Íslendingar ættu rúmlega 20 milljörðum króna meira sparifé á þessu ári og skulduðu útlendingum sennilega mörgum milljörðum minna, ef raunvextir hefðu fengið að dafna hér í lengri tíma en heimilað hefur verið af stjórnmálamönnum, sem eru fangar eigin lýðskrums.

Guðmundur Magnússon, fyrrum háskólarektor, benti nýlega í erindi á nokkrar slíkar tölur. Rétt fyrir upphaf verðtryggingar, árið 1978, nam sparnaður Íslendinga 19% af þjóðarframleiðslu. Eftir eins áratugar verðtryggingu hafði sparnaðurinn aukizt í 34% árið 1987.

Þetta þýðir, að innlent fjármagn, sem er til ráðstöfunar handa þeim, er hungrar og þyrstir í lán, er ekki 38 milljarðar, eins og verið hefði við óbreytt ástand, heldur 68 milljarðar. Verðtrygging og raunvextir hafa fært þjóðinni 30 milljarða króna aukasparnað á áratug.

Ef raunvextir hefðu ekki fæðst í skjóli Ólafslaga, væri annaðhvort 30 milljörðum minna til útlána um þessar mundir eða þjóðin skuldaði útlendingum 30 milljörðum meira. Sennilega hefði tjónið skipzt tiltölulega jafnt milli fjársveltis og erlendrar skuldasöfnunar.

Þótt skynsemin hafi fengið að ráða í einn áratug, erum enn töluvert á eftir iðnaðarþjóðum heims, þar sem raunvextir hafa lengur haft frið fyrir handafli stjórnmála manna. Við höfum aukið sparnað úr 19% í 34%, en aðrir eru með sparnað á bilinu 40­45% og Japanir með 50%.

Munurinn á okkur og þessum samanburðarþjóðum er rúmir 20 milljarðar króna. Það er sparifé, sem við höfum ekki, en hefðum, ef við hefðum búið við raunvexti í nokkru lengri tíma en frá Ólafslögum. Það eru peningar, sem margir vildu fá að láni, ef til væru.

Ef sjóðahönnuðir stjórnmálanna leyfðu auralausri þjóðinni að halda óbreyttum raunvöxtum, mundum við á nokkrum árum komast í meira en 40% sparnað eins og hinar þjóðirnar. Þá mundu rúmlega 20 milljarðar bætast við innlendan sparnað og nýtast til athafna.

Aukinn innlendur sparnaður hefur einkum þrenns konar gildi. Í fyrsta lagi gerir hann kleift að grynna á erlendum skuldum, sem flestir viðurkenna, að eru orðnar of miklar. Annars vegar færir hann þjóðinni aukið fé til að mæta hinni miklu lánsfjárþörf í landinu.

Ekki skiptir þriðja atriðið minnstu máli. Það er, að aukinn sparnaður til jafns við aðrar þjóðir færir okkur nær langþráðu markmiði jafnvægis milli framboðs og eftirspurnar lánsfjár. Það er hornsteinn þess, að raunvextir geti lækkað á nýjan leik án handafls.

Athyglisvert er, að stjórnmálamenn, sem sjá ofsjónum yfir verðtryggingu og raunvöxtum til þeirra innlendu aðila, sem þeir á ögurstundu kalla fjármagnseigendur og jafnvel okurkarla, eru meira en fúsir að láta þjóðina borga raunvexti til útlanda í staðinn.

Skiljanlegt er, að formaður Alþýðubandalagsins telji henta sér að hóta svokölluðum fjármagnseigendum öllu illu. Hann er að leika ljúfa tónlist fyrir öfundsjúku miðstéttarhópana, sem eftir eru í stuðningsliði flokksins, síðan alþýðufylgið hvarf til Kvennalistans.

Dapurlegra er fyrir formann Framsóknarflokksins að sitja yfir höfuðsvörðum stefnunnar, sem forveri hans bar gæfu til að koma til framkvæmda fyrir áratug. En Ólafur Jóhannesson var stjórnmálamaður, en ekki lukkuriddari á borð við þá, sem nú ráða ríkjum hér.

Ömurlegast er þó fyrir hagfræðing á borð við banka- og sjóðaráðherra Alþýðuflokksins að bera ábyrgð á vaxtahandafli, sem stórskaðar auralausa sjóðaþjóð.

Jónas Kristjánsson

DV

Rótarinn í spilverki sjóðanna mun hafa hinn nýja félagsmálasjóð gæludýranna í Reykjavík, þar sem fyrir eru sjóðir hinnar svokölluðu byggðastefnu. Þannig munu gerðir ríkisstjórnarinnar efla vöxt Reykjavíkur sem skömmtunarstaðarins, er strjálbýlið mænir á.

Kópaskersmenn munu segja Stefáni Valgeirssyni, að þeir geti fremur sótt skömmtunina til Reykjavíkur en til Akureyrar. Það er reynsla byggðastefnumanna, að þægilegast er að geta á einum stað skriðið milli allra þeirra stofnana og sjóða, sem skammta gæludýrum fé.

Gott dæmi um mikilvægi einnar skömmtunarmiðju í landinu er eitt helzta ágreiningsefnið í Fjórðungssambandi Norðlendinga. Það er óánægja jaðarbúa svæðisins, vestan og austan Eyjafjarðar, með að þurfa að sækja þjónustu hins ágæta sambands til Akureyrar.

Hin hefðbundna byggðastefna, sem einnig mætti kalla byggðastefnu óskhyggjunnar, byggist einmitt á auknum aðgerðum stjórnvalda til að afla fjár og skammta það til þeirra verka, sem mikilvægust eru að mati rótarans í spilverki sjóðanna og að annarra beztu manna yfirsýn.

Þessi stefna er hornsteinn hinnar miklu og vaxandi miðstýringar í þjóðfélaginu, þeirrar stefnu, sem oft er kennd við Framsóknarflokkinn, en er raunar rekin af öllum stjórnmálaflokkunum. Miðstýringin hefur eðli málsins samkvæmt aðeins eina þungamiðju, Reykjavík.

Hin gagnstæða stefna, sem einnig mætti kalla byggðastefnu raunveruleikans, vill flytja ákvarðanir og ábyrgð frá einni valdamiðju yfir til einstaklinganna og mikils fjölda samtaka þeirra í fjölskyldum, fyrirtækjum, félögum og sveitarfélögum, hvar sem er í landinu.

Byggðastefna raunveruleikans biður ekki um enn einn skömmtunarsjóðinn í Reykjavík ofan á alla hina. Hún sendir ekki fulltrúa sína til að skríða á hnjánum milli kontóra í Reykjavík til að þiggja ruður af nægtaborði hinna afar góðgjörnu stjórnmálamanna landsins.

Raunhæf byggðastefna hafnar slíkum ræfildómi, sem drepur byggðir landsins í dróma. Um leið og hún hafnar miðstýringu vill hún einnig leggja niður miðstýrða skráningu á gengi krónunnar og miðstýrða skömmtun kvóta til að veiða fisk og selja hann fyrir gjaldeyri.

Ef fiskveiðileyfi væru boðin út og væru í frjálsri sölu og ef gengi krónunnar væri ákveðið á markaði þeirra, sem hafa gjaldeyri, og hinna, sem vilja gjaldeyri, mundi gífurlega mikið vald, bæði fjárhagslegt og annað, flytjast af ríkiskontórum í Reykjavík til sjávarsíðunnar.

Því miður hefur fólkið í landinu ekki borið gæfu til að skilja muninn á byggðastefnu raunveruleikans og óskhyggjunnar. Það hefur sett fjöregg sitt í hendur góðgjarnra rótara í spilverki sjóðanna. Þessir rótarar lifa á miðstýringu frá Reykjavík og vilja auka hana.

Ekki má gleyma hagsmunum rótaranna. Þeir ganga allir með lítinn ráðherra og bankastjóra í maganum. Stýring og skömmtun er þeirra líf og yndi, auk þess sem hún gefur töluvert í aðra hönd. Sá, sem einu sinni er orðinn rótari, vill efla völd rótara, einkum sjálfs sín.

