Sérstakur saksóknari í Hafskipsmálinu telur, að næg rök séu fyrir ábyrgð bankaráðs á lánveitingum Útvegsbankans til að höfða megi mál gegn bankaráðsmönnum. Síðar í vetur munum við komast að raun um, hvernig dómstólar taka á þessu prófmáli um pólitíska ábyrgð.

Hingað til hefur fylgt almennu ábyrgðarleysi stjórnmálamanna, að þeir hafa talið jafngilda hverjum öðrum bitlingi að vera kjörnir í bankaráð. Ef þeir hafa talið sig hafa eitthvert annað hlutverk í ráðinu, hefur það verið fólgið í hagsmunagæzlu, einkum fyrir flokkinn.

Ef nú verður niðurstaðan, að bankaráðsmenn séu hliðstæðir stjórnarmönnum fyrirtækja og beri ábyrgð á verkum framkvæmdastjóra, eru þeir þar með orðnir ábyrgir fyrir hinni útbreiddu spillingu í útlánum bankanna, þar á meðal pólitískri spillingu þeirra.

Ekki er nóg með, að bankar láti annarleg sjónarmið ráða útlánum. Ekki er síður grózkumikið illgresið í garði margvíslegra sjóða, sem standa í útlánum. Við hlið hinna illa þokkuðu ríkisbanka má setja stofnun á borð við Byggðastofnun og sjóði, sem þar eiga heima.

Við stöndum nú í fyrsta sinn andspænis þeim möguleika, að stjórnmálamenn í bankaráðum og sjóðastjórnum beri ábyrgð á þeirri spillingu, sem þeir hafa ákveðið, að skuli vera í þessum stofnunum. Slík niðurstaða getur orðið upphaf nýs og betra siðferðis í lánakerfinu.

Segja má, að núverandi spilling skipti lánsumsækjendum í þrjá flokka. Gildir sú skipting einkum um bankana, en að hluta til einnig um sjóðina. Í neðsta flokki eru þeir, sem geta endurgreitt lán, en fá þau ekki, af því að “engir peningar eru til” að mati bankastjóra.

Í almennum flokki eru svo þeir, sem fullnægja venjulegum kröfum bankakerfisins um veð fyrir lánum. Þeir fá lán, af því að þeir sýna fram á endurgreiðslugetu sína og af því að bankastjórar hafa í andartakinu gleymt hinu fornkveðna, að “engir peningar eru til”.

Í hinum þriðja flokki eru svo þeir, sem fá lánin, sem umsækjendur í fyrsta flokknum hefðu átt að fá. Það eru þeir, sem valda því, að bankastjórar kyrja í síbylju: “Engir peningar eru til”. Þetta eru þeir, sem ekki hafa nægileg veð, en njóta hins vegar velvildar bankans.

Gæðingar bankakerfisins eru ýmiss konar. Þar í hópi eru nánir ættingjar og vinir bankastjóra og bankaráðsmanna, ekki endilega í þeim hinum sama banka, þar sem lánið er fengið. Ennfremur eru þar sveitungar og kjördæmungar bankaráðsmanna í löngum bunum.

Aðallega eru þó gæðingarnir pólitískir. Lán úr bönkum og sjóðum eru hikstalaust veitt út og suður til skjólstæðinga stjórnmálanna. Það eru hin landsfrægu gæludýr. Er þá oft alls ekkert spurt um veð eða aðra endurgreiðslugetu, heldur lánað upp í matsverð eða hærra.

Viðskipti Landsbankans og Sambands íslenzkra samvinnufélaga eru dæmi um inngróna spillingu lánakerfisins. Landsbankinn hefur keypt af Sambandinu á fullu verði ónýta skreiðarpappíra frá Nígeríu. Ennfremur hefur hann lánað því án þess að taka nokkur veð fyrir.

Reynt er að halda öllu slíku leyndu í lengstu lög. Nú er hins vegar svo komið, að fyrirtæki eru að verða gjaldþrota, þar á meðal ýmis af gæludýrunum. Þá kemur í ljós, hvernig bankar og sjóðir hafa lánað þeim langt umfram það, sem eðlilegt og hefðbundið má teljast.

Gjaldþrotafréttir og kærur á stjórnmálamenn fyrir þátttöku í rekstri ríkisbanka og -sjóða beina kastljósi að gegnrotnu fjármálaspillingarkerfi stjórnmálaflokkanna.

Jónas Kristjánsson

DV

Ísraelsríki er komið á sama helveg og Suður-Afríka. Í þingkosningum Ísraela í síðustu viku færðist fylgi frá sáttaöflum til róttækra þjóðernissinna og trúarofstækismanna. Slík öfl virðast jafnan ná betur eyrum kjósenda, þegar hið opinbera er komið á braut hryðjuverka.

Í kosningunum jókst fylgi Likud-bandalagsins, sem stjórnað er af gömlum Irgun og Stern Gang hryðjuverkamönnum á borð við Shamir forsætisráðherra og nýjum hryðjuverkamönnum á borð við Sharon, sem sennilega verður varnarmálaráðherra nýrrar stjórnar.

Enn öflugra var gengi trúarofstækisflokka í kosningunum. Fjórir klerkaflokkar náðu mönnum á þing. Í öllum tilvikum eru þeir flokkar hlynntir auknu ofbeldi og hryðjuverkum gegn Palestínumönnum. Og Shamir þarf stuðning klerkanna við myndun hinnar nýju stjórnar.

Öll hryðjuverk eru af hinu illa. En verst eru þau hryðjuverk, sem stjórnvöld fremja í skjóli valdsins. Þau eru verri en hryðjuverk, sem einstakir sérvitringa- og sértrúarhópar fremja í skjóli vanmættis. Hin opinberu hryðjuverk eru orðin að einkennistákni Ísraelsríkis.

Stjórnarfar í Ísrael er orðið með hinum verri í heiminum. Það er verra en í austantjaldsríkjunum og verra en í mörgum löndum þriðja heimsins. Sjaldgæft er, að ríki sendi hersveitir til að drepa börn og unglinga, sem kasta grjóti. En það er daglegt brauð á herteknu svæðunum.

Ísrael hefur gert sig að æxli í umheiminum. Æxlið hefur fengið að magnast í skjóli eindregins stuðnings Bandaríkjastjórnar. Áróðursstofnun Ísraels í Banda ríkjunum, Aipac, er orðin svo árhrifamikil, að stjórnmálamenn þar vestra keppast um að styðja Ísrael.

Hryðjuverkamönnum Ísraelsríkis hefur nú borizt stuðningur úr óvæntri átt, þar sem er utanríkisráðherra Íslands. Hann hefur lagzt á þagnarsveifina með sextán öðrum ríkjum, meðan fulltrúar 130 ríkja heims greiddu atkvæði gegn tvístirni Ísraels og Bandaríkjanna.

Utanríkisráðherrann hefur sér til afsökunar, eins og í nokkrum öðrum sérkennilegum afgreiðslum á atkvæði Íslands hjá Sameinuðu þjóðunum, að hafa aðeins fengið hálftíma fyrirvara. Með því er hann að segja, að sendinefnd okkar hjá stofnuninni sé ekki starfi sínu vaxin.

Utanríkisráðherrann hefur sér til afsökunar, að orðalag tillögunnar, sem nú var samþykkt, hafi verið annað en orðalag tillögunnar, sem fyrirrennari hans lét sendinefndina styðja fyrir ári. Ekkert hefur þó komið fram, sem bendir til, að nýja orðalagið halli réttu máli.

Hugsanlegt er, að utanríkisráðherrann sé ekki með málefni Palestínu í huga, þegar hann stillir Íslandi upp við alþjóðavegginn, heldur sé hann að reyna að gleðja Bandaríkjastjórn út af viðkvæmum ágreiningi í hvalveiðimálinu. Það væri fremur kaldranaleg skýring.

Ennfremur er hugsanlegt, að utanríkisráðherrann sé í senn að undirbúa kosningar og að storka samstarfsflokkunum í ríkisstjórn Íslands, sér í lagi forsætisráðherra, sem var utanríkisráðherra fyrir ári og lét sendinefndina þá taka málefnalega afstöðu í Palestínumálinu.

