Þetta verða dýrar kosningar. Með hjálp stjórnarandstöðunnar fór ríkisstjórnin á taugum í marz og hefur gefið út hvern kosningavíxilinn á fætur öðrum. Samanlagt munu víxlarnir eyðileggja markmið þjóðarsáttarinnar og koma verðbólguöflum af stað á nýjan leik.

Ljósast er þetta af seðlaprentuninni. Fyrstu þrjá mánuði ársins hefur ríkissjóður farið úr 300 milljóna inneign í Seðlabanka niður í 8,6 milljarða skuld. Staðan hefur versnað um níu milljarða á þessum tíma. Á síðasta ári versnaði hún um þrjá milljarða á sama tíma.

Samt eru kosningaloforðin ekki enn gjaldfallin. Sparifjáreigendur eru hins vegar þegar farnir að halda að sér höndum. Þeir kaupa ekki ríkisvíxla, af því að þeir vita, að vextir þeirra eru of lágir og munu hækka eftir kosningar, þegar nýtt umboð vanþroska kjósenda er fengið.

Forsætisráðherra kemur stundum inn í raunveruleikann og er alltaf jafn hissa á, hvað allt sé ómögulegt, alveg eins og hann sé öllum stundum á öðrum hnöttum. Hann nöldrar um, að vextir séu of háir, og kemur þannig í veg fyrir nýjan sparnað til kaupa á ríkisvíxlum.

Önnur atriði hafa áhrif á tregðu sparifjáreigenda. Traust ríkissjóðs hefur minnkað. Menn óttast, að einn góðan veðurdag segi fjármálaráðherra, að framvegis muni hann borga 2% vexti, en ekki 6%. Eða þá, að hann segist alls ekki ætla að borga þessa ósanngjörnu víxla.

Fordæmið er fengið úr viðskiptum fjármálaráðherra og forsætisráðherra við háskólamenntaða ríkisstarfsmenn. Fyrst sömdu þeir um ákveðin kjör og skrifuðu undir. Síðan tilkynntu þeir, að ekki mundi verða farið að samningum, og fengu það staðfest fyrir dómi.

Taugastríð pólitíkusa undir lok alþingis í marz hækkaði niðurstöðutölur lánsfjárlaga úr 12 milljörðum í 25 milljarða. Þetta var bein afleiðing þess, að kosningar voru framundan, en veldur því um leið, að ríkisstjórnin hefur ekki lengur neinar ekta rósir í hnappagatinu.

Samtals munu þessi áform stjórnvalda um auknar lántökur hins opinbera hækka vexti um 1,5% eftir kosningar og auka verðbólguna úr 7-8% í 12%. Þar með eru forsendur þjóðarsáttar foknar á braut. Þegar sjást merki um aukna ókyrrð á vinnumarkaði og peningamarkaði.

Það er í stíl við ruglið í pólitíkinni, að forsætisráðherra hefur flutt kosningabaráttuna suður á Rínarbakka. Hann segir kosningarnar vera þjóðaratkvæðagreiðslu um aðild að Evrópubandalaginu. Búast má við, að kjósendur trúi þessu sem hverju öðru nýju neti hans.

Ekki er að sjá, að stjórnarandstaðan hefði gert mikið betur. Hún hneigist fremur til yfirboða en tilrauna til að segja kjósendum sannleikann um, að kosningavíxlarnir séu hefndargjöf. Enginn talar um þau mál, sem raunverulega skipta þjóðina máli um þessar mundir.

Enginn þorir að tala um afnám opinbers stuðnings við hefðbundinn landbúnað og afnám innflutningsbanns á búvöru. Enginn þorir að tala um, hvað við getum boðið Evrópubandalaginu til að komast á frían tollasjó án þess að þurfa að láta veiðiheimildir af hendi.

Enginn þorir að tala um, að sjávarútvegurinn stendur á krossgötum, þar sem frystitogarar og fiskmarkaðir heima og erlendis eru að taka við af gamla kerfinu. Þetta getur fært þjóðfélaginu mikinn gróða um leið og það kippir fótum undan mörgum sjávarplássum.

Enginn þorir að tala um neitt, sem máli skiptir. Enda virðast kjósendur una því, að einkum sé fjallað um orðaleiki og aukatariði, en hvergi komið að kjarna máls.