Hinn nýi milljarðasjóður, sem á að efla velferð fyrirtækja á vegum Sambands íslenzkra samvinnufélaga og annarra slíkra gæludýra, verður í Reykjavík, þar sem miðstýringin og skömmtunin er fyrir. Hann er ný grein á meiði hefðbundinnar byggðastefnu óskhyggjunnar.

Vonandi verður hún leyst af hólmi af raunhæfri byggðastefnu, sem hafnar miðstýringu og veitir í þess stað frelsi frá sjávarútvegskvótum og gengisskráningu.

Jónas Kristjánsson

DV

Hækkun skatta lendir á þeim, sem greiða háa skatta, en ekki á hinum, sem losna undan háum sköttum. Þessi einföldu sannindi vilja flækjast fyrir þeim stjórnmálamönnum, sem vilja sækja auð í grannans garð til að kosta gjafmildi sína gagnvart gæludýrum atvinnulífsins.

Í hópi þeirra, sem samkvæmt skattskýrslum eru hátekjumenn, eru fjölmennastir opinberir starfsmenn og aðrir þeir, sem af ýmsum ástæðum verða að telja rétt fram eða sjá sóma sinn í að telja rétt fram. Þar eru ekki hinir frægu atvinnurekendur með vinnukonuútsvörin.

Sagan endurtekur sig í sífellu. Þegar stjórnmálamenn eru búnir að fárast yfir, að tekjuskattar skili sér ekki nógu vel, er niðurstaða þeirra sú, að ekkert sé hægt að gera í málinu, en hins vegar sé hægt að hækka skatta á þeim, sem áður er búið að leggja á háa skatta.

Þegar hinn nýi og fjárfreki fjármálaráðherra er búinn að finna formúlu fyrir hækkun tekjuskatta, til dæmis þá að bæta við nýju skattþrepi fyrir þá, sem hafa meira en 100.000 krónur í tekjur á mánuði, kemur eins og venjulega í ljós, að það eru opinberir starfsmenn, sem munu borga.

Önnur einföld sannindi fara líka jafnan fyrir ofan garð og neðan hjá fjárfrekum stjórnmálamönnum. Þau eru, að atlögur að svokölluðum fjármagnseigendum afla minna fjár en til er ætlazt og minnka fjármagnið, sem þjóðfélagið fær á lánamarkaði til uppbyggingar.

Í hópi þeirra fjármagnseigenda, sem fjárfrekir stjórnmálamenn geta náð til með lögboðinni vaxtalækkun og skatti á vaxtatekjur og fjármagn, eru fjölmennastir hinir öldruðu og aðrir þeir, sem ávaxta fé eftir hefðbundnum leiðum. Þar eru ekki hinir frægu okurkarlar.

Ríkisstjórnin er að reyna að róa gamla fólkið og aðra þá, er spara á hefðbundinn hátt, með því að biðja það að taka ekki mark á rugli í nýjum fjármálaráðherra. En ákvörðunin um lækkun raunvaxta um 3% er þó ekki frá honum komin, heldur sjálfum forsætisráðherra.

Lækkun vaxta er auðvitað beinn skattur á alla þá mörgu og smáu, sem eiga peninga í bönkum og öðrum lánastofnunum. Það er skattur á sparisjóðsbækur og ríkisskuldabréf gamla fólksins og almennings yfirleitt, hvað sem Steingrímur Hermannsson segir.

Um leið minnkar vaxtalækkunin þann skattstofn, sem ríkisstjórnin hyggst ná meiri tekjum af. Hún segist samt munu hækka skatta á fjármagnstekjum, sem væntanlega eru aðallega vextir, og ná þannig auknu fé í ríkissjóð. Mikið skortir á, að þetta reikningsdæmi gangi upp.

Samanlagt munu aðgerðir ríkisstjórnarinnar gegn svokölluðum fjármagnseigendum hrekja lánsfé úr bönkum og öðrum lánastofnunum. Eitthvað af því mun verða notað í ferðir og aðra neyzlu, en annað fara af hvíta markaðinum yfir á hinn gráa og einkum hinn svarta.

Eftir því sem þessar aðgerðir þrengja hinn hefðbundna lánamarkað munu þær sprengja upp vexti á öðrum markaði, þar sem þeir geta leitað að sjálfvirku jafnvægi, til dæmis í mynd affalla af fjárskuldbindingum, sem eru vel þekkt fyrirbæri hér á landi.

Fjármálaráðherra og forsætisráðherra segjast veifa sverði sínu yfir ríkisbubbum og okurkörlum, en munu í staðinn hitta fyrir opinbera starfsmenn, aldrað fólk og annan almenning. Þeir segjast ná réttlæti í vöxtum, en munu uppskera lánsfjárskort og hækkaða raunvexti.

Þetta er ekki í fyrsta sinn, sem fjárfrekir stjórnmálamenn verða fangar síns eigin lýðskrums og valda almenningi stórtjóni með beitingu handafls í fjármálum.

Jónas Kristjánsson

DV

Steingrímur Hermannsson er siðferðilega og lýðræðislega á óvenjulega hálum ís, þegar hann setur víðtæk bráðabirgðalög aðeins tólf dögum fyrir setningu Alþingis, án þess að hafa sýnt fram á, að hann hafi þingmeirihluta til að fá lögin samþykkt í neðri deild.

Þegar forsætisráðherra rambar þannig á barmi stjórnarskrárbrota, er brýnt, að bráðabirgðalögin fái aðra og skjótari meðferð á þingi en slík lög hafa fengið, þegar öllum

er ljóst, að þingmeirihluti er fyrir þeim og að staðfestingin er lítið annað en formsatriði. Stjórnarandstaðan getur stuðlað að lýðræðislegri meðferð þessa vafamáls með því að krefjast þess, að bráðabirgðalögin verði tekin fyrir fyrst allra mála á Alþingi, og fylgja kröfunni eftir með því að neita að fjalla um önnur mál, fyrr en þetta er afgreitt.

Í stjórnarandstöðunni verða vafalítið uppi efasemdir um, að hagkvæmt sé að veitast þannig að ríkisstjórninni í upphafi ferils hennar, þegar samúð fólks með henni er í hámarki. Ýmsir munu telja heppilegra að nota frekar tækifærið síðar, þegar betur standi á.

Skoðanakönnun DV, sem birt var í gær, bendir til, að stjórnin njóti núna, við upphaf ferils síns, eindregins fylgis meirihluta þjóðarinnar. Slíkur stuðningur er hefðbundinn, þegar ríkisstjórnir ýta úr vör. En í þetta sinn er stuðningur fólksins óvenjulega mikill, 65%.

Ríkisstjórnin er því ekki árennileg þessa dagana. Íslendingar hafa greinilega ekki látið af konunghollustu sinni, þótt hún beinist nú að nýjum ríkisstjórnum. Við virðumst jafnan reiðubúin að fylgja foringjunum, unz komið hefur í ljós, hvort þeir duga eða duga ekki.

Hins vegar má benda á, að stjórnarandstaðan hefur skyldur við lýðræðið alveg eins og stjórnin. Ef forsætisráðherra hefur teflt skákina út af taflborðinu, ber stjórnarandstöðunni að koma henni inn á borðið aftur, svo að taflreglurnar komist sem fyrst í lag aftur.

Bráðabirgðalög eru misnotuð hér á landi. Í upphafi lýðræðis á Vesturlöndum var Estrupska af slíku tagi eitur í beinum lýðræðissinna. Við erum hins vegar orðin of léttúðug í þessum efnum. Nýjustu bráðabirgðalögin fela í sér aukna misnotkun, sem ber að forðast.

Stjórnarandstaðan getur leitað trausts í þeirri staðreynd, að hin sama skoðanakönnun DV, sem vísað var til hér að ofan, sýndi, að stjórnarflokkarnir eru sem flokkar í algerum minnihluta meðal þjóðarinnar, samanlagt með aðeins 43% fylgi allra, er hafa skoðun.

