framleiðsluhvetjandi og söluhvetjandi styrkjum á borð við uppbætur og niðurgreiðslur.

Mál hafa æxlast þannig, að sauðféð er á ofsakaupi við að eyðileggja landið. Með fækkun sauðfjár sparast stórfé í styrkjum og annarri fyrirgreiðslu. Þessa peninga má sumpart nota til að kosta hina nýju landgræðslu, nota þá til uppbyggingar í stað niðurrifs.

Um leið fást starfskraftar til að sinna margfaldaðri landgræðslu, að svo miklu leyti sem önnur arðbær störf í þjóðfélaginu kalla ekki á þá, sem nú sóa tíma sínum í sauðfjárhald á kostnað neytenda og skattgreiðenda. Allir liðir uppgjörsdæmisins við landið eru jákvæðir.

Við erum að svíkjast undan merkjum, þegar við látum líða hvert velmegunarárið á fætur öðru, hvert ofbeitarárið á fætur öðru, hvert offramleiðsluár kindakjöts á fætur öðru, hvert eftirspurnarár atvinnu á fætur öðru, ­ án þess að byrja að endurgreiða skuldina við landið.

Öll rök málsins falla á einn veg. Þjóðin verður að hrista af sér ok þjóðaróvinarins og gera upp skuld sína við landið, sem hefur fóstrað hana í ellefu aldir.

Jónas Kristjánsson

DV

Síðasti hjalli viðræðna heimsveldanna tveggja um fækkun skammdrægra og meðaldrægra kjarnorkueldflauga hefur reynzt greiðfærari en reiknað var með. Bendir nú flest til, að samkomulag sé á næsta leiti og verði undirritað fyrir lok þessa árs, líklega í nóvember.

Þessi velgengni viðræðnanna um svokallaðar Evrópuflaugar er eðlilegt framhald af hinni óvæntu og jákvæðu stefnu toppfundar Gorbatsjovs og Reagans í Reykjavík fyrir ári. Þótt þar næðist ekki samkomulag, varð ljóst, að bilið milli aðila hafði þrengzt skyndilega.

Fyrir tæpu ári var talað um, að Reykjavíkurfundur heimsveldanna tveggja hefði farið illilega út um þúfur. Það var rangt mat. Sá fundur braut ísinn í afvopnunarviðræðunum og hefur gefið tóninn í margvíslegum eftirgjöfum, sem nú gera senn undirritun mögulega.

Ánægjulegast við gang viðræðna á síðustu vikum er, að eftirlit með efndum á samkomulagi virðist ekki ætla að verða ófær þröskuldur. Margir hafa alla tíð óttazt, að samkomulag mundi að lokum stranda á andúð ráðamanna Sovétríkjanna á virku eftirliti með vopnabanni.

Það létti mjög þennan þátt málsins, að viðræðurnar víkkuðu úr banni við Evrópuflaugum yfir í bann við öllum flaugum á umræddu sviði, þótt þær væru geymdar í Asíu eða Ameríku. Auðveldara er að fylgjast með efndum á algeru banni en svæðisbundnu banni.

Um leið kom í ljós, að leyniþjónustur Bandaríkjanna höfðu áhyggjur af of miklu svigrúmi Sovétríkjanna til að notfæra sér eftirlitsrétt til að stunda njósnir gagnvart Bandaríkjunum. Þetta deyfði bitið í kröfu Bandaríkjanna um mjög nákvæman eftirlitsrétt aðilanna.

Eftirlit með efndum getur verið af ýmsu tagi, til dæmis réttur til að skoða á reglubundinn hátt verksmiðjur og geymslur, þar sem hin bönnuðu vopn gætu leynzt. Einna mestu máli skiptir réttur til ákveðins fjölda óvæntra skyndiskoðana á hverju ári.