Jónas Kristjánsson

DV

Stjórnmál snúast í stórum dráttum um þrennt, málefni, menn og hagsmuni. Síðasta atriðið, hagsmunirnir, skiptist svo aftur í stórum dráttum i þrennt, persónulega hagsmuni, flokkshagsmuni og hagsmuni aðila úti í bæ, aðallega fyrirtækja og samtaka af ýmsu tagi.

Málefni eru heldur léttvæg í baráttunni fyrir kosningarnar, sem verða eftir viku. Stærsti flokkurinn hefur uppgötvað, að hann nálgast guðsríki að stærð og þarf því margar vistarverur. Hann hefur því loðna stefnuskrá og minnist lítið á hana til að styggja engan.

Næststærsti flokkurinn beitir aðferðum Gorbatsjovs og segir kosningarnar vera þjóðaratkvæði um aðild að Evrópubandalaginu. Kjósendur eiga að telja sér trú um, að þessi flokkur sé líklegri en aðrir til að hafna aðild að Evrópubandalaginu, ef hún kemur síðar til álita.

Önnur málefni eru að mestu eins hjá flokkunum, ekki aðeins hjá þeim, sem munu koma mönnum á þing, heldur einnig hjá hinum, sem litla von hafa. Kvennalistinn er þó meira í mjúkum málum og í þvílíku afturhaldi í hörðum málum, að fé mun ekki aflast í mjúk mál.

Það eru menn, en ekki málefni, sem eru á oddi kosningabaráttunnar. Stærsti flokkurinn býður loksins upp á mann á móti manni næstststærsta flokksins. Kosningarnar snúast í raun um þessa tvo menn og hvor þeirra lendir í betri stjórnarmyndunarstöðu eftir kosningar.

Annað hvort myndar Steingrímur Hermannsson svipaða stjórn og nú, án þáttöku Sjálfstæðisflokksins, en með Kvennalista í stað Borgaraflokks, eða að Davíð Oddsson myndar stjórn með einum litlu flokkanna, líklega Alþýðuflokknum, sem er í þægilegri aðstöðu.

Erfitt er að hugsa sér, að rúm sé fyrir þessa menn báða í sömu ríkisstjórn, því að hvorugur þeirra getur haft hinn sem forsætisráðherra fyrir ofan sig. Er þess skemmzt að minnast, hversu friðlaus Steingrímur var með Þorstein sem forsætisráðherra fyrir þremur árum.

Þótt mennirnir séu hafðir á oddinum, leika hagsmunir þó undir niðri stærra hlutverk í kosningabaráttunni. Mikilvægastir eru þar persónulegir hagsmunir landsfeðranna og helztu hirðmanna þeirra í ráðuneytunum. Þeir þola ekki að missa beztu sætin við kjötkatlana.

Lífsstíll margra hangir á bláþræði í kosningunum. Hirðmennska gefur mun meiri tekjur en fengjust á vinnumarkaði, svo og aðstöðu til að hlutast til um hagi aðila úti í bæ. Peningar og völd eru nautnalyf, sem ráðherrar og hirðmenn eiga erfitt með að venja sig af.

Þetta veldur því, að þeir, sem ræða stjórnarmyndun eftir kosningar, hafa yfirþyrmandi hagsmuni af að komast að samkomulagi. Þess vegna munu þau málefni, sem voru léttvæg fyrir kosningar, verða einskis virði, þegar ráðherra- og hirðmannaefnin berjast um stólana.

Hagsmunir stjórnmálaflokka eru ekki eins áberandi, en skipta þó máli og eru vaxandi þáttur stjórnmálanna, ekki sízt eftir að ráðherrar Alþýðubandalagsins hafa kynnt nýjar leiðir fyrir stjórnmálaflokka til að komast yfir almannafé til útgáfu auglýsinga og bæklinga.

Ástandið er orðið svo spillt, að stjórnaraðilar ferðast milli kosningafunda með dýrum hætti á kostnað almennings, gefa út áróður sinn á kostnað almennings og halda pólitíska fundi á kostnað almennings, en stjórnarandstæðingar verða að borga allt sitt sjálfir.