Þetta bendir til, að stuðningur þjóðarinnar við hina nýju ríkisstjórn í upphafi ferils hennar sé á hefðbundnum, veikum grunni reistur og muni rjúka út í veður og vind mun hraðar en stuðningurinn, sem síðasta ríkisstjórn naut í upphafi vegferðar sinnar fyrir rúmu ári.

Til hvatningar atlögu að bráðabirgðalögunum má benda á, að hún mundi líka hreinsa andrúmsloftið og leiða í ljós, hvort forsætisráðherra hefur einhvern huldumann í neðri deild til að fleyta sér yfir aðgerðir, er Alþingi, en ekki hann, á að ákveða, lögum samkvæmt.

Því miður bendir fátt til, að stjórnarandstaðan hafi í heild kjark til að verja leikreglur lýðræðisins með þessum hætti. Þess vegna er líklegt, að þjóðin verði að bergja til botns bikarinn, sem henni hefur verið réttur í bráðabirgðalögum. Skólagjöldin verða há í skóla reynslunnar.

Alvarlegra er þó, að kjarkleysi af hálfu stjórnarandstöðu mun skapa enn eitt fordæmi handa stjórnvöldum á leið þeirra í burt frá lýðræðislegum vinnubrögðum.

Jónas Kristjánsson

DV

Aldraður maður fylgdi nýju ríkisstjórninni úr hlaði í fréttaleikhúsum þjóðarinnar. Hann sagðist hafa gefið eftir ráðherrastól, því að hann fengi mikil völd við að dreifa þremur til fjórum milljörðum af fé almennings og héldi öðrum störfum sínum við skömmtunarstjórn.

Í öðru leikhúsinu var reiknað út, að tekjur Stefáns Valgeirssonar væru þegar meiri en ráðherratekjur. Það er áður en búið er að ákveða, hvað hann fái fyrir að stjórna hinum nýja velferðarsjóði illa rekinna fyrirtækja og annarra gæludýra ríkisstjórnarinnar.

Í sjálfu sér skiptir minnstu, hvað holdtekja Samtaka jafnréttis og félagshyggju fær fyrir að skipuleggja forneskjuna, sem nýja ríkisstjórnin hefur ákveðið að innleiða. Mestu máli skiptir, að þjóðin horfði á Stefán og skildi á augabragði, hvaða ríkisstjórn hún var að fá.

Þjóðin hefur fengið ríkisstjórn, sem hefur að meginmarkmiði þá stefnu Framsóknarflokksins að flytja allmarga milljarða frá almenningi til fyrirtækja, einkum þeirra fyrirtækja, sem hafa safnað skuldum í trausti þess, að stjórnmálamenn björguðu þeim fyrir horn.

Kostirnir, sem stjórnmálamennirnir deildu um, áður en þeir náðu samkomulagi, snerust engir um efnahagsúrbætur. Þeir snerust allir um, hvernig mætti sem hljóðlegast laumast ofan í vasa þjóðarinnar til að bjarga Sambandi íslenzkra samvinnufélaga og fyrirtækjum þess.

Eftir mikið þjark um það, sem stjórnmálamenn kalla niðurfærslur, uppfærslur, millifærslur og bakfærslur, en eins mætti kalla bókfærslur eða undanfærslur, höfum við nú fengið niðurstöðu, sem sameinar flest hið versta í hugmyndunum, er fram hafa komið í haust.

Milljarðarnir, sem sogaðir verða í sjóðina, koma beint og óbeint úr vasa almennings. Sumpart verða þeir fengnir að láni í útlöndum, en rukkanir um vexti og afborganir sendar börnum okkar. Hvorki innlendir né erlendir milljarðar verða galdraðir upp úr hatti.

Þetta er nokkurn veginn hið sama og gert hefur verið undanfarin ár. Munurinn er aðallega sá, að fráhvarfið frá velferðarríki fólksins yfir í velferðarríki fyrirtækjanna verður við stjórnarskiptin eindregnara og harðskeyttara en verið hefur í tæpa þrjá áratugi.

Afleiðingar lífskjaraskerðingarinnar verða margvíslegar. Verðlaunaveitingar til skussa munu halda aftur af framleiðni í þjóðfélaginu og koma í veg fyrir, að þjóðin fái ránsféð til baka í auknum þjóðartekjum. Þær munu magna þensluna og kynda undir verðbólgu.

Ríkisstjórnin hefur farið af stað með miklum bægslagangi hins nýja fjármálaráðherra, sem segist ætla að sækja peningana, sem þarf, í hendur svokallaðra fjármagnseigenda. Líklega væri hann fær um að gera heilt sólkerfi gjaldþrota, ef hann fengi að ráða einn.

Sem betur fer hefur ríkisstjórnin ekki mátt til langvinnrar uppbyggingar á velferðarkerfi fyrirtækjanna. Einstakir þingmenn á borð við Karvel Pálmason og Ólaf Þórðarson munu fljótlega átta sig á, hvert stefnir. Hinn svokallaði meirihluti mun gufa upp í vetur.

Yfirlýsing Ólafs Ragnars Grímssonar um upptöku sparifjár stuðlar að hvarfi fjármagns úr bönkum og öðrum varðveizlustofnunum. Hún var afar tímabær á fyrsta degi hinnar nýju ríkisstjórnar, enda spillir hún fyrir því, að ríkisstjórnin nái ránsfengnum.

Rembingur ráðherrans segir þjóðinni þó ekki eins skýra sögu og hæglát framkoma öldungsins, sem hyggst nú verða meiri skömmtunarstjóri en nokkru sinni fyrr.

Jónas Kristjánsson

DV

Yfir þjóðinni vofir afleit ríkisstjórn, en sem betur fer skammlíf. Það verður niðurstaðan, ef Steingrími Hermannssyni tekst að ná saman hagsmunabandalagi Sambands íslenzkra samvinnufélaga og þeirra stjórnmála flokka, sem alls ekki þola kosningar á næstunni.

Engin stemmning er að baki ríkisstjórnar Framsóknarflokks, Alþýðuflokks, Alþýðubandalags, Borgaraflokks og Stefáns Valgeirssonar, þótt hún muni hafa tryggan þingmeirihluta að baki sér, hugsanlega 39 þingmenn af 63. Þingmeirihluti segir ekki allt.

Stjórnarflokkarnir fengu samanlagt innan við 40% fylgi í síðustu skoðanakönnun okkar. Á móti standa þau tvö stjórnmálaöfl, sem skoðanakannanir sýna, að eru núna hin öflugustu í landinu, með um 60% fylgi. Almenningsálitið verður ríkisstjórninni því þungt í skauti.

Það er einmitt andsnúið almenningsálit, sem hrekur Alþýðuflokkinn, Alþýðubandalagið og Borgaraflokkinn í náðarfaðm Framsóknarflokksins. Enginn flokkanna þriggja þorir í kosningar á næstunni. Stjórnaraðild er eina undankomuleið þeirra til að fresta kosningum.

Fylgisleysi Alþýðuflokks, Alþýðubandalags og Borgaraflokks er svo algert, að það getur tæpast versnað, að mati leiðtoga flokkanna. Með því að tefja kosningar er alltaf fræðilegur möguleiki á betri tíð með blóm í haga. Þetta var beitan, sem Steingrímur notaði.

Hann má svo láta sér í léttu rúmi liggja, þótt stjórnin endist ekki út kjörtímabilið. Flokkur hans getur farið út í kosningar, hvenær sem er, án þess að búast við tilfinnanlegu fylgistapi. Markmið hans, að bjarga fyrirtækjum Sambandsins, er til fremur skamms tíma.

Steingrímur Hermannsson þarf eftir krókaleiðum að lækka tekjur starfsfólks frystihúsa, lækka gengi krónunnar og lækka raunvexti fjárskuldbindinga, svo að fyrirtækin, sem standa að baki Framsóknarflokksins, komist úr taprekstri og á sléttan sjó.

Efnahagsráðstafanir ríkisstjórnarinnar munu hafa þetta að markmiði, þótt það verði sumpart klætt í orðaleiki, einkum til að dylja kjaraskerðinguna. Þegar þeim aðgerðum er lokið, hefur stjórnin lokið hlutverki sínu og getur farið að sinna innri ágreiningsefnum.