Æskilegast væri, að heimsveldin næðu samkomulagi um strangt eftirlit. Hins vegar er betra en ekki, að þau nái samkomulagi um virkt eftirlit, þótt ekki sé af strangasta tagi, til dæmis úrtakseftirlit eða sýnishornaeftirlit, ef ekki næst samkomulag um heildareftirlit.

Þungum steini var rutt úr vegi samkomulags, þegar kanzlari Vestur-Þýzkalands féllst á, að í kjölfar samkomulags heimsveldanna yrðu meðaldrægar kjarnorku flaugar Vestur-Þýzkalands lagðar niður í áföngum samhliða flaugum Bandaríkjanna og Sovétríkjanna.

Í stórum dráttum má segja, að verið sé að semja um 2.000 kjarnaodda fækkun, 1.500 austan tjalds og 500 vestan þess. Þar með hefur klukka kjarnorkuviðbúnaðar verið færð aftur til ársins 1976, þegar Sovétríkin fóru að hraða kapphlaupinu með SS-20 flaugum sínum.

Hlutföllin í væntanlegu samkomulagi heimsveldanna tveggja eru sanngjörn í ljósi þess, að Sovétríkin hafa í rúman áratug verið mun harðskeyttari í kjarnorkuvígbúnaði en Bandaríkin. Vesturveldin hafa eftir sem áður ástæður til að hafa áhyggjur af öryggi sínu.

Enn er eftir að semja um 10.000 kjarnaodda, sem eru á langdrægum eldflaugum heimsveldanna. Einnig er eftir að semja um vaxandi yfirburði Sovétríkjanna í eiturvopnum og hefðbundnum vopnum og um stjörnustríðsáætlun Bandaríkjanna á sviði geimvarnavopna.

Undirritun á toppfundi í nóvemberlok um afnám 2.000 kjarnaodda skammdrægra og meðaldrægra eldflauga er því aðeins fyrsta skrefið af mörgum nauðsynlegum.

Jónas Kristjánsson

DV

Snemma í sumar var rafmagnsgirðing rifin niður á Auðkúluheiði og rúmlega þúsund fjár hleypt inn á friðaðan tilraunareit. Umsjónarmenn reitsins forðuðust að skoða mörkin á sauðfénu og sögðu einfaldlega, að “ómögulegt væri að komast að því, hver gerði þetta”.

Fyrr í vor var fé hleypt á ólöglegum tíma inn á Austurafrétt í Suður-Þingeyjarsýslu. Landgræðsla ríkisins, sem hafði bundizt skyldum um að vernda svæðið, féll frá kæru í von um, að þetta gerðist ekki aftur. Sauðfjárbændur voru friðhelgir í þessum tveimur dæmum.

Sauðfjárbændur og sveitarstjórnin í Grafningi komu í sumar í veg fyrir, að jörðin Hlíð yrði keypt úr sauðfjárrækt og friðuð. Séð var um, að nýr ábúandi stundaði sauðfé. Grafningur er eitt mest beitta og lengst beitta dæmið um yfirgang sauðfjárræktar hér á landi.

Margir þeirra, sem um málið fjalla, velta sér kollhnísa til að draga úr broddinum gagnvart sauðfjárbændum. Landgræðslustjóri sagði nýlega sauðfjárrækt til afsökunar, að “náttúruleg gróðureyðing hefði alltaf orðið einhver”, þótt sauðféð hefði ekki komið til.

Það er eins og landgræðslustjóri haldi, að eldfjöll hafi ekki gosið fyrir landnám og ekki orðið öskufall. Það er eins og hann haldi, að ekki hafi orðið sveiflur í árferði fyrir landnám. Hvort tveggja gerðist fyrir landnám og var láglendið þó gróið saman yfir Kjöl.

Í ofbeit og uppblæstri á Kili komu í sumar fram kolagrafir frá fyrri tíma. Þær staðfesta orð gamalla bóka um, að áður fyrr var jafnvel uppi á hálendinu nægur skógur til að gera til kola á Kili. Gróðureyðingin stafar alls ekki af náttúrunnar völdum, heldur mannsins.