Líklegast er þó, að utanríkisráðherra vilji, að meira sé tekið eftir persónu hans á alþjóðlegum vettvangi. Sá vilji hans hefur áður komið fram í fjölþjóðasamstarfi jafnaðarflokka. Aðferð hans er hin sama og filmstjarnanna ­ að koma mönnum í opna skjöldu úr óvæntri átt.

Altjend er dapurlegt, að íslenzkur utanríkisráðherra skuli, með einleik upp kantinn, láta Ísland styðja hryðjuverkamenn, sem eru allra góðra manna andstyggð.

Jónas Kristjánsson

DV

Úrslit bandarísku forsetakosninganna eru alvarlegt áfall lýðræðinu þar í landi, af því að þjóðin lét samvizkulausa ímyndarfræðinga hafa sig að meira fífli en áður hefur þekkzt. Um leið eru þau áminning til allra lýðræðisþjóða um að láta ekki leika sig á sama hátt.

Sem fjölmiðlaráðgjafi George Bush var Roger Ailes einn lykilmanna að sigri hans. Við munum eftir honum frá sigri Nixons fyrir tuttugu árum, þegar hann framleiddi kosningaauglýsingar forsetaefnisins. Þá var verk hans talið hafa ráðið úrslitum í tvísýnni baráttu.

Fyrir tuttugu árum fólst vinna ímyndarfræðingsins í að pakka erfiðu forsetaefni inn í glansandi umbúðir, sem bandaríska þjóðin keypti, með afleiðingum, er þá voru ófyrirséðar. Nú felst starfið í grófari brögðum, einkum í rógi um andstæðinginn. En með sama árangri.

Auðvitað er hægt að saka hinn nýkjörna forseta um að hafa valið siðleysingja sér til halds og trausts í kosningabaráttunni. En fyrst og fremst er brýnt að benda á sekt bandarísku þjóðarinnar, sem er orðin svo rugluð í ríminu, að hún sér ekki það, sem allir geta séð.

Öll kosningabarátta Bush byggðist á að reyna að leika á kjósendur. Sumt af því var ekki nýtt af nálinni. Á Íslandi könnumst við til dæmis við kosningaloforð, sem vita má, að ekki verða efnd. Skítkast höfum við líka séð, en ekkert, sem minnir á bandaríska ósómann.

Svo virðist sem þjóðarsátt sé í Bandaríkjunum um, að þolanlegt sé, að kosningabarátta sé háð á forsendum ímyndarfræðinga á borð við áðurnefndan Roger Ailes, svo og kosningastjórana James Baker og Lee Atwater. Hæfni þeirra var jafnvel hrósað í fjölmiðlum.

Ekkert er nú því til fyrirstöðu, að ímyndarfræðingar færi sig upp á skaftið, þegar þeir hafa fengið staðfestingu þess í niðurstöðu bandarísku kosningabaráttunnar, að umgangast megi heila þjóð af fullkominni fyrirlitningu. Hvað ætli Roger Ailes finni næst upp?

Svo virðist sem staðreyndir, sem ítrekaðar hafa verið á prenti í Bandaríkjunum, hafi engin áhrif á þjóðarmeirihluta, sem trúir á sjónvarpsskjáinn og ímyndirnar, sem koma fram í leikhúsi hans. Meirihlutinn hefur látið hinn borgaralega frumburðarrétt í trölla hendur.

Unnt er að ímynda sér, að íslenzkir ímyndarfræðingar muni vilja læra af hinni bandarísku reynslu. Munu þeir sýna sjónvarpsmyndir, þar sem nafn og persóna andstæðingsins er tengd andliti og nafni landsþekkts nauðgara? Hvernig mundu kjósendur taka slíku?

Ekki dugir að ganga út og æla, þótt við höfum orðið vitni að því, að bandaríska þjóðin hefur dregið sjálfa sig niður í svaðið með því að hegna ekki hinum samvizkulausu ímyndarfræðingum og frambjóðanda þeirra. Skynsamlegra er að meta, hvernig bregðast skuli við.

Við verðum að gera okkur grein fyrir hættunni á, að innreið sjónvarpsins breyti taflborði lýðræðisins. Allt of margt fólk virðist hafa tilhneigingu til að ímynda sér, að hreyfanlegar myndir á skjá sýni meiri raunveruleika en áður mátti lesa í táknum á pappír.

Hér á landi hefur fréttaleikhúsið í sjónvarpinu náð því stigi, að ríkisstjórn hefur verið slitið í beinni útsendingu. Í vaxandi mæli sjást gamalkunnir rauparar og kjaftaskar æfa sig á innantómum blekkingum, sem vísa til sömu áttar og við höfum séð í Bandaríkjunum.

Ef hinar nýju leikreglur bandarísku kosningabaráttunnar breiðast út á Vesturlöndum, er öruggt, að lýðræði mun líða undir lok sem þjóðskipulag.

Jónas Kristjánsson

DV

Fjárlagafrumvarpið einkennist ekki af sköttum og skurði, eins og gjarna er haldið fram í umræðunni um þau, heldur af sköttum og óskhyggju. Niðurskurður opinberra útgjalda er lítill í frumvarpinu, svo sem við mátti búast af fólki, sem lítið skyn ber á peninga.

Ríkisstjórnir hafa þau þægindi umfram stjórnendur fyrirtækja og heimila að geta náð jafnvægi gjalda og tekna með því að auka skattheimtu. Aðrir aðilar verða að haga útgjöldum í samræmi við tekjur og skera niður útgjaldaóskir í samræmi við þann raunveruleika.

Þessi ríkisstjórn er lík þeim, sem lögðust upp á þjóðina á undan henni. Hún hefur lítið beitt niðurskurði, hinni venjulegu aðferð heimila og fyrirtækja, við að ná jöfnuði í sínum rekstraráformum. Þeim mun ótæpilegar notar hún forréttindi sín sem skattheimtumanns.

Með fjárlagafrumvarpinu ætlar ríkisstjórnin að koma hlutfalli skatttekna af landsframleiðslu upp í tæplega 27%. Það er aukning um hálft annað stig frá þessu ári og tæplega fjögurra stiga aukning frá í fyrra, þegar hlut deild skatttekna var um 23% af landsframleiðslu.

Þetta er miklu alvarlegri breyting en menn vilja vera láta. Eðlilegt er, að tekjur ríkisins séu í tiltölulega föstu samhengi við tekjur þjóðarinnar. Veruleg og varanleg röskun á því hlutfalli mun valda slæmum hnekki á lífskjörum heimila og rekstrarkjörum fyrirtækja.

Við þurfum sízt á slíku að halda núna, þegar laun hafa verið fryst, þegar fyrirtæki fara unnvörpum á hausinn eða draga saman seglin og þegar atvinna fer ört minnkandi. Við slíkar aðstæður á ríkið að ganga á undan með góðu fordæmi, en ekki sýna ótímabæra græðgi.

Öðru máli gegndi, ef allt væri í lukkunar velstandi úti í þjóðfélaginu. Ef horfur væru á batnandi fjárhag heimila og fyrirtækja og á rífandi þenslu í atvinnulífinu, væri afsakanlegt, að ríkið tæki til sín aukinn hluta um tíma. En allt stefnir því miður í hina áttina.

Ekki er heldur víst, að upp gangi allar ráðagerðir fjárlagafrumvarpsins um aukna skatta. Ráðherrum okkar er ókunnugt um hagfræðireglu, sem segir, að grunnur ofnýtts skattstofns hafi tilhneigingu til að minnka, svo að tekjurnar aukast ekki, heldur minnka jafnvel.

Hækkun á vörugjaldi, benzíngjaldi og innflutningsgjaldi bifreiða mun ekki skila sér í auknum tekjum ríkissjóðs. Hún mun hins vegar skila sér í minni innflutningi, sem er gott og gagnlegt út af fyrir sig, en kemur ekki ríkissjóði sem slíkum að neinum notum.