Steingrímur getur að vísu sjálfur setið á friðarstóli, þar sem hann hefur náð stólnum, sem gerði hann friðlausan, þegar hann var bara óbreyttur utanríkisráðherra. En hann mun hafa nóg að gera, þegar hvatvísir formenn A-flokkanna taka upp fyrri sandkassaerjur.

Mjög fljótlega mun hegðun ráðherra í nýju stjórninni byrja að einkennast af undirferli til að búa í haginn fyrir sig og sína fyrir næstu kosningar og hnífstungum til að spilla sem allra mest fyrir samráðherrunum og þeirra flokkum. A-flokkarnir eru sérfræðingar í þessu.

Ofan á þennan eldivið bætist svo, að oddamenn flokkanna eru einmitt hinir hvatvísu stjórnmálamenn, sem uppteknastir eru af eigin persónu, hafa mesta þörf fyrir að baða sig í sviðsljósi sjónvarpsins og gera minnstan greinarmun á góðum og vondum sjálfsauglýsingum.

Þegar glansinn verður farinn af efnahagsaðgerðum þessarar helgar, mun smám saman koma í ljós, að samkomulagsgrundvöllur ríkisstjórnarinnar verður þjóðinni óhagstæður. Smám saman mun ríkisstjórn Steingríms Hermannssonar takast að breyta góðæri í kreppu.

Að lokum mun stjórnin hrökklast frá við lítinn orðstír og hagsmunabandalagið ekki fá sneitt hjá örlögum, sem það hefur óttazt og flúið á allra síðustu dögum.

Jónas Kristjánsson

DV

Erfiðleikar Steingríms Hermannssonar við myndun stjórnar sýna, að seint og sennilega alls ekki næst saman stjórn, sem getur setið langleiðina út kjörtímabilið. Einfaldast og fljótlegast er því að efna til kosninga sem fyrst og leyfa gömlu ofstjórninni að sitja á meðan.

Ekki er sérstök ástæða til að ætla, að ný ofstjórn eftir kosningar verði skárri en aðrar. Hins vegar má búast við, að hún endurspegli betur ríkjandi viðhorf og njóti því meira trausts hjá fólki. Slíkt þykir gott veganesti, þegar talið er, að grípa þurfi til stórræða.

Áhugi ýmissa stjórnmálamanna á nýrri stjórnarmyndun byggist ekki á því sjónarmiði, að nauðsynlegar séu aðgerðir í efnahagsmálum, heldur á hræðslu þeirra við kosningar. Þetta á einkum við um foringja Alþýðuflokksins, Alþýðubandalagsins og Borgaraflokksins.

Af hálfu hins síðastnefnda hefur margoft komið í ljós, að flokkinn þyrstir í að komast í stjórn, nánast með hverjum, sem til þess fengist. Ráðherrastólar yrðu þá virðulegur undanfari að hinu margspáða andláti flokksins, auk hins fornkveðna, að frestur er á illu beztur.

Ofan á skeytingarleysi þjóðarinnar um Alþýðubandalagið, sem birtist í skoðanakönnunum, leggst svo formannsvandinn. Ólafur Ragnar Grímsson er umsetinn innanflokksóvinum, sem munu kenna honum sem formanni um ósigur flokksins í næstu kosningum.

Það var nokkuð sniðugt hugsað hjá Steingrími Hermannssyni að tefla upp á slíka veikleika og safna saman hræðslubandalagi allra flokkanna þriggja, sem ekki þola kosningar um þessar mundir, og fylkja þeim undir ofstjórnarstefnu og forsæti Framsóknarflokksins.

Dæmið byggðist á þeim styrk Framsóknarflokksins, að hann var eini flokkurinn af fyrirhuguðum fjórum stjórnarflokkum, sem gat látið sér standa á sama, hvort kosningar yrðu eða ekki. Samkvæmt valdataflsfræðum átti það að gefa Steingrími góða samningsaðstöðu.

Af ýmsum ástæðum gekk þetta ekki upp. Borgaraflokkurinn fann upp á þeim óskunda, að telja sér trú um, að hann gæti ráðið ferðinni með því að semja í allar áttir í senn. Auk þess átti formaðurinn sælar minningar úr húsi, sem hann hafði byggt við Bolholt.

Alþýðubandalagið sá líka, að ótækt væri að fara í stjórn með Steingrími, ef Kvennalistinn væri utan stjórnar með vinsælar hugmyndir um þjóðstjórn til bráðabirgða og snarlegar kosningar. Enda hefur formaður bandalagsins ekki getað dulið gremju sína.

Niðurstaða þessara hremminga varð sú, að formaður Framsóknarflokksins hefur talið sig tilneyddan að fara út í vafasamar hugmyndir um minnihlutastjórn, sem kæmi í gegn efnahagsofstjórn og síðan fjárlögum með einhvers konar hlutleysi utanstjórnarþingmanna.

Steingrímur telur sig hafa fordæmi fyrir slíku í ýmsum nágrannaríkjum. En hætt er við þungum róðri, ef áhyggjur hans af velferð nokkurra skuldugra frystihúsa Sambandsins leiða til myndunar stjórnar með A-flokkunum einum og aðeins 32 þingmenn.

Enginn heimsendir verður, þótt stjórnmálaflokkarnir haldi áfram enn um sinn að reyna að berja saman ríkisstjórn, sem ekki nýtur trausts úr kosningum. Altjend má vona, að þjóðin hafi í stjórnarkreppunni frið fyrir ýmissi ofstjórnaráráttu í efnahagsmálum.

Heppilegra væri að fá sem allra fyrst nýja ríkisstjórn með nýjan þingmeirihluta að baki sér, jafnvel þótt ástæðulaust sé að gera sér gyllivonir um afrek hennar.

Jónas Kristjánsson

DV

Dauðastríð ríkisstjórnarinnar í beinni útsendingu Stöðvar 2 var eftirminnilegur og dæmigerður punktur aftan við harmsögu, sem kalla má “Þrír hanar á sama haug”. Sérstaklega er athyglisvert, að formennirnir skuli telja sér hag í að heyja þetta stríð á skjánum.

Ríkisstjórnin, sem nú hefur sagt af sér, þjóðinni til nokkurs léttis, var alla tíð hálfgert leikhús. Þar tjáðu menn sig með miklum tilþrifum og stórum yfirlýsingum, en kunnu lítt til hversdagslegra verka, svo sem að passa aurana, sem ríkið fékk til varðveizlu og ávöxtunar.

Ágætur mælir á nytsemi ríkisstjórnar er, hve lítið fer fyrir henni og hve sjaldan hún er í fréttum. Það eru tímar góðæris, þegar allir keppast við að rækta garðinn sinn í friði. Á þessum mælikvarða fékk hin nýlátna ríkisstjórn lægstu einkunn íslenzkrar stjórnmálasögu.

Fjölmiðlar fengu ekki einu sinni að hafa sína gúrkutíð í friði. Daglega var ríkisstjórnin í heild eða einstakir ráðherrar uppi á leiksviði fréttanna. Sífellt voru þeir að eigin sögn að bjarga málum fyrir horn. Ævinlega var það með eins miklum hávaða og frekast var unnt.

Ríkisstjórnin fór af stað með loforð um stöðugleika, sem margir höfðu lengi þráð. Aðferðir hennar dugðu ekki til að standa við loforðið, þrátt fyrir ágætan meðbyr ytri aðstæðna. Um síðustu helgi var ráðherrunum orðið ljóst, að stjórnin hafði riðið sér rembihnút.

Til þess að skilja þetta, þurfa kjósendur ekki annað en að horfa á leikræna tjáningu formannanna í sjónvarpi og spyrja sjálfa sig: “Mundi ég treysta einhverjum eða öllum þessara manna til að reka svínabú á Vatnsleysuströnd?” Svarið yrði auðvitað samhljóma “Nei”.