Loks lifa fyrirtæki og atvinnugreinar á, að ekki sé raskað velferðarríki fyrirtækja, sem sýgur lífskjörin frá fólki. Um slíka hagsmuni snúast kosningarnar líka.

Jónas Kristjánsson

DV

Lífseig er sú skoðun meðal manna, sem eiga að vita betur, að kenningar séu betri en raunveruleiki. Er þó markmið raunvísinda falið í að komast að raunveruleikanum. Kenningar gagnast við upphaf tilrauna til að komast að raunveruleika, en koma ekki í stað hans.

Ef við viljum komast að raun um, hversu góðar eru mismunandi aðferðir við skoðanakannanir, ber okkur fyrst og fremst að líta á reynsluna. Hún sýnir, að kenningar úr stærra og flóknara þjóðfélagi eins og Bandaríkjunum gilda ekki að fullu og óbreyttu hér á landi.

Hér dugir minna úrtak til að ná yfirsýn yfir helztu línur, af því að fjölbreytni skoðana er minni hér á landi. 600 manna úrtak er gott til að fá yfirsýn yfir helztu línur í stjórnmálum, en 1200 manna úrtak nægir ekki til að spá þingmannatölu í öllum kjördæmum landsins.

Hér á landi er síminn betra tæki til að ná til fólks en hann er í Bandaríkjunum, þar sem stéttaskipting er mun meiri en hér á landi og flutningar fólks meiri en hér. Þess vegna hefur síminn reynzt vel hér á landi, í samanburði við þjóðskrá, þegar úrtak er valið.

Þessari umræðu hefur nokkrum sinnum skotið upp hér á landi, einkum þegar til skjalanna koma nýir menn, sem ekki hafa fylgzt nógu vel með. Þeir einblína á kenningar upp úr bandarískum heimi, en átta sig síður á, að hér á landi er áratuga reynsla í skoðanakönnunum.

Einn slíkur birtist á þremur síðum Morgunblaðsins á sunnudaginn. Þar er enn einu sinni fullyrt, að 1200 manna úrtak sé hæfilegt og að þjóðskrárúrtak sé betra en símaúrtak. Ennfremur, að kannanir Félagsvísindastofnunar háskólans séu betri en kannanir annarra.

Áratuga reynsla er hér á landi fyrir allt öðru. George Gallup sagði eitt sinn, að bezti mælikvarðinn á nákvæmni í aðferðafræði sé fólginn í að bera niðurstöður könnunar, sem er nálægt kosningum, saman við kosningaúrslitin. Þetta er einfaldlega dómur reynslunnar.

Eftir þessari mæliaðferð eru kannanir Félagsvísindastofnunar ekki eins frambærilegar og kannanir annarra aðila. Eftir þessari mæliaðferð eru kannanir DV betri en annarra aðila, af því að þær hafa kosningar eftir kosningar sýnt minnst frávik frá kosningaúrslitum.

Nokkrir stjórnmálamenn, Morgunblaðið og aðstandendur Félagsvísindastofnunar hafa lengi haft áhuga á að komið yrði á skipulagi, sem felur í sér, að þær aðferðir, sem lakar hafa reynzt, fái löggildingu, en ekki hinar, sem betur hafa reynzt. Þessi skoðun er enn á ferð.

Ríkt er í mönnum að reyna að skipuleggja allt milli himins og jarðar. Of langt er gengið, þegar reynt er að koma á fót löggildingu ákveðinna vinnubragða í vísindum, sem hafa reynzt vel vestra, og banni við öðrum slíkum vinnubrögðum, sem hér hafa gefizt enn betur.

Sömu aðilar hafa yfirleitt einnig þá skoðun, að banna beri birtingu niðurstaðna í skoðanakönnun í dálítinn tíma fyrir kosningar, til dæmis í eina viku. Slíkt gæfi kosningastjórum flokkanna auðvitað betra tækifæri til að veifa útblásnum hugmyndum um fylgi sinna manna.

Rökrétt framhald af slíkri ritskoðun er, að bannaðar verði í fjölmiðlum ýmsar aðrar fréttir, sem hugsanlega gætu haft áhrif á skoðanir fólks og úrslit kosninga. Niðurstöður skoðanakannana eru eins og hverjar aðrar fréttir, sem geta hugsanlega haft áhrif á gang mála.