Ennfremur er ekki sjáanlegt, að samkomulag sé milli stjórnarflokkanna um alla hina nýju skattheimtu. Ef ekkert verður til dæmis af fyrirhuguðum skatti á happdrætti, er líklegt, að ríkisstjórnin verði að finna aðra skattheimtu í staðinn, úr því að hún vill ekki spara.

Óskhyggja fjárlagafrumvarpsins kemur fram í ýmsum myndum. Gert er ráð fyrir, að svokölluð vinnuaflsnotkun ríkisins dragist saman um 2,5% á næsta ári. Gamalkunnar eru slíkar hugmyndir um niðurskurð yfirvinnu og um brottvísun lausráðins starfsfólks.

Fullyrðingar málsvara ríkisstjórnarinnar um niðurskurðarstefnu fjárlagafrumvarpsins fá ekki staðizt, enda er þegar ljóst, að frumvarpið felur í sér umtalsverða og skaðlega aukningu á hlut ríkisbúsins í þjóðarbúinu. Raunveruleikinn á svo eftir að verða enn verri.

Jafnvægi kemst ekki á þjóðarhag fyrr en ríkisstjórnir fara að reka ríkisbúið sparlega, alveg eins og skynsamt fólk rekur heimili og fyrirtæki í landinu.

Jónas Kristjánsson

DV

Hrakfarir okkar í hvalveiðimálum vegna djúpstæðrar hvalavináttu í Bandaríkjunum verða skiljanlegri, þegar við fylgjumst með forsetakosningunum þar í landi og sjáum, hve öflugan sess skipa margvíslegar tilfinningar, sem ekki verða studdar rökum eða staðreyndum.

Baráttan í bandarísku forsetakosningunum er óhugnanleg, ekki eingöngu vegna aðferðanna, sem beitt er, heldur einkum vegna þess, að þær bera mikinn árangur. Sérfræðingar í kjöri forseta leika sér með ómerkilegustu hvatir kjósenda eins og strengi í hljóðfæri.

Fyrrverandi forseti, Richard Nixon, sem kallar ekki allt ömmu sína í pólitísku undirferli og slagsmálum, hefur lýst hneykslun sinni á kosningabaráttunni. Hann segir hana hafa snúizt um lítilfjörleg mál, fjalli aðeins um yfirborðið og sé í mótsögn við dómgreind manna.

Stjórnendur kosningabaráttu Bush varaforseta hafa frá upphafi velt sér upp úr skítnum. Eiginkona Dukakis ríkisstjóra hefur verið sökuð um að hafa brennt bandaríska fánann og hann sjálfur sakaður um stuðning við geðsjúka glæpamenn og um skort á þjóðrembingi.

Það er ekki nema lítill hluti vandans, að sérfræðingar í innpökkun forsetaframbjóðenda velja sér vinnubrögð af þessu tagi. Miklu verra er, að lygin og rógurinn hafa svo mikil áhrif, að sérfræðingar andstæðingsins telja sig neydda til að hefja sama ómerkilega skítkastið.

Bush hefur lagt sérstaka áherzlu á að velta Dukakis upp úr því, að hann sé félagi í valinkunnum samtökum um borgaralegt frelsi. Þegar kjósendur fást til að forðast frambjóðanda á slíkum forsendum, má fullyrða, að lýðræði í Bandaríkjunum stendur á fallanda fæti.

Svo virðist sem nógu margir kjósendur í Bandaríkjunum séu reiðubúnir að trúa því, að samtök, sem eiga sér langa virðingar- og frægðarsögu, séu þjóðinni hættuleg, og að maður, sem hefur staðið sig sómasamlega sem ríkisstjóri, sé næstum því með horn og hala.

Með þessu er ekki verið að segja, að Dukakis mundi reynast betri forseti en Bush. Ástæða er til að hafa áhyggjur af ummælum Dukakis, sem benda til, að hann yrði haftasinnaður í viðskiptamálum og léti stuðnings menn Ísraelsríkis stjórna utanríkismálum of mikið.

Bandaríska þjóðin hefur í trúnni á skítkastið ekki sér til afsökunar að geta ekki vitað betur. Bandarísk dagblöð og aðrir fjölmiðlar hafa nákvæmlega skýrt frá staðreyndum, sem sýna, að rangt er farið með í skítkastinu. Þau hafa skoðað sérhvern áfellisdóm ofan í kjölinn.

Bandarísk dagblöð og aðrir fjölmiðlar hafa einnig nákvæmlega skýrt frá, hvernig ímyndarsérfræðingar taka forsetaframbjóðendur og vefja þeim inn í umbúðir, sem hæfa lægsta samnefnara bandarískra kjósenda. Þessar uppljóstranir hafa engin áhrif á gang mála.

Sagt er, að bandaríska kjósendur dreymi um forsetaframbjóðanda, sem segi þeim sannleikann, neiti að klæða sig í umbúðir frá ímyndarfræðingum, hlusti ekki á skoðanakannanir og þrýstihópa, en geti kallað fram hið bezta hjá þjóðinni til sameiginlegra dáða.

Í rauninni virðist ráðandi meirihluti bandarískra kjósenda vilja láta segja sér ævintýri og furðusögur og vilja forðast allt, sem gæti verið ekta undir umbúðunum. Með þessu hefur forsetaembættið verið smánað og Bandaríkin höfð að athlægi og spotti í umheiminum.

Ef hinir nýju ósiðir stjórnmála breiðast út frá Bandaríkjunum til annarra lýðræðisríkja, má fara að spá illa fyrir framtíð þess viðkvæma þjóðskipulags í heiminum.

Jónas Kristjánsson

DV

Tvisvar á dag var hringt úr Hvíta húsinu í stöðvar liðsins, sem bjargaði tveimur hvölum úr ís norðan við Alaska í vikunni. Bandaríkjaforseti sendi stærstu flugvélar og þyrlur hersins til aðstoðar við björgun tveggja táknrænna afkomenda þjóðhetjunnar Moby Dicks.

Að lokum leystist hugsjónamálið eins og í farsælum endi kvikmyndar. Sovézki flotinn kom á vettvang í líki tveggja ísbrjóta. Í sameinuðu átaki heimsveldanna tveggja, sem farin eru að semja um heimsfrið og vináttu, voru hvalirnir tveir frelsaðir úr ísprísundinni.

Almennar fréttir komust tæplega að í sjónvarpsstöðvum vestan hafs, meðan á þessu stóð. Rólegri menn skrifuðu yfirvegaðar greinar í blöð og vöruðu við hvalabrjálæði, en enginn tók mark á þeim. Hið góða hafði sigrað enn einu sinni og bandaríska þjóðin fagnaði innilega.

Erlend blöð, svo sem Newsweek, spá því, að hvalabjörgunin hafi virkjað djúpar tilfinningar í þjóðarsálinni og sameinað fólk til markviss átaks gegn hvalveiðum í heiminum. Í rammagreinum er svo Íslands sérstaklega getið, svo að menn viti, hvar óvininn sé að finna.

Hér í dálkum þessum hefur lengi verið varað við tilraunum til að mæta tilfinningamálum af þessu tagi með sveitum raunvísindamanna og löglærðra þrætubókarmanna. Áróðurs-varnarstríð hvalveiðiríkja á borð við Ísland var tapað, löngu áður en þessi vika hófst.

Að Halldór Ásgrímsson hvalaráðherra og menn hans geti þjarkað rökum og þrætubók um svokallaðar vísindaveiðar á hvölum upp á umheiminn er svona álíka fráleitt og að hægt sé að þjarka rökum auðlindaskatts og frjálsrar sölu á fiskveiðileyfum upp á Halldór.

Þegar Halldór er spurður um sölu veiðileyfa, verður hann svartur í framan og svarar af beinni tilfinningasemi, en lætur þrætubókina eiga sig. Hið sama gildir um útlendinga, þegar Halldór og menn hans birtast með skýrslurnar sínar. Þeir verða svartir í framan.

Grænfriðungar munu fá kvikmyndir um hringorma endursýndar í sjónvarpi, svo og tilraunir íslenzkra stjórnvalda til að smygla hvalkjöti um hafnir Hollendinga og Finna. Nokkrir hrundir lagmetissamningar eru aðeins upphafið að löngu og sársaukafullu stríði.