Hinn sami landgræðslustjóri, sem afsakar sauðfjárbeitina, neyðist til að sjá nálina étna, ­ að 2000 hektara árleg landgræðsla í landinu nægir ekki til að vega á móti 3000 hektara gróðureyðingu af völdum ofbeitar. Hið árlega tap landsins og hans nemur 1000 hekturum.

Verjendur sauðfjárræktar kenna ekki bara náttúrunni um ofbeit sauðfjárins, heldur líka hrossum þéttbýlismanna. Samt er sú þaulræktun hrossa, sem nú er stunduð í þéttbýli og strjálbýli, að nærri öllu leyti á ræktuðu landi og þá nær eingöngu sem sumarbeit.

Hinn óþarfi hluti hrossastofnsins er að verulegu leyti í eigu sömu manna og þeirra, er reka sem sauðfjárbændur rányrkju á gróðri landsins. Undir forustu þingmanna reka þeir stóð sitt á fjall eins og þeim þóknast, þrátt fyrir lagaákvæði. Þéttbýlismenn koma þar ekki nærri.

Auk þess að kenna eldfjöllum og hrossum um afrek sauðfjár hefur einnig verið reynt að skella skuldinni á jeppa, fjórhjól og jafnvel vélsleða. Er þó hreinn og beinn eðlismunur á útlitsmengun, sem getur fylgt þessari tækni, og á hreinni landeyðingu, sem leiðir af sauðfé.

Undanbrögð af ýmsu því tagi, sem hér hafa verið rakin, eru sett fram til að drepa málinu á dreif, svo að sauðfjármenn geti haldið áfram hinni þjóðlegu iðju að láta kindur sínar éta upp landið. Ofbeitin var líka skiljanleg áður, þegar þjóðin átti varla málungi matar.

Nú eru hins vegar aðstæður slíkar, að hvarvetna þarf þjóðfélagið fólk til starfa í alvöru atvinnugreinum. Ennfremur mundi lausum störfum fjölga, ef þjóðfélagið þyrfti ekki lengur að borga árlega stórfé í styrki, uppbætur og niðurgreiðslur til að halda uppi ofbeit.

Dæmi þessa sumars eru enn ein sönnun þess, að brýnasta mál lands og þjóðar er að fækka sauðfé með því að afnema hvers konar stuðning við ræktun þess.

Jónas Kristjánsson

DV

Eitt helzta vandræðabarn ríkisins, Útvegsbankinn, er skyndilega orðið að söluhæfri vöru, sem margir vilja eignast. Svo er fyrir að þakka samvinnuhreyfingunni, sem fyrir helgina lagði fram djarft og gilt tilboð í bankann, innan þess ramma, sem ríkið hafði sett sölunni.

Þeir, sem litu málefnalega á tilboð Sambands íslenzkra samvinnufélaga og fylgifyrirtækja þess, sáu, að því var ekki hægt að hafna, eins og fjármálaráðherra orðaði það réttilega. Samvinnuhreyfingin ein hafði boðizt til að taka Útvegsbanka-kaleikinn af ríkissjóði.

Tilþrif Sambandsins ollu framámönnum Sjálfstæðisflokksins nokkrum hugklofa með tilheyrandi geðshræringu. Annars vegar fól tilboðið í sér þátt í þeirri stefnu flokksins, að ríkið losaði sig við fyrirtæki sín. Hins vegar var kaupandinn ekki flokknum að skapi.

Þegar flokksbroddarnir höfðu auglýst vandræði sín á misjafnlega broslegan hátt, gafst þeim tími til að átta sig á, að eina vörnin í stöðunni fælist í, að einkaaðilar, sem flokknum væru þóknanlegri en gamli óvinurinn í SÍS, byðu ríkinu betur í hlutabréf bankans.