Sjónarmiðin, sem lýst var á þremur síðum Morgunblaðins, eru skref í átt til fortíðarmyrkurs, í dulargervi fræðimennsku, en fara á svig við íslenzkan veruleika.

Jónas Kristjánsson

DV

Bush Bandaríkjaforseti ber ábyrgð á fjöldamorðum hers Saddams Hussein á Kúrdum og sjítum. Hann lét stöðva landhernaðinn í Írak of snemma og leyfði Íraksher að sleppa úr herkvínni með hergögn sín. Þetta gerði hann til að vernda stjórn súnníta á landinu.

Til að bæta gráu ofan á svart gaf Bush í skyn, að bandamenn teldu æskilegt, að uppreisnarmenn í Írak steyptu stjórn Saddams Hussein af stóli. Þar með leiddi hann uppreisnarmenn til slátrunarinnar, sem nú stendur yfir á vegum skjólstæðings hans í Írak, Saddams.

Er uppreisnarmenn voru komnir fram í dagsljósið, kippti Bush að sér hendinni. Hann keyrði yfir ákvarðanir Schwarzkopfs, herstjóra síns, og leyfði Saddam Hussein að beita þyrluher sínum að fullu gegn uppreisnarmönnum. Þannig leiddi Bush Kúrda og sjíta í gildru.

Þetta er eins og DV spáði í leiðara fyrir rúmum mánuði, þegar lauk landhernaði bandamanna í Írak. Þá var enn einu sinni ítrekað hér, að Bush vildi ekki treysta lýðræði í löndum við Persaflóa, heldur styðja við bak miðaldaemíra og harðstjóra gegn Íransklerkum.

Komið hefur í ljós í liðnum mánuði, að Bush er hættur að þiggja ráð evrópskra ráðamanna og hallar sér eingöngu að konungsættinni í Saúdí-Arabíu. Miðaldaprinsarnir og Bush eru sammála um, að einhver herforingi úr röðum súnníta eigi að ráða fyrir Írak.

Að vísu telja Bush og miðaldaprinsarnir, að betra sé, að Saddam Hussein haldi ekki völdum, heldur verði steypt af einhverju öðru óargadýri úr röðum herstjóra súnníta. Að mati Bush og prinsanna má ólgan í Írak ekki leiða til, að völd Kúrda og sjíta aukist.

Ennfremur er prinsum Saúdí-Arabíu og furstadæmanna við Persaflóa mjög illa við, að vestrænir lýðræðisstraumar hafi áhrif á svæðinu. Þeir vilja til dæmis alls ekki, að lýðræðislegra stjórnarfari verði komið á í Kúvæt eftir að landið var unnið úr höndum Írakshers.

Flest bendir til, að emírsættin í Kúvæt ætli að halda fast í fyrri miðaldavöld sín, jafnvel þótt hún geti, vegna uppljóstrana í fjölmiðlum, ekki framkvæmt áætlanir sínar um dauðasveitir gegn lýðræðissinnum. Hún fer að öðru leyti sínu fram í skjóli Bush Bandaríkjaforseta.

Bush er ekki einn um þessa stefnu. Hann er studdur af stofnun, sem Bandaríkjamenn kalla Þokubotna, það er að segja utanríkisráðuneyti landsins. Þar hafa verið elduð mörg mistökin í utanríkisstefnu Bandaríkjanna á síðustu áratugum og þetta mál er eitt þeirra verstu.

Komið hefur í ljós, að utanríkisráðuneytið studdi Saddam Hussein alveg fram að fyrsta degi stríðs hans gegn Kúvæt. Það studdi hann til árásarstríðs gegn Íran, lokaði augum fyrir notkun hans á efnavopnum gegn Kúrdum og rosalegu vígbúnaðarkapphlaupi hans.

Utanríkisráðuneyti og forsetaembætti Bandaríkjanna hafa skipulega hunzað lýðræðisöfl meðal írakskra útlaga og jafnvel kerfisbundið neitað þeim um áheyrn. Þetta gilti fyrir innrásina í Kúvæt, sem útlagarnir höfðu réttilega spáð, og gildir enn þann dag í dag.