Fyrir nokkrum mánuðum var skrifað á þessum stað, að “hugsjónir vísindaveiða og þjóðrækni munu vafalaust verma hjörtu ráðherra og þjóðar, þegar fiskmarkaðir hafa hrunið og lítið annað verður að orna sér við”. Þessi hitagjafi hugsjóna fer nú senn að bila.

Löngu áður var hér í leiðara hvatt til, að áróðursfénu yrði varið til að fá útlendinga til að borða fisk. En þar stóð: “Sjávarútvegsráðherra og meirihluti þjóðarinnar eru sammála um, að meira máli skipti að láta útlendinga vita, að þeir geti ekki sagt okkur fyrir verkum.”

Halldór Ásgrímsson hefur sér til varnar að hafa samkvæmt skoðanakönnunum verið að framkvæma þjóðarvilja í hvalveiði- og vísindahugsjóninni. En hann hefur um leið sjálfur fengið pólitíska næringu af að magna upp þjóðrembu á gersamlega vonlausu og rándýru sviði.

Þjóðrembdir stjórnmálamenn geta haldið áfram að una við að harma tilfinningasemi og tvískinnung útlendinga og haldið áfram rökræða af þrætubók um, að ekki megi hlaupa of hratt á flóttanum í hvalveiðimálinu. Þeir breyta ekki því, sem ritað hefur verið á vegginn.

Heræfingar heimsveldanna í hvalabjörgun valda okkur vanda, en ráða ekki úrslitum í hvalastríðinu. Þau voru ráðin, áður en Halldór Ásgrímsson varð ráðherra.

Jónas Kristjánsson

DV

Ríkisstjórnin telur sig þurfa að auka skuldabyrði þjóðarinnar í útlöndum um eina þrjá milljarða til að mæta halla ríkissjóðs á þessu ári og þar á ofan auka skattabyrði þjóðarinnar um eina fjóra milljarða á næsta ári til að mæta halla, sem annars yrði á því ári.

Hinn illa stæði ríkissjóður er hins vegar jafnan fullur af ímynduðu fé, þegar kosta þarf ýmis gæluverkefni eða ráðherrar þurfa að sýna örlæti sitt á annarra manna fé. Hann hefur að meira eða minna leyti verið gerður ábyrgur fyrir hinum nýja sjóði Stefáns Valgeirssonar.

Það fer því vel á, að hinn nýi fjármálaráðherra hefur í beinni útsendingu í sjónvarpi lýst yfir hamslausri aðdáun sinni á Stefáni Valgeirssyni. Má nú búast við, að myndir af Stefáni verði settar upp hjá Alþýðubandalaginu, þar sem áður voru myndir af Marx og Lenín.

Athyglisvert er, að fyrrverandi og núverandi handhafar ríkisvaldsins telja eðlilegt, að hinn galtómi ríkis sjóður veiti á hverju ári ýmis fríðindi, er nema miklu fleiri milljörðum en þeim, sem nú á að útvega með því að auka skuldabyrði og skattabyrði þjóðarinnar.

Einna hæst ber þar ríkisábyrgðirnar, sem gera gæludýrum kleift að fá lán á 2­3% lægri vöxtum en ella. DV hefur lauslega reiknað, að ríkið hafi með ábyrgðum sínum gefið margvíslegum forgangsaðilum kerfisins vaxtamun upp á 15 milljarða króna eða þar um bil.

Ríkisábyrgðir eru einn af mikilvægustu þáttum þess, sem kallað hefur verið velferðarríki fyrirtækjanna. Hér á landi hefur komizt í vana, að ríkið hafi ekki efni á að reka velferðarríki almennings, af því að það er svo önnum kafið við að borga velferðarríki atvinnulífsins.

Annar þungbær þáttur örlætis hins magnþrota ríkissjóðs er rétturinn, sem mönnum er veittur til að framleiða búvöru, er almenningur vill ekki kaupa á framleiðsluverði. Ríkið hefur sjálft metið þennan rétt til fjár með því að bjóðast til að kaupa hann til baka.

Ef ríkið keypti allan framleiðslurétt búvöru á því verði, sem það hefur sjálft auglýst, mundi það kosta ríkissjóð 13 milljarða króna eða svipaða upphæð og ríkisábyrgðirnar. Það er verðmæti gjafarinnar, sem felst í að bændum er leyft að framleiða upp í fullvirðisrétt.

Þriðji þátturinn af þessari stærðargráðu er kvótinn í fiskveiðum. Með kvótanum er eigendum ákveðinna skipa afhentur réttur til að veiða svo og svo mikið af fiski á ári. Ríkið afhendir þeim þennan rétt, en ekki sveitarfélögum, sjómönnum eða þjóðinni í heild.

Kvótinn í fiskveiðum gengur kaupum og sölum eins og kvótinn í landbúnaði og kvótinn í ríkisábyrgðum. DV hefur reiknað út lauslega, að markaðsverð fiskveiðikvótans í heild sé um sex milljarðar á ári. Þessu fé fórnar ríkið með því að selja ekki veiðileyfi sjálft.

Sex milljarðarnir eru árvissir. Ekki hefur verið reiknað, hvert sé langtímavirði kvótans, eins og það endur speglast í mismun á söluverði skipa eftir kvótanum, sem þeim fylgir. En öruggt er, að það nemur ekki lægri upphæð en fer í ríkisábyrgðir og fullvinnslurétt.

Fyrir almenning, sem nú borgar skatta, og börn, sem síðar borga þjóðarskuldir, hlýtur að vera forvitnilegt að sjá örlætið á annarra fé, sem fyrri og síðari ríkisstjórnir sýna, þegar þær útdeila ókeypis kvótum og ábyrgðum, er nema alls tugum milljarða að verðmæti.

Örlæti ríkisstjórnarinnar kemur þessa dagana fram í þriggja milljarða aukningu á skuldabyrði þjóðarinnar og fjögurra milljarða aukningu á skattabyrði hennar.

Jónas Kristjánsson

DV

Ef námslán ganga ekki kaupum og sölum eins og önnur gæði, sem skömmtuð eru af hinu opinbera, hafa þau sérstöðu. Fréttir hafa birzt af kaupum og sölu á flestum öðrum forréttindum af því tagi. Í mörgum tilvikum er til ákveðið markaðsverð eða gengi skammtaðra gæða.

Ef grannt væri skoðað, kæmi sjálfsagt í ljós, að dæmi séu um kaup og sölu á námslánum. Sumir námsmenn þurfa ekki öll lánin, sem þeim ber samkvæmt reglum. Þeir geta því selt þau og haft vextina í hagnað. Þetta væri svipað viðskiptum á öðrum sviðum skömmtunar.

Námslán eru ekki verri fyrir, að unnt er að nota þau á þennan hátt. Vaxtaleysi þeirra er herkostnaður þjóðfélagsins við að auka menntun okkar og jafna námsaðstöðu okkar. Allir, sem fullnægja ákveðnum, tiltölulega hlutlausum, skilyrðum, geta fengið slík lán.

Ríkið hefði lítið nema kostnað upp úr tilraunum til að meta einstök tilvik og reyna að þrengja hópinn, sem fær þessi forréttindalán. Hið sama er að segja um húsnæðislánin, sem eru annað gott dæmi um tiltölulega hlutlausa skömmtun á markaðshæfum forréttindum.

Um húsnæðislánin vitum við, að þau ganga kaupum og sölum. Íbúðir hækka í verði um 150­300 þúsund krónur, ef á þeim hvílir húsnæðislán. Það er hagnaður þess, sem fær húsnæðislán og selur síðan strax íbúðina, er lánið fékkst út á. Það er söluverð forréttindanna.

Með því að kaupa húsnæðislán, beint eða óbeint, fá menn tvennt í senn, aðgang að eftirsóttu lánsfé og niðurgreiddum vöxtum. Fyrir þetta borga þeir hiklaust 150­300 þúsund krónur eftir stærð íbúðar. Þetta er eðlileg afleiðing skömmtunar á ódýru og miklu lánsfé.