Ef þeir tækju við af Þorvaldi í Síld og fiski, kæmu þeir umsvifalaust fyrirtækinu í varanlegan og vaxandi yfirdrátt í bankanum. Þeir mundu ráða til sín hagfræðingagengi og taka upp hvers kyns bókfærslu og undanfærslu. Þeir færu að væla um háa vexti og há laun.

Öllum má ljóst vera, að svínabúið færi fljótt fjandans til, enda gæti það ekki látið Seðlabankann prenta handa sér seðla og skyldað þjóðina til að kaupa afurðirnar á uppsettu verði. Formennirnir yrðu ekki ríkir menn, ef þeir þyrftu að vinna sig upp í atvinnulífinu.

Harmleikurinn er því miður fólginn í, að ráðherrarnir voru einmitt ötulastir við að reyna að reka atvinnulífið í landinu. Þeir ímynduðu sér, með sjávarútvegsráðherra í broddi fylkingar, að þeir gætu stjórnað atvinnulífinu. Þeir settu sjávarútveginn beint á höfuðið.

Ef hægt er að gefa viðtakandi ríkisstjórn eitt ráð, byggt á reynslu hinnar fyrri, þá er það þetta. “Látið fólkið í friði. Ruglið ekki athafnir þess með efnahagslegu skipulagi, svo sem gengi, vöxtum, bókfærslum, kvótum og skömmtun. Reynið heldur að passa ríkiskassann.”

Lélegt var og lokið er. Rýtingarnir hafa gengið í bakið á víxl. Opinberað hefur verið margslungið undirferli, sem ekki náði ætluðum árangri. Leikararnir þrír hafa tapað. Meira að segja hefur fallið á utanríkisráðherra, sem hingað til hefur haft teflon-húð eins og Reagan.

Steingrími hefur enn ekki tekizt að mynda hræðslubandalag Alþýðuflokks, Alþýðubandalags og Borgaraflokks undir stjórn og stefnu Framsóknarflokks. Hinn dasaði Borgaraflokkur hefur ekki fallizt á að hlaupa í slíka stjórn til að koma í veg fyrir kosningar.

Útlit er því fyrir væna stjórnarkreppu og kosningar, svo að kjósendur með of lítinn stjórnmálaþroska fái færi á að kjósa yfir sig nýja leiksýningu af sama tagi.

Jónas Kristjánsson

DV

Íslenzka þjóðin er svo stórauðug, að ríkisstjórn hennar gerði samgönguráðherra sinn út til Seoul að afla forsendu fyrir byggingu eins milljarðs króna handboltahallar í Laugardal. Hlaut ráðherrann hálfan sigur í þeirri ferð, því að höllina þarf að reisa fyrir árið 1995.

Fyrstu áætlanir um hallarsmíðina hafa 300 milljónir króna að niðurstöðutölum. Eftir teikningum að dæma er kostnaður varlega áætlaður. Auðvelt á að vera að nota gamalreynda aðferð og margfalda óskhyggjuna með 3,3 til að fá raunveruleika upp á milljarð.

Á sama tíma og ríkisstjórnin sendir ráðherra í mikilmennaleik af þessu tagi eru hinir ráðherrarnir að hnakkrífast um, hvernig fá megi botn í fjárhag ríkissjóðs og nokkurra helztu atvinnuvega landsins. Það er eins og þeir séu búnir að gleyma, hversu ríkir þeir eru.

Við nánari athugun verður þó ljóst, að beint samband er milli handboltahallarinnar og stjórnarkreppunnar. Ráðherrar, sem í ölæði atkvæðakaupa að kvöldlagi strá þjóðarpeningunum í kringum sig, vakna að morgni með alvarlega timburmenn og galtómt ávísanahefti.

Þess er skemmst að minnast, að fjármálaráðherra gerði sig breiðan á dögunum vegna umframeyðslu ýmissa opinberra stofnana og kallaði forstöðumenn þeirra “síbrotamenn”. Hann snarþagnaði svo, er í ljós kom, að ráðherrarnir voru mestu síbrotamennirnir.

Í rauninni býr þjóðin aðeins við tvo meginvanda. Annar er stjórnlaust sukk þessarar ríkisstjórnar og þeirra, sem á undan henni voru. Hinn er gersamlega ástæðulaus sannfæring ráðherra, að þeir séu bezt fallnir til að stjórna fjármálum og hagmálum atvinnulífsins.

Einkennilegt er, að menn, sem mega ekki svo sjá eina krónu, að þeir eyði henni ekki fjórum sinnum samtímis, með aðstoð efnahagsráðgjafa, skuli ímynda sér, að þeir bæti efnahagsástandið með því að ákveða í smáatriðum, hvernig efnahagslífið skuli vera í landinu.

Ráðherrar, sem samþykkja handboltahöll á færibandi, telja sig geta ákveðið, hvert skuli vera gengi krónunnar, hvaða vextir fjárskuldbindinga henti þjóðinni, hvaða sjóði skuli tæma hverju sinni, hversu mikinn landbúnað þjóðin þoli og hverjir megi afla gjaldeyris.

Ráðherrar, sem eru einhuga um, að hinni mikillátu þjóð dugi ekkert minna en eins milljarðs handboltahöll, eru nú að þrátta um, hvaða millifærslur, niðurfærslur, bakfærslur, allskynsfærslur og undanfærslur séu heppilegastar til að rupla þjóðina eina ferðina enn.

Ef ríkisstjórnin sæi hið augljósa, að gengi krónunnar eigi að finna sjálft sitt jafnvægi, að vextir fjárskuldbindinga eigi að finna sjálfir sitt jafnvægi, að ekki skuli millifæra, niðurfæra, bakfæra, allskynsfæra og undanfæra í efnahagskerfinu, má fara að ræða handboltahöll.

Ef ríkisstjórnin hættir að halda uppi krónugengi með handafli, hættir að halda niðri vöxtum með handafli, hættir að millifæra hluti bakatil í atvinnulífinu, verður þjóðin fljótlega svo rík, að hana munar ekkert um að reisa handboltahöll fyrir einn milljarð króna.

Ef ríkisstjórnin vildi þar á ofan gera svo vel að eyða sjálf ekki um efni fram og héldi sér, án aukinnar skattheimtu, innan við ramma fjárlaga og lánsfjárlaga, mundi hún stuðla að minni spennu og léttbærara frelsi í gengisskráningu, vöxtum og athafnalífi yfirleitt.

Þá mundum við léttilega hafa efni á hálfs milljarðs þjóðminjasafni og hálfs milljarðs náttúrugripasafni ofan á eins milljarðs handboltahöll. Og þótt fleira væri.

Jónas Kristjánsson

DV

Á vegum ríkisstjórnarinnar hefur að undanförnu verið gælt við hugmyndir um að þjóðnýta sjávarútveginn. Það yrði framkvæmt á þann hátt, að bankar eignuðust atvinnuveginn smám saman með því að breyta lánum til sjávarútvegs í hlutabréf hjá skuldunautunum.

Hugmyndirnar voru til umræðu í svokallaðri niðurfærslunefnd, sem meðal annars var skipuð efnahagsráðunauti ríkisstjórnarinnar, formanni bankastjórnar Seðlabankans og nokkrum fleiri embættismönnum, sem aldir eru upp á stjórnarskrifstofum í Reykjavík.

Þessar hugmyndir hafa ekki vakið verðskuldaða athygli. Þó hefur óbeint verið tekið undir þær í Alþýðusambandi Íslands. Forseti þess lagði til í fyrradag, að ríkið eignaðist 20% af hlutafé fyrirtækja í sjávarútvegi og fengi tvo menn í stjórn sérhvers þeirra.

Væntanlega verða þjóðnýtingaráformin lögð til hliðar að sinni. En þau eru engan veginn dauð, því að miklir valdamenn standa að baki þeirra, þar á meðal tveir hinir valdamestu þeirra og ráðuneytisstjóri sjávarútvegsins að auki. Allir starfa þeir í umboði ríkisstjórnarinnar.