Bush Bandaríkjaforseti var fyrir rúmum mánuði sigurvegari stríðsins við Persaflóa. Frá þeim tíma hefur hann notað aðstöðu sína sem sigurvegari til að hjálpa hinum sigraða við að kveða Kúrda og sjíta í kútinn í eitt skipti fyrir öll. Hans ábyrgð er þung sem blý.

Það eru fleiri en Saddam Hussein, sem hafa gerzt sekir um hrikalega glæpi gegn mannkyninu. Bush Bandaríkjaforseti er einn af verra taginu.

Jónas Kristjánsson

DV

Þeir bera ábyrgðina, sem hafa í vinnudeilu frumkvæði að vandræðum eða tjóni þriðja aðila, en ekki sá aðili, sem tregðast við að fallast á kröfur frumkvæðismanna um betri kjör. Þetta gildir um flugmenn, kennara, lækna og verzlunarmenn eins og aðra slíka hópa.

Hitler hélt fram gagnstæðri kenningu, þegar hann lét her sinn ráðast inn í Pólland við upphaf síðari heimsstyrjaldarinnar. Hann sagði, að Pólverjar bæru ábyrgð á vandræðum stríðsins, af því að þeir höfðu neitað að fallast á fáeinar kröfur, sem hann taldi hógværar.

Æ síðan hefur kenning Hitlers verið tekin sem dæmi um rökleysu eða hundalógík. Hún lifir þó góðu lífi í launabaráttu á Íslandi, þótt nýfallinn dómur um ábyrgð verzlunarmanna í afgreiðsluverkfalli á vandræðum flugfarþega kunni að hafa dregið úr henni að sinni.

Ákveðnast settu samtök kennara fram rökleysuna á fundum, sem þeir héldu fyrir þremur árum, þegar þeir háðu eitt kjarastríð sitt af mörgum við stjórnvöld. Þá átöldu fundarmenn “stjórnvöld harðlega fyrir að etja kennurum enn einu sinni út í verkfallsaðgerðir”.

Um skeið var það orðið að náttúrulögmáli, að kennarar færu í verkfall á tíma, sem hentaði námsfólki illa. Kennarar vöndu sig á að taka nemendur að gíslum í kjarabaráttu sinni. “Nemendur lifa það af að lenda í svolitlum hrakningum,” sagði talsmaður kennara.

Að loknu verkfalli kennara fyrir þremur árum tóku þeir ríkisvaldið haustaki með undirritun samkomulags um, að nemendum skyldi ekki hleypt milli bekkja án námsmats og samráðs við kennara. Samningurinn fjallaði beinlínis um, að taka megi nemendur í gíslingu.

Lymskulegast hafa læknar og sérfræðingar sjúkrahúsa beitt kennisetningu Hitlers. Það var fyrir tæpum tíu árum. Þá stofnuðu þeir innheimtu, sem sendi sjúkrahúsum einhliða verðskrár. Ef læknir var kallaður út, var litið svo á, að verðskráin væri staðfest.

Ráðamenn sjúkrahúsa stóðu andspænis þeim vanda, að kalla þurfti sérfræðinga til aðstoðar. Þá var um að velja að gera það alls ekki eða fallast óbeint á einhliða verðskrá lækna. Þannig urðu til þau rosalaun fyrir sérfræðiþjónustu, sem vakið hafa deilur að undanförnu.

Rangt kann að vera að nudda læknum upp úr vinnubrögðum þeirra fyrir tíu árum. Um þessar mundir kvarta þeir sáran yfir orðbragði fjármálaráðherra. Ekki má þó gleyma, að undirrót vandans er vel útfærð aðferð lækna við að beita Póllandskenningu Hitlers.

Stéttarfélag verzlunarmanna hefur verið dæmt til að greiða skaðabætur til flugfarþega, sem varð fyrir óþægindum vegna verkfallsaðgerða verzlunarmanna. Engum datt í hug, að flugfélagið væri skaðabótaskylt. Spurning er, hvort ekki sé hægt að túlka dóminn víðar.

Ef nemandi færi í skaðabótamál út af töpuðum námstíma, mundi hann beina málinu að samtökum kennara en ekki að ríkinu. Æskilegt væri að reyna á þetta í næsta kennaraverkfalli til að leggja áherzlu á, að ábyrgð á vandræðum þriðja aðila liggur einhvers staðar.