Flestir eru sammála um, að vaxtalaus námslán og húsnæðislán á niðurgreiddum vöxtum séu brýnir þættir nútímalegs velferðarþjóðfélags. Ennfremur, að hið sjálfvirka form á afgreiðslu þeirra sé skárra en misbrúkanlegt mat embættismanna á þörfum hvers og eins.

Almennt má segja, að munur á almennum vöxtum og vöxtum, sem sumir hafa aðgang að, en ekki aðrir, sé seljanleg vara. Þannig verður einnig um ódýru lánin, sem skömmtuð verða úr hinum nýja sjóði Stefáns Val geirssonar og ríkisstjórnar félagshyggjuflokkanna.

Sjóðurinn er gott dæmi um verstu mynd þess, er söluhæf forréttindi eru búin til á grundvelli skömmtunar. Í stað sjálfvirkninnar í veitingu námslána og húsnæðislána, sitja nokkrir aflóga stjórnmálamenn saman við borð og ákveða, hverjir komist gegnum nálaraugað.

Ríkisábyrgð er eitt algengasta formið á framleiðslu hagnaðar með forgangi að skömmtun. Hún er dálítið lúmsk og þess vegna vinsæl. Erlendis er talið, að ríkisábyrgð gefi þeim, sem hana fær, um 3% í gróða af vaxtamun. Þessi mismunur gengur þar kaupum og sölum.

Ríkisábyrgðir eru stundum kallaðar loftfimleikar með neti undir. Þær gera mönnum kleift að splundra verðmætum í margs konar ævintýramennsku, af því að Stóri bróðir borgar. Þær framleiða mistök, sukk og vaxtamun. Hið sama má segja um ábyrgðir ríkisbanka.

Kvóti, aflamark, búmark og fullvinnsluréttur eru enn annað dæmi um, að skömmtun er jafnan söluhæf markaðsvara. Þessa dagana nemur gengi á einu kílói af þorskkvóta 8 krónum. Allur þorskkvótinn hefur því skömmtunarverð upp á tæpa þrjá milljarða króna á ári.

Stjórnmál á Íslandi felast að umtalsverðu leyti í að útvega gæludýrum forgang að skömmtun. Þessa fyrirgreiðslu getur markaðurinn yfirleitt metið til fjár.

Jónas Kristjánsson

DV

DV hefur góðar heimildir fyrir, að Ísland stingi í augun í nýjustu afvopnunartillögum Sovétríkjanna fyrir þá sök, að vera alls ekki í tillögunum. Þær voru settar fram um daginn á fundum í Vínarborg, þar sem rætt er um samdrátt hefðbundinna vopna í Evrópu.

Í tillögum Sovétmanna er fallizt á vestrænar kröfur um, að samningssvæðið nái til Úralfjalla og Kákasus, það er að segja til alls Evrópuhluta Sovétríkjanna, gegn því, að á móti komi fjöldi eyja, sem fylgja Vestur-Evrópu. Ísland er ekki á skránni yfir þessar eyjar.

Þar má hins vegar sjá Færeyjar og Jan Mayen, auk Bjarnareyjar og Svalbarða, Azoreyjar og Madeiru, Mallorku og Kanaríeyjar, Sikiley og Sardiníu, svo og allar grísku eyjarnar. Í samanburði við Ísland er athyglisverðast, að hinar vestlægu Azoreyjar eru á listanum.

Þessar tillögur skipta okkur í sjálfu sér litlu. Þær varða ekki kjarnorkuvopn, sem hafa verið umræðuefni hér á landi, heldur hefðbundin vopn, er við höfum lítið látið okkur varða. Meira máli skiptir, að þær gera ekki ráð fyrir, að Ísland sé hluti Vestur-Evrópu.

Við höfum sjálf átt í erfiðleikum með að finna okkur stöðu í samfélagi nútímans. Stundum teljum við okkur Evrópuþjóð og jafnvel eina af Norðurlandaþjóðunum. Stundum höfum við litið meira vestur um haf, einkum er Bandaríkin hafa verið efst á viðskiptalista okkar.

Þessi umræða um stöðu okkar hefur blossað upp að nýju vegna hugleiðinga um þátttöku í Evrópubandalaginu. Margir telja okkur brýnt að ganga í bandalagið, þótt ekki sé nema til að koma í veg fyrir, að innganga Norðmanna taki frá okkur fiskmarkaði í Evrópu.

Aðrir telja okkur farsælla að bindast ekki voldugum nágrönnum of sterkum böndum. Það færir völd og ábyrgð frá smáfuglum eins og okkur til stórhvelanna í Bruxelles. Það gæti líka þrengt sjóndeildarhring okkar, sem þarf helzt að ná til Norður-Ameríku og Austur-Asíu.

Hér í leiðara DV var fyrr í vikunni bent á, að ýmsir kostir fylgja sérstöðu og sjálfstæði í smæðinni. Sumir þeirra reiknast í beinhörðum peningum, svo sem við getum lært af ýmsum stórauðugum smáríkjum í Evrópu, Luxemborg, Lichtenstein og San Marino.

Í valdamiðstöðvum heimsveldanna tveggja hefur sérstaða Íslands nægt til samkomulags um einn leiðtogafund í Höfða. Að baki liggur tilfinning fyrir, að Ísland sé hvorki hluti Evrópu né Ameríku, heldur eyja í Atlantshafi, hæfilega fjarri ströndum meginlandsins.

Sama hugsun liggur að baki afvopnunartillögum Sovétríkjanna í Vínarborg. Þar eru dregin skil milli annars vegar evrópskra eyja á borð við Færeyjar, Madeira og Azoreyja, og hins vegar Atlantshafseyjar á borð við Ísland, sem situr á Mið-Atlantshafshryggnum.

Raunar sitjum við sagnfræðilega á yzta árangri þúsund ára gamallar útþenslutilraunar frá Evrópu, sem náði yfir Færeyjar, Ísland og Grænland til Vínlands. Í nútímanum er vel við hæfi að varðveita hinn víða sjóndeildarhring, sem einkenndi landnámstímann.

Fyrir þúsund árum var Guðríður Þorbjarnardóttir mesta heimskona veraldar, er hún átti barn í Ameríku, gifti sig í Grænlandi, og fór í pílagrímsferð til Rómar, áður en hún settist í helgan stein heima á Íslandi. Slík heimssýn hentar okkur enn í dag betur en evrópsk sýn.

Hugmyndin um Ísland sem Atlantsríki, er sé aðskilið frá Evrópu og Ameríku, er freistandi grundvöllur endurmats á stöðu okkar í síbreytilegum umheimi.

Jónas Kristjánsson

DV

Nýja ríkisstjórnin hyggst halda áfram á sömu braut og gamla stjórnin í útþenslu ríkisbáknsins á kostnað annarra þátta þjóðfélagsins, svo sem atvinnulífs og fjölskyldulífs. Ríkið er á þessu ári óvenjulega þungur baggi á þjóðinni og verður enn þyngri á hinu næsta.

Þetta má sjá í beinhörðum tölum um hlutfall skatttekna ríkissjóðs af vergri landsframleiðslu. Í fyrra var það 23%. Í ár verður það 25,3%. Af sáttmála hinnar nýju stjórnar má ráða, að það verði 26,8% á næsta ári. Þetta er samtals 3,8% aukning á aðeins tveimur árum.

Þetta felur í sér, að gamla ríkisstjórnin lagði á þessu ári mánaðarlegan 7.500 króna aukaskatt á hverja fjögurra manna fjölskyldu í landinu. Ennfremur, að nýja ríkisstjórnin hyggst að auki leggja 4.600 króna mánaðarlegan aukaskatt á hverja fjögurra manna fjölskyldu.

Alls er þetta um 12.000 króna aukning á hverja fjölskyldu á tveimur árum. Á næsta ári situr því hver fjögurra manna fjölskylda uppi með nærri 150.000 króna meiri skattgreiðslur en ella hefði verið. Dýrt spaug er að hafa ríkisstjórnir, sem eru örlátar á annarra fé.