Ennfremur eru miklir hagsmunir að baki. Hugsið ykkur, hve margir pólitískir auðnuleysingjar í Reykjavík gætu fengið stjórnarstóla í fyrirtækjum úti um allt land, ef þjóðnýtingin yrði að veruleika. Þetta er þverpólitískt áhugamál, sem ekki má vanmeta.

Jarðvegur slíkra hugmynda virðist góður um þessar mundir. Í gær stakk Þjóðviljinn upp á, að stóreignamenn yrðu gerðir gjaldþrota á tíu árum með því að taka af þeim 10% eignanna á hverju ári. Þetta er sama aðferð og beitt var við þjóðnýtingu austan járntjalds.

Tvö atriði hafa umfram önnur fleytt sjávarútveginum upp á sker þjóðnýtingaráforma á vegum núverandi ríkisstjórnar. Annað atriðið liggur í augum uppi. Það er, að áratugum saman hefur rangri gengisskráningu verið beitt til að flytja fjármagn úr sjávarútvegi.

Hitt atriðið hefur dulizt flestum hingað til. Það er, að allra síðustu árin hefur sjávarútvegsráðherra byggt upp skömmtunarkerfi, sem beitir kvótum og nú síðast næturlöngum biðröðum til að flytja völd og ábyrgð úr sjávarplássunum inn á stjórnarkontóra í Reykjavík.

Margoft og einkum í þessu dagblaði hefur verið bent á, hvað eigi að gera til að snúa við þeirri öfugþróun í sjávarútvegi, sem hér hefur verið lýst. Því miður hefur sjávarútvegsfólk ekki borið gæfu til að taka þær hugmyndir upp og gera að sínum baráttumálum.

Annars vegar er brýnt að taka handaflsvald gengisskráningar af ríkisstjórn og Seðlabanka og koma upp opnum gjaldeyrismarkaði. Þeir, sem afla gjaldeyris, geta þar selt gjaldeyri þeim, sem vilja nota gjaldeyri, og á verði, sem ræðst hverju sinni af framboði og eftirspurn.

Hins vegar er brýnt að taka upp sölu veiðileyfa til þeirra, sem hæst bjóða, og leyfa frjálsan markað með hin seldu leyfi, svo að heilbrigð rekstrarsjónarmið geti tekið við af miðstýringu kvótakerfisins. Þetta er ekki síður brýnt en afnám opinberrar gengisskráningar.

Því miður skilur fólkið við sjávarsíðuna ekki kosti þess, að sala veiðileyfa leysi kvótakerfið af hólmi. Þaðan koma jafnan harðvítug mótmæli, þegar minnzt er á veiðileyfasölu eða auðlindaskatt. Þetta er skilningsleysið, sem hefur framkallað skömmtunarvald í Reykjavík.

Meðan sjávarsíðan sér ekki og skilur ekki hagsmuni sína, er ljóst, að sjávarútvegurinn mun halda áfram að síga niður í þjóðnýtinguna, sem bíður á næsta leiti.

Jónas Kristjánsson

DV

Í ævintýrið um nýju fötin keisararns vantar kaflann um samskipti ráðherranna, sem deildu um, hvort fötin hefðu verið rauð eða græn, köflótt eða teinótt, úr líni eða silki. Kaflinn er líkur þeim, sem við fylgjumst með í harmþrunginni spennusögu núverandi ríkisstjórnar.

Ráðherrar okkar búa í þjóðfélagi, þar sem vaxtarverkir eru miklir. Hvarvetna má sjá framtak, sem kostar lánsfé. Alls staðar er auglýst eftir fólki til starfa. Peningar eru dýrir, af því að skortur er á þeim. Og ýmsir starfsmenn eru dýrir, af því að skortur er á þeim.

Mikla skipulagshyggju þarf til að búa til kreppu úr þessu ástandi. En það hefur ríkisstjórninni tekizt. Hún hefur komið sér upp ímyndunarheimi, sem haldið er við af hagfræðingum og blaðamönnum, sem eru að vinna sig í álit hjá valdamönnum í þjóðfélaginu.

Ríkisstjórnin gæti vel vitað eins og við hin, að erlendum ferðamönnum hefur fækkað, af því að gengi krónunnar er of hátt skráð. Okkur munar lítið um þessa ferðamenn, en þeir eru þó eins konar hitamælir, sem segir okkur sögu, er ríkisstjórnin neitar að hlusta á.

Skipulagshyggja ríkisstjórnarinnar og ráðunauta hennar einkennist af þeirri skoðun, að sjúkdómarnir byggist á og felist í háum hita. Aðgerðir þeirra beinast því að hitamælum af ýmsu tagi. Til dæmis er breytt tölum á skölum eða hitamælar hreinlega bannaðir.

Hornsteinn vandamálafræða ríkisstjórnarinnar er, að krónugengið megi ekki falla eða að minnsta kosti ekki meira en 3%. Hagfræðingar hennar hafa nefnilega reiknað út, að gengislækkanir étist upp, en endist ekki. Í draumaheimi heimta menn varanlegar lausnir.

Mönnum væri hollt að hugleiða, hvort sífelldar gengislækkanir síðustu áratugi hafi framleitt kreppu í þjóðfélaginu eða komið því á hausinn. Ekki mundi saka að hugleiða, hvert ástandið væri nú, ef gengi krónunnar hefði ekki sífellt verið lækkað, þegar syrti í álinn.

Annar hornsteinn skottulæknanna er, að vextir þurfi að lækka og helzt raunvextir líka. Í alvörulöndum eru þó háir og hækkandi vextir taldir vænlegir til að draga úr of mikilli þenslu og skapa meira jafnvægi í athafnaþránni. En ráðherrarnir lifa ekki í alvörulandi.

Þriðji hornsteinn ráðherranna er, að einstæðu mæðurnar og annað láglaunafólk sé á of háu kaupi. Þess vegna er kastað fram geðveikislegum hugmyndum um að færa lágu launin í landinu niður um 9% og flytja þannig nokkra milljarða árlega frá fátækum til ríkra.

Reynslan og skynsemin segja okkur, að launafrysting og launalækkun gilda aðeins um láglaunafólk, en ekki um þá, sem njóta launaskriðs. Þessar aðhaldsaðgerðir ná ekki heldur til forstjóra, sem eru svo önnum kafnir við laxveiðar, að fyrirtæki þeirra eru að fara á hausinn.

Forstjóranefndin, sem skipuð var til að bjarga málum, er dæmigerð fyrir lánleysi ríkisstjórnarinnar og raunar upphaf vandræða hennar. Forstjórarnir sáu það ráð helzt til bjargar, að ríkisstjórnin ómerkti kjarasamninga, sem forstjórarnir voru nýlega búnir að undirrita.

Þegar hornsteinar stjórnvaldsgerða eru slíkir, getur niðurstaðan aðeins falizt í sjóðandi rugli á borð við niðurfærslur, millifærslur eða annað ómengað handafl, sem lögmál lífsins munu síðan ómerkja. Þannig bakar stjórnin þjóðinni efnahagsvandræði af pólitískum toga.

Gott væri að fá einhvern tíma ríkisstjórn, sem reyndi að passa peningakassann sinn og færi að því hollráði vitringsins Lao Tse að láta fólkið í landinu í friði.

Jónas Kristjánsson

DV

Hin vikulega biðröð í Tryggvagötunni eftir leyfi til að afla gjaldeyris með því að flytja út ferskan fisk hefur lengzt úr hálfum sólarhring í hálfan annan. Ekki er vitað til, að biðraðir í Sovétríkjunum hafi náð svo háum aldri, þegar ástandið var sem verst þar eystra.

Biðraðirnar, sem Landssamband íslenzkra útvegsmanna hefur komið á fót í Tryggvagötunni, eru þó skárri en pukrið, sem sjávarútvegsráðherra hefur efnt til í ráðuneyti sínu í sama skyni. Menn fá þó afgreiðslu hjá landssambandinu, ef þeir hafa úthald til að bíða.

Eins og íslenzks stjórnvitrings er von og vísa hefur sjávarútvegsráðherra bannað, að upplýst sé, hverjir hafi hverju sinni náðarsamlegast fengið leyfi til að afla gjaldeyris fyrir þjóðarbúið með því að flytja út ferskan fisk. Niðurstaða skömmtunar hans er leyndarmál.