Fólk þarf að gera sér grein fyrir, að kennarar í verkfalli bera ábyrgð á tjóni nemenda, en ekki ríkisvaldið, sem tregðast við að borga meira fé. Ennfremur, að læknar í taxtastríði bera ábyrgð á tjóni sjúklinga, en ekki ríkisvaldið, sem tregðast við að borga meira fé.

Þetta er svipaðs eðlis og, að það var Hitler, en ekki einhver Pólverji, sem bar ábyrgð á afleiðingum innrásarinnar í Póllandi. Ábyrgðin er á gerandanum.

Jónas Kristjánsson

DV

Jafnvel atvinnumenn í blaðamennsku létu sig hafa það að sitja lon og don fyrir framan gervihnattasjónvarpið og gleðjast yfir að geta fylgzt með stríði í beinni útsendingu. Þeir sáu stillimynd af fréttamanni, sem sagðist vera að rétta hljóðnema út um hótelgluggann.

Efnislega höfðu aðrir fjölmiðlar yfirburði í Persaflóastríðinu. Dögum og vikum saman var ekkert að gerast, sem hægt var að festa á mynd, nema myndir af sködduðum mannvirkjum í Tel Aviv, sem voru alger aukageta í merkilegu stríði, sem verður skráð í herfræðibækur.

Stóru sjónvarpsstöðvarnar eru háðar takmörkunum hins fjölmenna liðs, sem er á bak við hvert skot í sjónvarpi. Aðrir fjölmiðlar gátu frekar nýtt sér hið mikla magn upplýsinga, sem barst frá alþjóðlegum fréttastofnunum, sem höfðu kraftmeiri fréttaöflun en sjónvarpið.

Myndmálið er myllusteinn um háls sjónvarpsins, þegar kemur að atburðum á borð við Persaflóastríð. Erfitt er að gera atburði að fréttum í sjónvarpi, nema til sé af þeim kvikmynd. Fréttirnar verða helzt að sveigjast að leiksviðinu í kringum akkerismenn sjónvarps.

Niðurstaða þess varð sú, að sjónvarpsfíklar sátu fyrir framan skjáinn sinn og sáu endalausar endurtekningar á stillimynd úr safni af Peter Arnett, sem sagðist tala úr hótelherbergi í Bagdad, og aðrar hliðstæðar stillimyndir eða akkerismyndir úr hótelgarði í Riyad.

Þetta minnti á endalausu myndirnar af hurðarhúninum í Höfða, er heimsveldastjórar voru þar á fundi. Sjónvarpsefni fundarins var langur leikþáttur um fréttastjór-ann, sem af einhverjum óskýranlegum ástæðum var af sumum talinn þriðji valdamesti maður landsins.

Eðli sjónvarps er afþreying og leikhús. Fréttaflutningur þess er því marki brenndur. Þess vegna eru sjónvarpsfréttir mun lakari upplýsingamiðill en útvarpsfréttir, sem ekki eru háðar hinum grimmu takmörkunum leikhússins. Þetta gildir hér sem annars staðar.

Vikum og jafnvel mánuðum saman hafa sjónvarpsfréttir verið fylltar af endalausu, daglegu viðtali við fimm menn, fyrst og fremst fjármálaráðherra, en einnig forsætisráðherra, utanríkisráðherra, viðskiptaráðherra og landbúnaðarráðherra. Þetta er rosalega þreytandi.

Meðan sjónvarpsfíklar horfa á hatta og hálsbindi fimm pólitíkusa til að geta síðar rætt um hatta og hálsbindi fimm pólitíkusa, fá fréttafíklar raunverulegar upplýsingar úr öðrum fjölmiðlum. En það merkilega er, að margir halda, að þeir sü að sjá fréttir í sjónvarpi.

Ef atburðir gerast svo hratt, að þeir eru fréttaefni mörgum sinnum á dag eða jafnvel í sífellu, er útvarpið sá fjölmiðill, sem í tímahraki segir bezta sögu. Það er athyglisvert, að mikill hluti fólks hefur misst sjónar á þessu og treystir eingöngu á fréttaleikhúsið.