Ef haldið yrði áfram á sömu braut, yrði ekkert eftir í landinu nema ríkið eitt, að einungis tveimur áratugum liðnum. Slíkt er auðvitað óframkvæmanlegt, en sýnir sem talnaleikur, hversu alvarlegur raunveruleiki er að baki ofangreindra hlutfallstalna um skattheimtu.

Ríkið var á svipaðri óheillabraut árin 1980 til 1982, þótt mun hægar færi. Stjórnmálamenn báru árið 1982 gæfu til að snúa dæminu við og skera hlutdeild ríkisins í þjóðfélaginu niður í 23­24%. Það hlutfall hélzt svo óbreytt allt fram á þetta síðasta og versta ár.

Eðlilegt er, að hlutdeild ríkisbúsins í þjóðarbúinu haldist óbreytt milli ára og um langt árabil. Með óbreyttu hlutfalli tekur ríkið, eins og aðrir, þátt í fjárhagslegri gleði og sorg þjóðarinnar. Með hækkuðu hlutfalli neitar ríkið slíkri þáttöku af sinni hálfu.

Ríkisstjórnum ber að setja sér og ríkinu ákveðin mörk í þessu efni, til dæmis skattheimtu upp á 23% af landsframleiðslunni. Til viðbótar við hana kemur svo skattheimta sveitarfélaga, svo að þáttur hins opinbera fer samt í 30% og má það teljast ærið hlutfall.

Ef markmið af þessu tagi eru ekki sett, er hætt við, að ráðamenn láti vaða á súðum í ýmissi óskhyggju, fyrirgreiðslu og atkvæðakaupum, svo sem handboltahöll, skipasmíða-ríkisábyrgð og atvinnutryggingasjóði útflutningsgreina, svo að nýleg dæmi séu nefnd.

Ef óskhyggjan, fyrirgreiðslan og atkvæðakaupin eru framkvæmd, leiðir það oft til hækkunar á hlutdeild ríkisbúsins af þjóðarbúinu og gerir atvinnulífinu erfiðara fyrir sem dráttardýri ríkisvagnsins. Það hagnast minna en ella á rekstrinum og tapar jafnvel á honum.

Þetta hefnir sín á stjórnmálamönnunum eins og öðrum. Ofkeyrsla á hlutdeild ríkisins leiðir til stöðnunar eða minnkunar á kökunni, sem er til skiptanna milli ríkis, atvinnulífs og fjölskyldna. Minni keyrsla mundi efla getu atvinnulífsins til að stækka köku þjóðarbúsins.

Mistök síðustu ríkisstjórnar hafa þegar verið gerð og verða ekki tekin aftur. En mistökin, sem hinn nýi fjármálaráðherra ætlar að gera með stuðningi ríkisstjórnarinnar, hafa hins vegar enn ekki komizt til framkvæmda, svo að enn er tími til að vara alla við.

Ráðgerð aukning skatta á næsta ári um hálfan fjórða milljarð er þeim, sem að henni standa, varhugaverð byrði, er verður hættuleg í næstu kosningum.

Jónas Kristjánsson

DV

Við getum lært margt af smáríkjum Evrópu, sem hafa komið sér vel fyrir, þótt þau séu á landamærum öflugra ríkja, er hafa sum hver myndað voldugt Evrópubandalag. Á okkar tíma og þróunarstigi virðist evrópskum smáríkjum vegna nokkru betur en stóru ríkjunum.

Ekki er langt síðan smæðin sjálf var smáríkjum fjötur um fót. Hún dró úr aðgangi að fjölmennum markaði og var hemill á verksmiðjuiðnað, sem var undirstaða evrópskra auðþjóða, áður en hann fluttist til Austur-Asíu og þekkingariðnaður tók við í gamla heiminum.

Núna er engin framtíð í stórum verksmiðjum í Evrópu og allra sízt þeim, sem eru vinnuaflsfrekar. Evrópumenn eru orðnir svo vanir háum tekjum, að handavinna á borð við skipasmíði á heima í Kóreu og vélmennavinna á borð við bílasmíði á heima í Japan.

Sjálfstæðið er sá kostur smáríkja, sem gerir meira en að vega upp smæðina. Smáríki hafa sitt eigið miðsóknarafl, sem beinist ekki til Lundúna, Parísar eða Rómu, heldur til eigin höfuðborgar. Þetta hefur margvísleg áhrif, allt frá sálrænum yfir í fjárhagsleg.

Sameiginlegt með mörgum hinna hagkvæmu eiginleika smáríkja er kunnáttan við að nota sérstöðuna. Færeyingar kunna mun betur en við að nota sér útgáfu frímerkja til ávinnings og hinir sterkríku Sanmarínar eru hátt yfir okkur hafnir á því sviði.

Ferðaþjónusta er skyld frímerkjaútgáfu. Alveg eins og sumir frímerkjasafnarar verða að eignast frímerki frá San Marinó verða sumir ferðasafnarar að geta státað af að hafa komið þangað. Menn flykkjast þangað, en ekki til næstu borgar, sem kann að vera mun fegurri.

Fjármálaþjónusta er gróðavænlegasta iðjan í smáríkjum. Þar hefur Sviss riðið á vaðið og í kjölfarið fylgt Lichtenstein og Luxemburg. Smáríki geta leyft sér sveigjanleika og svigrúm í bankarekstri, sem erfiðara er hjá stóru ríkjunum, reyrðum í þungar ríkisreglur.

Oft hefur verið bent á, að Íslendingar eigi góða möguleika á að byggja upp bankafríhöfn, sem geti tekið við útlendum peningum og skilað þeim, án þess að peningaveltan sé fryst að hluta, skattlögð, vaxtaheft eða þvinguð á annan hátt af hálfu hins opinbera Stóra bróður.

Hugsanlegt er, að lega landsins milli Vestur-Evrópu og Norður-Ameríku geti orðið grundvöllur umskipunar varnings frá Austur-Asíu og sjálfvirkrar samsetningar tæknibúnaðar frá sama heimshluta. Opnun norðausturleiðarinnar yfir Íshafið mundi stuðla að því.

Við þurfum einnig að taka frumkvæði í afstöðu okkar til efnahagsbandalaga á borð við Evrópubandalagið, sem sogar til sín rúmlega helminginn af útflutningi okkar. Við þurfum annaðhvort að stefna að þátttöku eða fara hina leiðina og efla sérstöðu okkar úti á Atlantshafi.

Ef við viljum hagnýta okkur til fulls möguleika okkar sem íbúa smáríkis úti í hafi, er eðlilegt, að við eflum frekar sérstöðuna og reynum jafnframt með viðskiptasamningum að milda tollmúra Evrópubandalagsins, svo sem raunar hefur verið stefna okkar hingað til.

Til þess að það megi takast, verðum við að draga úr einstefnunni í útflutningi og leggja meiri áherzlu á að afla afurðum okkar markaða í Japan og nágrannaríkjum þess í Austur-Asíu, um leið og við reynum að hamla gegn frekari samdrætti viðskipta við Norður-Ameríku.

Í ráðagerðum af þessu tagi er hagkvæmt að læra af auðugum smáríkjum, er hafa áður farið ýmsar þær leiðir, sem okkur standa til boða um þessar mundir.

Jónas Kristjánsson

DV

Þótt hreinsanir í æðstu stöðum Sovétríkjanna séu hinar mestu þar eystra í þrjá áratugi, fer því fjarri, að Gorbatsjov hafi unnið sigur í styrjöldinni innan kommúnistaflokksins. Hann hefur í mesta lagi unnið hálfan varnarsigur í einni orrustu af mörgum í þessu stríði.

Erkifjandinn Ligatsjev er ekki lengur opinber hugmyndastjóri flokksins, en hann er orðinn landbúnaðarstjóri í staðinn. Hinn óvinurinn, Tsjebrikov, er ekki lengur lögreglustjóri, en er orðinn dómsmálastjóri í staðinn. Nýju störfin eru jafnvaldamikil og hin gömlu.

Athyglisvert er, að þessir tveir kunnustu andstæðingar “perestrojka” og “glasnost” bera nú ábyrgð á einmitt þeim málaflokkum, þar sem einna mest reynir á, að stefna Gorbatsjovs nái árangri sem fyrst, það er að segja í matvælaframleiðslu og í lögmætu réttarfari.