Þjóðin sættir sig nokkurn veginn við þetta ástand, sem á sér ekki margar hliðstæður í nálægum löndum. Fólk vill í rauninni skömmtun og biðraðir, ef ekki þarf að nefna hlutina þessum réttu nöfnum, heldur öðrum nöfnum á borð við “kvóta” eða “niðurfærslu”.

Ef frjáls markaður fær áhrif á einhverju sviði, svo sem tíðkast í útlandinu, verður fljótlega mikil reiði í garð hans. Almenningur og stjórnmálamenn ráðast á “gráan markað” og fá svartan í hausinn. Þjóðin hamast gegn “vaxtaokri” og rænir gamla fólkið um leið.

Í raun byggist þessi munur Íslands og nálægra landa aðallega á því, að hér vilja menn skipuleggja vandamál, sem upp koma. Þessi vandamál stafa yfirleitt af fyrra skipulagi sömu vandamála á lægra stigi. Afleiðingin er meiri vandamál, sem þarf að skipuleggja meira.

Þetta skýrir viðgang Framsóknarstefnu hjá flestum, ef ekki öllum stjórnmálaflokkum hér á landi. Þannig hefur landbúnaðurinn verið rústaður sem atvinnuvegur og honum breytt í félagsmálastofnun, er brennir milljörðum af peningum skattborgaranna á hverju ári.

Meðan Jón Helgason hefur haft lítið að gera að bæta við nokkrum refabúum og graskögglaverum, hefur Halldór Ásgrímsson haft mikil umsvif við að drepa sjávarútveginn, sem var hornsteinn þjóðfélagsins, áður en hinn mikli skömmtunar- og kvótastjóri komst til valda.

Sjávarútvegsráðherra hefur gott lag á skömmtunarkerfinu. Hann lætur til dæmis stjórnendur Landssambands íslenzkra útvegsmanna éta úr lófa sér með því að afhenda þeim lítinn hluta skömmtunarvaldsins, svo að þeir hafi líka eitthvað til að leika sér að.

Þjóðarvilji og ráðherrahagsmunir fara saman og orsaka hinn sérstæða íslenzka efnahagsvanda, sem magnaður er með endalausum handaflsgerðum í vöxtum, gengisskráningu, seðlaprentun, niðurgreiðslum, millifærslum, uppbótum, niðurfærslum og allskynsfærslum.

Ráðherrar hafa skömmtunarvaldið, sem byggzt hefur upp í mörgum handaflsgerðum á löngum tíma. Það er valdið, sem máli skiptir í skömmtunarríki. Fyrir því valdi krjúpa flestir, líka þeir, sem verið er að misþyrma hverju sinni. Og margir vilja hlutdeild í þessu valdi.

Vegna alls þessa er ástæðulaust að gera því skóna, að ríkisstjórnin muni springa í loft upp, þótt ráðherrar séu ósammála um, hvort skammta skuli upp, niður, út eða suður. Þeir eru sammála um, að skammta þurfi, og að heppilegast sé, að þeir sjálfir sjái um skömmtunina.

Sá, sem orðinn er skömmtunarstjóri, hættir því ekki af fúsum vilja. Því mun ríkisstjórnin hanga áfram og reyna að skipuleggja heimagerða vandann enn frekar.

Jónas Kristjánsson

DV

Skiljanlegt er, að útflytjendur ferskfisks telji, að ýmsir fjölmiðlamenn séu á mála hjá frystiiðnaðinum. Svo eindregið hlutdrægt er margvíslegt fréttaefni af þessum málum, einkum í ríkissjónvarpi allra landsmanna. En hlutdrægnin á sér aðrar skýringar en fjárhagslegar.

Margir blaða- og fréttamenn eru afar háðir klisjum, sem valdamenn nota til að spara sér rök og til að losna við að þurfa að taka afstöðu til óþægilegra raka. Í samspili valdamanna og allt of margra blaðamanna koma klisjur í stað efnislegrar meðferðar mála.

Eitt dæmi um klisju, sem hefur öðlast sess trúarsetningar í valdakerfinu, er orðalagið “fullvinnsla”. Það er notað um geymsluaðferð frystingar, sem ver fiskinn skemmdum, svo að hann verði seljanlegur á næstum eins háu verði og hann er ferskur og ófrystur.

Með því að nota orðið “fullvinnslu” um þessa afar dýru starfsemi, sem gefur lítið í aðra hönd, er því komið á framfæri, að hún sé bæði göfug og brýn. Orðið minnir mjög á orðalagið um, að við eigum “að vera sjálfum okkur nógir” í framleiðslu landbúnaðarafurða.

Jafnvel þótt þjóðin hafi áratugum saman flutt inn meirihlutann af matvælum sínum, er klisja sjálfsþurftarbúskapar notuð til að verja umfangsmikla starfsemi, er hentar frekar tempruðu loftslagi en hinu napra loftslagi, sem er hér norður við jaðar freðmýrabeltisins.

Þótt margoft sé bent á, að ótal klisjur af þessu tagi séu til óþurftar og skekki yfirsýn fólks, gæta notendur þeirra þess vandlega að svara slíku aldrei efnislega og taka aldrei þátt í neinum skoðanaskiptum um, hvað felist í raun og veru í hinum heittelskuðu klisjum.

Blaða- og fréttamenn hafa í sumum tilvikum aðeins svipað gripsvit á málefnum og ráðherrar hafa eða ef til vill lítið meira. Auðveld leið úr þeim vanda er hin sama og hagfræðinganna, sem vonast til, að valdamenn líti til þeirra með velþóknun, þegar embætti losna.

Þær tvær stéttir, sem helzt gætu flett ofan af klisjum stjórnmálamanna, gera það ekki, af því að hlutar þeirra vilja baða sig í endurkasti sólargeisla valdsins. Sumir hagfræðingar vilja verða hagstjórar og sumir fréttamenn ímynda sér sig vera innanbúðarmenn í valdakerfinu.

Á takmarkaðri þekkingu má ná langt með að láta vaða á klisjusúðum. Heilu ræður og tilkynningar ráðherra eru lítið annað en röð af innihaldsrýrum og jafnvel merkingarfölsuðum klisjum. Hið sama er að segja um ýmsar fréttir af framtaki þessara sömu ráðherra.

Hefðbundið er, að fjölmiðlamenn líti á sig sem svokallaða fjórðu stétt, utan valdakerfisins. Þess vegna er miður, að of margir úr þeim hópi vilja líta á sig sem hluta valdakerfisins og bera sig jafnvel saman við ráðherra. Sú glýja er byggð á misskilningi á eðli valds.

Vald byggist ekki á að birta klisjur stjórnmálanna í fjölmiðlum. Vald á Íslandi byggist á skömmtun. Stjórnmálamenn keppa um að komast í aðstöðu til að skammta, verða ráðherrar, það er að segja skömmtunarstjórar eins og nokkrir helztu embættismenn kerfisins.

Þótt blaða- eða fréttamaður klæðist í hálstau og jakka, hafi daglegan samgang við skömmtunarstjórana, ráðherra og embættismenn, kunni tungumál þeirra og komi klisjum þeirra á framfæri við þjóðina, eru þeir ekki orðnir valdastétt, þótt sumir þeirra ímyndi sér það.

Blaða- og fréttamönnum ber að líta raunsæjum augum framhjá geislabaugum skömmtunarvaldsins og hafna klisjum, sem þeir eru látnir magna í fjölmiðlum.

Jónas Kristjánsson

DV

Æskilegt væri, að stjórnmálaþróunin leiddi fyrr en síðar til myndunar flokks um hin hörðu gildi í þjóðfélaginu. Þau eiga sér engan málsvara, meðan hin spilltu gildi og hin mjúku gildi eiga hvor um sig öfluga fulltrúa, sem ráða þjóðfélaginu með sterkri miðstýringu.