Fyrir hádegi í dag hófst fundur ríkisstjórnarinnar, þar sem fjalla átti um, hvernig hún eigi að meta biðlana, sem eru orðnir tveir. Fjárhagslega er skynsamlegast að selja bankann þeim aðila, sem bezt býður að lokum, en siðferðilega ætti SÍS að hafa forgang.

Þótt hinn nýi hópur útgerðarmanna og Iðnaðarbankamanna hafi boðið nokkru betur en SÍS-hópurinn, verður hið minnsta að gefa hinum síðarnefnda tækifæri til að hækka sig. Úr þessu getur orðið hið skemmtilegasta uppboð, afar nytsamlegt ríkissjóði.

Ekki dugir að hafna SÍS á þeim forsendum, að æskilegt sé, að bankinn verði í höndum margra. Ef litið er á Sambandið og fylgifiska þess sem einingu, væntanlega hlynnta Framsóknarflokknum, má líta á einkaframtakshópinn sem einingu, hlynnta Sjálfstæðisflokknum.

Raunar svipar samvinnuhreyfingunni að ýmsu leyti til almenningshlutafélags. Formlegir eigendur eru afar margir, skipta raunar tugum þúsunda. Ef tilboði Sambandsins verður tekið, munu eigendur að baki bankans skipta þessum tugum þúsunda einstaklinga.

Efnislega eru þeir að vísu álíka valdalausir og hluthafar almenningshlutafélaga. Í báðum tilvikum eru nærri öll völd í höndum stjórnenda fyrirtækjanna. Þeir “eiga” fyrirtækin, hvort sem þeir eiga formlega séð krónu í þeim eða ekki. Það gildir bæði um SÍS og hina.

Hið eina, sem skiptir ríkissjóð og skattgreiðendur verulegu máli, er að losna fyrir sem hæst verð við fyrirtæki, sem löngum hefur verið illa stjórnað og hefur hvað eftir annað þurft á að halda peningagjöfum og eftirgjöfum af hálfu hins sameiginlega sjóðs okkar.

Hitt er svo hliðaratriði, hvort þessu happi ríkissjóðs og þjóðar fylgir samruni í bankakerfinu, annað hvort Útvegsbanka með Samvinnubanka og Alþýðubanka eða með Iðnaðarbanka og Verzlunarbanka. Í báðum tilvikum rætist gömul og ný ósk stjórnvalda.

Menn hafa auðvitað misjafnar skoðanir á, hvort æskilegra sé, að þriðji stórbankinn við hlið Landsbankans og Búnaðarbankans verði banki einkaframtaks eða samvinnuframtaks. Ágreiningurinn má þó ekki hindra, að sá fái verkefnið, sem bezt býður.

Hvernig sem máli þessu lyktar, hefur SÍS aukið hróður sinn sem stofnun framtaks og áræðis. Stjórnendur þess þorðu, þegar aðrir tvístigu og horfðu í gaupnir sér.

Jónas Kristjánsson

DV

Hafið hefur löngum verið mikilvægur þáttur í hervaldi. Grikkir byggðu landnám sitt á sæveldi. Rómverjar héldu heimsveldi sínu saman á skipum. Portúgalir og Spánverjar sigruðu heiminn á flotanum. Bretar tóku við sem flotaveldi og urðu helzta nýlenduþjóðin.

Eftir síðari heimsstyrjöldina voru Bandaríkin helzta flotaveldi heims, alls ráðandi á Atlantshafi og Kyrrahafi. Smám saman hafa Sovétríkin tekið upp þráðinn í samkeppninni. Þegar nýtt flotaveldi ógnar gamalgrónu flotaveldi, er líklegt, að spenna færist í leikinn.

Þegar rætt er um, að þungamiðjan í spennu flotaveldanna hafi færzt nær Íslandi, byggist það á hinum miklu flotastöðvum, sem Sovétríkin hafa komið upp við Kolaskaga. Barentshafið hefur leyst Eystrasalt og Svartahaf af sem langmesta flotahreiður heimsveldisins.