Ef menn vilja hins vegar fá mikið magn upplýsinga, en sætta sig við að fá það ekki nema einu sinni eða tvisv-ar á dag, hafa prentaðir fjölmiðlar mikla yfirburði. Enda er greinilegt, að útbreiðsla sjónvarps dregur úr hlustun á útvarp, en hefur engin áhrif á dagblöð.

Í Persaflóastríðinu kom í ljós, að bezt var að fá stöðugar upplýsingar úr útvarpsstöðvum á borð við brezku gufuna og að áreiðanlegustu upplýsingarnar komu tvisv-ar á dag í prentuðum fjölmiðlum. Í Persaflóastríðinu kom í ljós, að sjónvarp er aðallega leikhúsafþreying.

Samt er fólk hugfangið af að hafa orðið vitni að stríði “í beinni útsendingu”. Sjónvarpsfíklar gera sér ekki grein fyrir, að það voru þeir, sem misstu af stríðinu.

Jónas Kristjánsson

DV

Alþingismenn eru sem betur fer hættir störfum og farnir heim í hérað til kosningabaráttu. Undir lokin kostaði þingið um það bil tvo milljarða á dag. Töfin á þingslitum fram yfir helgi hækkaði til dæmis niðurstöður lánsfjárlaga úr 15 milljörðum í 25 milljarða.

Síðustu dagar alþingis einkenndust af stjórnlausum kosningatitringi. Ef það hefði fengið að starfa fram eftir þessari viku, hefðu fleiri óskhyggjumál náð fram að ganga á lokasprettinum, því að alþingismenn mega ekkert aumt sjá, einkum þegar kosningar eru í aðsigi.

Lánsfjárlagafrumvarpið hóf göngu sína í desember og nam þá 12 milljörðum. Um miðjan marz byrjaði það að tútna út. Fimmtudaginn 14. marz var það komið yfir 15 milljarða. Mánudaginn 18. marz náði það 21 milljarði og kvöldið eftir náðist 25 milljarða niðurstaða.

Lánsfjárlagafrumvarpið segir allt, sem segja þarf um afdrif þjóðarsáttarinnar, sem ríkisstjórnin hefur lengi gumað af. Þessi sátt er núna búin að vera, því að kosningaskjálftinn hefur sett af stað verðbólguhjól, sem ný ríkisstjórn verður að glíma við eftir kosningar.

Umsvif ríkisins á lánamarkaði munu stóraukast í kjölfar lánsfjárlaganna nýju. Áður var talið, að ríkið mundi þurfa 60% af öllum sparnaði í landinu. Nú er ljóst, að hlutfallið verður enn hærra. Það verður því minna til skiptanna fyrir aðra, sem telja sig þurfa lán.

Til að ná markmiðum lánsfjárlaga þarf komandi ríkisstjórn að bjóða góða kosti á lánamarkaði, það er að segja háa vexti. Þetta er í samræmi við almenn lögmál um framboð og eftirspurn, enda hafa bæði Þjóðhagsstofnun og Seðlabanki varað við þessari atburðarás.

Að svo miklu leyti sem ríkið tekur lánsfé sitt á erlendum markaði eykst peningamagn á innlendum markaði. Sú þensla eykur verðbólguna eins og aukin eftirspurn innlends fjármagns. Í báðum tilvikum er óhjákvæmilegt, að verðbólgu- og vaxtaskriða renni af stað.

Næstu daga munu hagfræðingar leika sér að spám um þessa framvindu. Niðurstöður þeirra verða að einhverju leyti misjafnar, en grunntónninn verður þó hinn sami. Þeir verða sammála um, að lánsfjárlögin rjúfi viðkvæmt jafnvægi þjóðarsáttarinnar um litla verðbólgu.

Þetta örlagaríka hrun þjóðarsáttar á lokadögum Alþingis er fyrst og fremst mál ríkisstjórnarinnar og stuðningsflokka hennar á þingi. Ríkisstjórnin skilur við með engin þau tromp á hendinni, sem hún hefur státað mest af á stuttum og fremur glæfralegum ferli.