Hinir hefðbundnu stjórnmálaflokkar eru meira eða minna uppteknir af valdabraski í kvótaráðuneytum og ríkisbönkum og öðrum slíkum valdsöfnunarstofnunum, sem settar hafa verið upp til að reyra þjóðfélagið í viðjar miðstýringar af hálfu embættis- og stjórnmálamanna.

Hrossakaupin einkenna stjórnkerfi hinna hefðbundnu pólitíkusa. Á máli þeirra heita hrossakaupin “að vera í pólitík”. Í því felst það mat þeirra, að hin spilltu gildi séu raunhæf og hagnýt stjórnmál, en önnur gildi séu eins konar óraunhæf óskhyggja skýjaglópa.

Í kerfi hinna spilltu gilda skiptir höfuðmáli, hverjir verða bankastjórar Landsbankans; hvort Samband íslenzkra samvinnufélaga getur fengið ríkisstjórnina til að lækka vaxtabyrðina; og hvort Sambandið getur fengið Landsbankann til að kaupa ónýtu Nígeríuvíxlana.

Þessi spilltu gildi hafa verið á undanhaldi fyrir hinum mjúku gildum Kvennalistans. Þar er ekki spillingunni fyrir að fara, en hins vegar mikið af hugsjónamálum, sem kosta mikla peninga. Hjá Kvennalistanum er fjallað um, hvernig megi dreifa lífsgæðum á réttlátan hátt.

Kvennalisti hinna mjúku gilda er að því leyti líkur stjórnmálaflokkum hinna spilltu gilda, að hann stefnir að sterkri miðstýringu. Gæludýr hans eru bara önnur en gæludýr hinna flokkanna, svo sem einstæðar mæður og börn í stað Sambands íslenzkra samvinnufélaga.

Kvennalistinn vill, að stjórnmál snúist um að hjálpa lítilmagnanum, fremur en aflóga fyrirtækjum. Í hans heimi rennur fjármagnið um hendur félagsmálastofnana til þeirra, sem minnst mega sín. Í heimi hinna flokkanna rennur fjármagnið til þeirra, sem aðstöðu hafa.

Það, sem vantar í þessa mynd, þegar gömlu flokkarnir grotna niður af eigin illverkum, er karlalisti gegn kvennalista, flokkur hinna hörðu gilda til mótvægis mjúku gildunum. Okkur vantar flokk til að stuðla að framleiðslu verðmæta, fremur en dreifingu þeirra.

Flokkur hinna hörðu gilda ætti að stefna að strangri markaðshyggju og gróðahyggju með miskunnarlausu úrvali fyrirtækja, sem hafi næga rekstrarlega þjálfun til að standast samkeppni við umheiminn, meira eða minna frjáls af fjötrum embættis- og stjórnmálamanna.

Flokkur hinna hörðu gilda á að geta sagt með töluverðum rétti, að afrakstur hans aðferða sé meðal annars bezta leiðin til að útvega fjármagn til að kosta hin mjúku gildi á þann hátt, að atvinnulífið sé ekki þess vegna reyrt í viðjar skattheimtu, reglugerða og kvóta.

Flokkur hinna hörðu gilda mun hafna gæludýrum flokka hinna spilltu gilda. Hann hafnar hins vegar ekki gæludýrum flokks hinna mjúku gilda, en bendir á, að þau gæludýr eru dýr í rekstri eins og önnur. Heppilegt sé að framleiða verðmæti upp í kostnaðinn við þau.

Þjóðin er byrjuð að efast um notagildi hinna hefð bundnu stjórnmálaflokka, sem segjast “vera í pólitík”, það er að segja fyrst og fremst í spillingu og valdsöfnun. Hún hefur uppgötvað hin mjúku gildi Kvennalistans, sem nálgast fylgi Sjálfstæðisflokksins í könnunum.

Næsta skref er, að þjóðin uppgötvi, að hún þurfi einnig alvöruflokk hinna hörðu gilda, eins konar Karlalista, sem geti verið hentugt mótvægi við Kvennalistann.

Jónas Kristjánsson

DV

Málsvarar hins hefðbundna landbúnaðar hafa tekið undir skemmtilegar hugmyndir í fjölmiðlum um, að fremur beri að líta á búsýslu sem listgrein en sem at vinnuveg. Þeir telja, að leggja verði listrænt eða menningarlegt mat á landbúnað og kostnaðinn við hann.

Líta má svo á, að íslenzkur landbúnaður hafi svo mikið listrænt og menningarlegt gildi, að réttmætt sé að hlúa að honum í samkeppni við útlendan landbúnað. Það er nokkurn veginn alveg eins og við höldum uppi Þjóðleikhúsi, Sinfóníuhljómsveit og Kvikmyndasjóði.

Málsvarar landbúnaðarins eru ósköp fegnir að geta fallizt á, að í rauninni sé landbúnaður mikill fjárhagslegur baggi. Þeim er léttir að fá að viðurkenna, að frjáls innflutningur erlendrar búvöru mundi lækka matvöruverð og bæta þar með lífskjör fólksins í landinu.

Þeir hafa dregið upp mynd af verzlunum, sem fyllist af “mjög ódýrum, erlendum matvælum”; af innlendri framleiðslu, sem seljist ekki; af gríðarlegum fólksflutningum til útgerðarstaða og Reykjavíkur; af dýrri húsbyggingaþörf; og af hræðilegu borgríki framtíðarinnar.

Málsvarar landbúnaðarins benda á, að talin sé menningarleg eða listræn ástæða til að halda uppi sinfóníuhljómsveit, þótt hægt sé fyrir lítið fé að hlusta á erlenda hljóðfæraleikara á Listahátíð og kaupa vandaða tónlist á geisladiskum frá útlöndum fyrir enn minni peninga.

Ekki má gleyma, að í listum veitum við okkur hvort tveggja, aðgang að erlendri og innlendri list. Engar hömlur eru lagðar á innflutning erlendrar listar eða menningar. Engir tollar eru á erlendum bókum, listatímaritum, nótubókum, málverkum eða höggmyndum.

Engum dettur í hug að banna innflutning erlends listafólks til að taka þátt í listahátíð eða hvenær sem okkur langar annars til. Við verjum gjaldeyri til að fá hingað tónlistarfólk og leikara, auk þess sem við kaupum afurðir þeirra í þeim mæli, sem okkur þóknast.

Yfir okkur situr enginn alfaðir í ráðuneyti til að ákveða, hvort okkur sé fyrir beztu að neyta erlendrar eða innlendrar listar. Við fáum að ráða því sjálf. Við höfum hins vegar marga alfeður, sem ákveða, að okkur sé fyrir beztu að nota ekki ýmsa erlenda búvöru.

Til þess að styðja innlenda list í samkeppni við erlenda og halda menningarlegri reisn verjum við í ár 629 milljón krónum á fjárlögum. Til þess að koma út óseljanlegri búvöru og halda þar með menningarlegri og listrænni reisn í landbúnaði verjum við 3.361 milljónum.

Ef meta ætti afurðir kinda og kúa til jafns við allar aðrar afurðir lista samanlagt, en ekki fimm sinnum hærra, þyrftu framlög til venjulegra lista að hækka um meira en milljarð króna og framlög til hefðbundins land búnaðar að lækka um meira en milljarð til jafnvægis.

Eðlilegt framhald af almennri viðurkenningu á varðveizlu kúa og kinda sem helmingi af allri list í landinu, væri að skera niður opinber framlög til landbúnaðar og nota féð til að styðja hinn helminginn. Varla er hægt að líta á landbúnað sem meira en helming allrar listar.

Ennfremur er eðlilegt framhald, að leyfður verði tollfrjáls innflutningur erlendrar búvöru, svo að fólk geti veitt sér aðgang að erlendri list á því sviði, svo sem að fimm krónu smjöri frá Evrópubandalaginu, eins og það veitir sér í öðrum listgreinum, ef það kærir sig um.

Óravegur er frá peningalegri viðurkenningu á menningarlegu og listrænu gildi landbúnaðar yfir í árlega milljarðaútgerð á herðum 240 þúsund manna þjóðar.

Jónas Kristjánsson

DV