Um nokkurt skeið hafa Bandaríkin og bandamenn þeirra í Atlantshafsbandalaginu byggt viðbúnað sinn gegn hinni nýju ógnun á því að geta lokað svonefndu Giuk-hliði, en það er herfræðilegt nafn á hafþrengslunum milli Grænlands, Íslands og Bretlandseyja.

Eftirlitsstöðin á Keflavíkurvelli er hlekkur í varnar-eðju, sem liggur þvert yfir Atlantshaf frá Thule um Færeyjar til Skotlands. Sem slík er hún í senn hernaðarlega mikilvægur og hernaðarlega viðkvæmur staður, er hefur valdið miklum deilum hér heima fyrir.

Tilvist stöðvarinnar getum við og höfum afsakað með því að benda á, að um ómunatíð hafa menn ýmist myndað bandalög með nágrönnum sínum eða vinum. Í Atlantshafsbandalaginu erum við með nágrönnum okkar og þeim, sem við eigum mest sameiginlegt með.

Önnur þessara forsenda hefði út af fyrir sig verið nægileg, en við höfum þær báðar. Að vísu er vinskapur ríkja Atlantshafsbandalagsins stundum blendinn, þegar kemur að sumum hagsmunamálum. En þau hanga þó saman á að búa við skásta þjóðskipulag í heimi.

Hingað til höfum við tekið því með þolinmæði, er mikilvægi Keflavíkurvallar hefur verið talið aukast í takt við vöxt flotaveldis Sovétríkjanna við Kolaskaga. Við höfum fallizt á margvíslegar endurbætur, þar á meðal á smíði ratsjárstöðva í öllum landshornum.

Hugmyndir í Bandaríkjunum um að færa átakalínu flotaveldanna til norðurs frá svonefnda Giuk-hliðinu hafa ekki veruleg áhrif á hina hernaðarlegu spennu, sem segja má, að tengist Keflavíkurvelli og Íslandi. Líklegt er þó, að hún minnki fremur en vaxi.

Ef gert er ráð fyrir, að átök flotaveldanna verði í nágrenni Jan Mayen og Svalbarða, er Ísland komið í þægilegri stöðu en áður að baki hættulegustu víglínunni. Þess vegna getum við fagnað hinum bandarísku hugmyndum um nýja átakalínu í Atlantshafinu.

Þær valda því, að í bili eru horfur á, að spennan við Ísland minnki. Því miður er ekki við langvinnu spennusigi að búast. Önnur atriði og fjarlægari munu valda því, að hafið í heild verði enn mikilvægari vígvöllur en áður var, þótt hlutföll einstakra svæða breytist.

Ef risaveldin ná samkomulagi um mikla fækkun kjarnaodda á landi, er líklegt, að um tíma að minnsta kosti muni þau leggja stóraukna áherzlu á kjarnaodda sína í hafi, einkum þá, sem kafbátar þeirra bera. Þar með flytzt spennan í auknum mæli af landi og út á haf.

Tímabundið spennusig í hafinu umhverfis okkur getur fyrr en varir breytzt í nýtt spennuris, sem færir okkur ný úrlausnarefni í samskiptum við önnur ríki.

Jónas Kristjánsson

DV

Húsnæðislánakerfið má laga verulega með því að hætta að niðurgreiða vexti af lánum til annarra en þeirra, sem eru að byggja eða kaupa í fyrsta skipti. Þeir, sem eiga íbúðir fyrir eða eru að minnka við sig húsnæði, eigi kost á húsnæðisláni með raunvöxtum.

Undanfarið hefur húsnæðislánakerfi ríkisins keypt peninga af lífeyrissjóðunum á 6,5% vöxtum og endurlánað þá á 3,5%. Niðurgreiðsla ríkisins nemur 3%, nærri helmingi raunvaxtanna. Þessi niðurgreiðsla er hugsuð sem aðstoð við ungt fólk, sem er nýlega byrjað á búskap.