Eftir hreinsanirnar getur Gorbatsjov reitt sig á fylgi fimm af tólf miðstjórnarmönnum. Hann verður því sem fyrr að gera bandalag við miðjumenn til að fá málum sínum framgengt. Og þeir gera sér grein fyrir, að almenningur hefur hingað til ekki grætt á Gorbatsjov.

Hin nýja stefna hefur einkum komið fram í kröfum um aukin afköst og meiri samvizkusemi, en ekki enn skilað árangri í meira vöruúrvali eða betri lífskjörum. Og líklegast er, að almenningur í Sovétríkjunum verði enn um sinn að þreyja þorrann, áður en birta tekur.

Þetta veldur Gorbatsjov vandræðum, því að andstæðingar hans kenna hinni nýju og tvíeggjuðu stefnu hans um vandamálin, þótt þau séu í raun og veru afleiðing hinnar langvinnu stöðnunar á tímum fyrirrennara hans. Khrústjov féll á sínum tíma á svipuðu máli.

Ekki má vanmeta langvinna þjálfun skriffinna flokksins á öllum valdastigum. Þeim hefur hingað til tekizt að drepum flestum umbótum Gorbatsjovs á dreif. Þótt sumir þeirra séu hreinsaðir á þessum staðnum, koma þeir aftur fram í nýju hlutverki á hinum staðnum.

Aðgerðir Gorbatsjovs felast mest í hinni alkunnu aðferð að leggja niður gamlar stofnanir og búa til nýjar. Í báðum tilvikum eru þær skipaðar gömlum flokkshundum, sem kunna afskiptasemi eina til verka. Þetta fyrirbæri er meira að segja vel þekkt á Íslandi.

Vandinn felst nefnilega í valdaeinokun flokksins í Sovétríkjunum. Búast má við, að tilraunir til markaðsbúskapar, svo sem frjálsrar verðmyndunar, gangi afar stirðlega í harkalega miðstýrðu þjóðfélaga, enda hefur flestum slíkum hugmyndum verið slegið á frest.

Hinn rússneski kjarni í flokknum hefur þungar áhyggjur af áhrifum stefnu Gorbatsjovs á þjóðernishyggju og trúarofstæki í ýmsum lýðveldum ríkisins. Baltnesku ríkin eru farin að efla sjálfræði sitt, til dæmis á kostnað rússneskumælandi aðkomumanna.

Ennfremur veikir það Gorbatsjov, að öflugustu iðnaðarríkin austantjalds láta umbætur hans eins og vind um eyru þjóta. Austurþýzkir ráðamenn hafa skýrt tekið fram, að þeir anzi ekki ábendingum hans. Í Tékkóslóvakíu sitja eftir aðeins erkiíhaldssamir ráðamenn.

Kyndugt er, að hinn svokallaði “frjálslyndi” Gorbatsjov, sem segist vilja valddreifingu, tvöfaldaði embætti sín um daginn þegar hann var kosinn forseta, án umræðu á klukkustundar fundi, með 1.500 atkvæðum gegn engu. Þetta er eins og hjá Stalín í gamla daga.

Hin “rússneska kosning” Gorbatsjovs í embætti forseta varpar þó dulu á þá staðreynd, að hans bíður langvinnur skotgrafahernaður gegn valdamiklum óvinum.

Jónas Kristjánsson

DV

Þótt flestir stjórnmálamenn fullyrði og flestir landsmenn trúi í blindni, að raunvextir séu mun hærri hér en annars staðar og hærri en eðlilegt megi teljast, eru þessir vextir í raun á svipuðu róli og vextir í öðrum löndum og jafnvel lægri en í sambærilegum löndum.

Síbyljan um háa raunvexti hér á landi er ágætt dæmi um klisju, sem orðin er svo útbreidd og föst í sessi, að hún er orðin að þjóðarkreddu. Mörg dæmi eru til um slíkar trúarsetningar, sem koma samanlagt í veg fyrir vitræna umræðu um ýmsa brýnustu þjóðarhagsmuni.

Seðlabankinn kannaði nýlega vaxtakjör í ýmsum löndum og reyndi að bera saman þá vexti, sem sambærilegir eru. Í ljós kom, að vextir eru lægri hér á landi en á Spáni, í Írlandi, Belgíu, Ástralíu og Nýja-Sjálandi, svo að dæmi séu tekin af ríkjum á svipuðu þróunarstigi.

Athyglisvert væri fyrir okkur að fræðast um, hvernig Ástralir og Nýsjálendingar hafa á síðustu árum rifið sig upp úr fyrri stöðnun, kastað frá sér gömlum kennisetningum og til dæmis stórhækkað vexti, með þeim árangri, að þjóðarhagur blómstrar á nýjan leik.

Annað trúaratriði þessu skylt er síbyljan um, að fjármagnskostnaður sé að sliga íslenzk fyrirtæki. Sannleikurinn er hins vegar sá, að vaxtakostnaður atvinnulífsins í heild er 4% af heildartekjum, sjávarútvegsins 6% og 8% hjá fiskvinnslunni, sem einna verst er sett.

Raunar ætti að vekja meiri undrun okkar, að fjármagnskostnaðurinn skuli ekki vera meiri en þetta, jafnvel í fiskvinnslufyrirtækjum með lítið sem ekkert hlutafé. Fyrirtæki í útlöndum, sem standa á slíkum brauðfótum eiginfjárskorts, búa við hærri fjármagnskostnað.

Hinn hagnýti tilgangur kreddukenninganna um okurvexti á Íslandi og ósæmilegan fjármagnskostnað er að búa til andrúmsloft, þar sem gæludýr þjóðfélagsins, svo sem Samband íslenzkra samvinnufélaga, geta fengið nægan aðgang að ódýru lánsfé, svo að þau haldi lífi.

Þriðja klisjan, sem mæðir þjóðarhag, er orðið “undirstöðuatvinnugrein”, sem gefur í skyn, að dulbúið atvinnuleysi á borð við landbúnað sé að einhverju leyti æðra en ýmis starfsemi, sem á sér skemmri aldur hér á landi og telst því ekki til hefðbundinna atvinnugreina.

Þetta er skylt trúarsetningunni um, að brýnt sé að “fullvinna” sjávarafla hér heima, en senda hann ekki “óunninn” úr landi. Með þessu er verið að gefa í skyn, að frystur fiskur sé að einhverju leyti göfugri eða verðmætari en ferskur fiskur, sem er hrein fjarstæða.

Þessa dagana hamast hagfræðingastóð stjórnvalda við að senda frá sér tölur um, að verðbólgan sé ört minnkandi og muni fara niður í svokallaða eins stafs tölu eftir áramótin. Þetta afrek er unnið með þeirri einföldu aðferð að taka hitamæla hagkerfisins úr sambandi.

Klisjan, sem notuð er í þessu skyni, er að setja samasemmerki milli verðbólgu og falsaðra vísitalna. Hagfræðingar lesa tölur af hitamæli, er tekinn hefur verið úr sambandi um skamman tíma, og láta líta svo út, sem þessar marklausu tölur mæli raunverulega verðbólgu.

Öllu þessu og meiru til trúir þjóð, sem vill vera “sjálfri sér nóg” í framleiðslu matvæla og trúir því líka, að “þjóðhagslega hagkvæmt” sé að veita íslenzka ríkisábyrgð til að smíða í Perú togara fyrir Marokkó, svo að hinar þjóðlegu skipasmíðar megi eflast hér á landi.

Ýmsar landlægar klisjur og kreddur af þessu tagi mynda eins konar þjóðhagsleg og þjóðleg trúarbrögð og koma í veg fyrir, að unnt sé að ræða af viti um málin.

Jónas Kristjánsson

DV

Aukizt hafa grunsemdir um, að ríkisstjórn Steingríms Hermannssonar hafi verið laumað inn á þjóðina í skjóli ósanninda um styrk hennar á Alþingi. Þess vegna er mikilvægt, að sem allra fyrst komi í ljós, hvort nýsett bráðabirgðalög hennar hljóti staðfestingu þings.