Deila má um, hvort yfirleitt sé rétt að greiða niður raunvexti húsnæðislána, alveg eins og deilt er um raun vexti námslána. Í báðum tilvikum ríkir þó réttmætur pólitískur skilningur á, að ungu fólki reynist ella harðsótt að brjótast til mennta og festu í þjóðfélaginu.

Stefnan gengur hins vegar út í öfgar, þegar allir fá slík vildarkjör með sjálfvirkum hætti. Félagar í lífeyrissjóðum, sem fjármagna húsnæðislánakerfi ríkisins, fá sjálfvirkan aðgang að kerfinu á fimm ára fresti, þótt þeir séu að bæta við sig íbúð eða fara í minni íbúð.

Ógöngurnar eru orðnar slíkar, að samþykkt hefur verið umsókn frá manni, sem á fimm íbúðir fyrir. 1.200 lánshæfar umsóknir eru frá aðilum, sem hver um sig á fyrir yfir þrjár milljónir í skuldlausri eign. Samanlagt geta lán til þeirra numið hálfum öðrum milljarði króna.

Sóknin í ódýra lánsféð er orðin svo mikil, að tveggja ára biðtími er eftir lánum. Peningar þessa árs og hins næsta munu rétt rúmlega duga fyrir umsóknum, sem voru komnar fyrir 12. marz. Þeir, sem lögðu inn umsóknir í júnílok mega bíða úrlausnar fram á haustið 1989.

Svona fer gjarna, þegar reynt er að skipuleggja góðmennsku af hálfu hins opinbera. Menn sjá ekki fyrir hliðarverkanir og sitja uppi með meira eða minna ónothæft kerfi. Segja má, að húsnæðislánakerfi ríkisins sé risavaxin góðgerðastofnun án fjárhagslegs innihalds.

Samt er þetta nokkurn veginn nýtt kerfi, sem komið var á fót í tíð síðustu ríkisstjórnar í samvinnu við samtök launafólks og atvinnurekenda. Og raunar hefur það veitt stórauknu fé til húsnæðislána og stórhækkað lánin, svo að miklu fleiri en áður geta eignazt húsnæði.

Hins vegar var strax vitað, að kerfið hafði ekki fjárhagslegt bolmagn til að standa við háleitt markmið sitt. Þáverandi húsnæðisráðherra þoldi ekki að heyra slíkt og bolaði úr starfi þeim embættismanni, sem gaf almenningi beztar upplýsingar um raunverulega stöðu mála.

Þetta var Stefán Ingólfsson verkfræðingur, sem síðan hefur skrifað fjölda kjallaragreina um húsnæðismál í DV. Hinn nýi húsnæðisráðherra, Jóhanna Sigurðardóttir, hefur nú fundið upp á því snjallræði að ráða hann sem sérstakan ráðgjafa í húsnæðismálum.

Þetta er merkasta aðgerð hinnar nýju ríkisstjórnar og hefur þegar leitt til, að spilin liggja á borðinu, almenningi til sýnis. Félagsmálaráðuneytið hefur sent frá sér fréttatilkynningu, þar sem alvarleg staða og þver brestir kerfisins eru skýrð á auðskilinn hátt.

Lausn málsins felst ekki í að hrúga í húsnæðismálin meiru af opinberu fé, sem ekki er til. Lausnin hlýtur miklu fremur að vera sú að draga úr lánaþorsta eignafólks með því að krefja það um raunvexti. Þannig munu biðlistar grisjast og færri en ella bætast á þá.

Hinir niðurgreiddu vextir eiga að vera gjöf þjóðfélagsins aðeins til fólks, sem er að byrja lífsbaráttuna og er að reyna að eignast þak yfir höfuðið í fyrsta sinn.

Jónas Kristjánsson

DV