Forsætisráðherra hefur reynt og er enn að reyna að tefja fyrir, að afstaða Alþingis til bráðabirgðalaganna komi í ljós. Fyrst gamnaði hann sér við hugmynd um, að hann gæti sent þingið heim að lokinni þingsetningu, alveg eins og landið væri eitthvert Paraguay.

Hugmyndin um brottrekstur Alþingis verður seint kölluð annað en sjúkleg. Hún er grein af sama meiði og setning bráðabirgðalaga aðeins tólf dögum fyrir upphaf þings. Hvort tveggja lýsir andþingræðislegu hugarfari manna, sem kunna illa mannasiði lýðræðis.

Tólf daga bráðabirgðalögin og óskhyggjan um brottrekstur Alþingis eru dæmi um hugarfar, sem telur þingræði of þungt í vöfum, er handhafar framkvæmdavalds telja sig þurfa að fá að ráðskast í friði með milljarða úr vösum skattborgara, sparifjáreigenda og neytenda.

Bráðabirgðalög eru í sjálfu sér ósiður, sem hefur öðlazt hefð við áratuga misnotkun. En brott fellur hin upprunalega forsenda slíkra laga, að ekki náist til Alþingis, þegar aðeins tólf dagar eru til þingsetningar. Þannig hefur misnotkunin verið hert að þessu sinni.

Enn er forsætisráðherra að reyna að fresta sannleikanum um viðhorf Alþingis til bráðabirgðalaganna. Hann leggur þau fyrir efri deild, þar sem staða ríkisstjórnarinnar er tryggari en í neðri deild. Hann getur í efri deild fengið töfina, sem neðri deild mundi ekki veita.

Heiðarlegra hefði verið að viðurkenna, að setning viðamikilla og afdrifaríkra bráðabirgðalaga aðeins tólf dögum fyrir byrjun Alþingis kallaði á tafarlausa niðurstöðu í málinu að hinum tólf dögum liðnum. Á það hefði strax reynt í atkvæðagreiðslu í neðri deild.

Með því að leggja málið fyrir efri deild verður bið á, að það fái eldskírn sína í neðri deild. Fyrst þarf það væntanlega að fara í nefnd í efri deild. Þar verða stjórnarsinnar látnir reyna að tefja málið sem mest má verða, svo sem með því að kalla til ótal umsagnaraðila.

Stjórnarandstaðan getur auðvitað beitt þrýstingi og það ber henni að gera. Hún á fyrir engan mun að sætta sig við, að forsætisráðherra geti látið bráðabirgðalög, sem ekki er meirihluti fyrir, verða að sögulegri staðreynd, sem ekki er lengur marktækt að hnekkja.

Forsætisráðherra hefur myndað stjórn á grundvelli ímyndunar um, að hún njóti á örlagastundum stuðnings huldumanns á Alþingi. Í krafti þess meira en lítið vafasama umboðs hefur hann sett óvenjuleg bráðabirgðalög, sem hann er nú sjálfur að reyna að tefja á þingi.

Ofan á þennan hála ís hefur forsætisráðherra sprautað köldu vatni með því að reiða sig á stuðning þingmanns Alþýðubandalagsins, sem efnislega er andvígur ríkisstjórninni, en hefur formlega lofað að taka samvizkuna úr sambandi, þegar stjórninni hentar.

Að vísu munu þingmenn áður hafa tekið samvizku sína úr sambandi. En einsdæmi er, að menn geri það fyrirfram og á formlegan hátt. Sigurður Líndal lögfræðiprófessor hefur hér í blaðinu dregið í efa, að Skúli Alexandersson megi gera annan mann að “atkvæði sínu”.

Langar leiðir leggur ólyktina af tveggja vikna gamalli ríkisstjórn. Alþingi ber að hreinsa loftið með því að ákveða sem allra fyrst örlög bráðabirgðalaganna.

Jónas Kristjánsson

DV

Sjóræningjar komu hingað fyrir 361 ári frá ströndum Norður-Afríku, löndum, sem þá voru stundum talin lúta Tyrkjaveldi, en nú eru kölluð Alsír og Marokkó. Sægarpar þessir voru hér kallaðir Tyrkir, fóru með litlum friði og urðu frægir í Íslandssögunni.

Um langan aldur höfum við litlar spurnir haft af löndum þessum, nema hvað Danakóngur veitti þeim þróunaraðstoð fyrir 360 árum með því að kaupa heim til Íslands hluta þess fólks, sem verið hafði í ánauð þar syðra og ekki samlagazt þjóðfélaginu fyllilega.

Nú er loksins aftur komið að þróunarbeiðni. Íslenzk skipasmíði hefur óskað eftir 130 milljón króna þróunaraðstoð við Marokkó. Með styrk til markaðsátaks í löndum hins gamla Tyrkjaveldis er áætlað, að upphæðin fari í 350 milljónir, auk 500 milljóna ríkisábyrgðar.

Mikil samkeppni er um að fá að veita þróunaraðstoð af þessu tagi. Íslendingar eru ekki einir um hið virðulega hlutverk. Forsvarsmaður skipasmiðjanna sagði í blaðaviðtali, að “Íslendingar verði að undirbjóða Norðmenn til að ná fótfestu á mikilvægum markaði”.

Ekki er einu sinni reiknað með, að skipin verði smíðuð hér norður í höfum nema að hluta, enda segir forsvarsmaður skipasmiðjanna: “Þessi samningur byggist á, að við látum smíða meirihlutann af þessu erlendis til að verða samkeppnisfærir við Norðmenn”.

Hinum fróðlegu hugmyndum hefur auðvitað verið tekið fálega í iðnaðarráðuneytinu, því að ríkiskassinn hefur sjaldan verið aumari en einmitt núna, þegar ný ríkisstjórn hefur farið hamförum í myndun milljarðasjóðs í þróunaraðstoð Stefáns Valgeirssonar.

Skipasmíðar eiga erfitt uppdráttar víðar en hér á landi. Þær hafa að mestu lagzt niður í Vestur-Evrópu. Finnar héldu lengi út við smíði ísbrjóta og olíuborpalla, en eru nú í vandræðum með verkefni. Við vitum, hvernig fór fyrir Kochum og öðrum smiðjum í Svíþjóð.

Rúmlega helmingur allra skipa er nú smíðaður í Japan og Suður-Kóreu. Síðarnefnda landið hefur á stuttum tíma stokkið úr 3% heimsframleiðslunnar á skipum í 37%. Engin leið er fyrir Vesturlönd að keppa við verðið í Kóreu, nema með miklum og vaxandi ríkisstuðningi.

Á sama tíma hefur orðið mikill samdráttur í skipasmíðum heimsins. Ekki er fyrirsjáanlegt annað en að svo verði áfram. Það er því lítil framtíð í því fyrir okkur að byggja upp aðra skipasmíði en þá, sem felst í viðhaldi og endurbótum þeirra skipa, sem fyrir eru.

Við berum þyngri byrði en aðrar þjóðir af starfsemi, sem ekki er samkeppnishæf í alþjóðlegu samhengi. Við höfum nóg með landbúnaðinn, sem kostar okkur meira á hvern íbúa en hernaðarútgjöld kosta íbúa annarra landa. Við getum ekki bætt skipasmíðum ofan á það.

Við eigum að láta Norðmenn og aðra olíuauðkýfinga um þróunaraðstoð af því tagi, sem Marokkómenn hafa beðið um. Marokkó er stórskuldugt ríki, sem skuldar meira en ársframleiðslu sína. Það hefur lítið lánstraust, er í 73. sæti af 112 ríkjum á alþjóðaskránni.

Verið er að bjóða upp á eins konar Nígeríuviðskipti, sem munu reynast þungbær að leiðarlokum. Málið fer að kárna fyrir alvöru, ef Marokkómenn geta að venju ekki staðið í skilum og íslenzkir skattgreiðendur verða enn að hlaupa undir bagga og borga allan pakkann.

Engar líkur eru á, að stjórnmálamenn okkar láti glepjast í máli þessu. Nýtt Tyrkjarán verður því ekki að veruleika að sinni. En við skulum vera á verði.

Jónas Kristjánsson

DV