Undir öðrum og heilbrigðari kringumstæðum hefðu aðstandendur ríkisstjórnar getað mætt kjósendum og sagt: “Þótt margt hafi illa gengið, tókst okkur þó að halda verðbólgunni í skefjum.” Ljóst er orðið, að þetta munu þeir ekki geta sagt, nema vera vísvitandi að ljúga.

Þeirri spurningu er svo ósvarað, hvort það svari kostnaði að reyna að kaupa sér frið hjá kjósendum með kosningabruðli á borð við hin nýju lánsfjárlög, þegar margir kjósendur munu jafnframt átta sig á, að kosninga-víxillinn setur punktinn aftan við skeið þjóðarsáttar.

Á þessu stigi er ekki auðvelt að spá, hvort verði þyngra á metunum hjá fleiri kjósendum, gleði þeirra yfir hlutdeild sinni í dreifingu herfangs lánsfjárlaga, eða reiði þeirra yfir ábyrgðarlausu brotthlaupi ríkisstjórnarinnar frá eina afrekinu, sem hún gat státað af.

Hins vegar er strax hægt að fagna því, að þingmenn gera ekki meira ógagn á þessu kjörtímabili og að dagar núverandi ríkisstjórnar eru loksins, loksins taldir.

Jónas Kristjánsson

DV

Íslendingar eru á móti vöxtum án þess að hugsa nánar út í það. Það er helzt aldrað fólk, sem hefur sparað, er lítur jákvæðum augum á vexti, svo og umsjónarmenn lífeyrissjóða og annarra fjármagnsstofnana, en þeir eru svo fáir sem kjósendur, að þeir teljast varla.

Hinir eru miklu fleiri, sem þurfa að greiða niður skuldir sínar eða muna eftir erfiðleikum sínum við það. Ennfremur eru fyrirtæki svo lítil hér á landi, að starfsmenn þeirra vita oft tiltölulega vel um, að vaxtabyrði getur verið umtalsverður þáttur í rekstri þeirra.

Fátítt er á Vesturlöndum, að efnahagsumræða geti snúizt um, hvaða vextir sü sanngjarnir. Erlendis er litið á vexti sem gangráð, en ekki sem þátt velferðarkerfisins. Þar eru vextir hækkaðir til að hamla gegn verðbólgu og lækkaðir, þegar verðbólga minnkar.

Hér er umræðan á mun lægra stigi. Lengst í því gengur forsætisráðherra, sem hélt því fram um daginn, að bankagróðinn sýndi, að vextir væru of háir. Hið rétta er, að bankagróði sýnir frekar, að munur inn- og útvaxta sé of mikill eða að þjónustugjöld sü of há.

Þegar forsætisráðherra getur, án þess að blikna eða blána, kennt óskyldu atriði um bankagróða, er engin furða, þótt hann haldi líka fram, að háir vextir auki verðbólgu. Enginn hagfræðingur í heiminum heldur slíku fram, nema ef verið hefði Magni Guðmundsson.

Svo sérstæð er þessi skoðun, að samráðherra forsætisráðherrans, það er bankaráðherrann, sagði um daginn á Alþingi, að hún væri röng. Hann sagði það ekki berum orðum, en orðaði það á þá leið, að skoðun Seðlabankans væri rétt, það er að segja gagnstæð skoðun.

Svo sérstæð er vaxtaskoðun forsætisráðherra, að Þjóðhagsstofnun er sammála Seðlabankanum um, að hún sé röng. Þetta kom fram í svari stofnunarinnar hér í blaðinu á föstudaginn. Hefur stofnunin þó yfirleitt reynt að styðja yfirboðara sinn, forsætisráðherrann.

Steingrími Hermannssyni er nákvæmlega sama um, hvað hagfræðingar Seðlabankans og Þjóðhagsstofnunar eru að segja. Honum er enn frekar sama um, hvað hagfræðingar í Háskólanum og ýmsum stofnunum úti í bæ eru að segja. Hann veit, að fólk vill heyra ævintýri.

Gengi stjórnmálamanna á borð við forsætisráðherra byggist á sama veikleika fólks og gengi stjórnmálaflokka á borð við Framsóknarflokkinn. Þetta gengi hvílir á traustum grunni vanþekkingar og óskhyggju meðal kjósenda almennt. Vextir eru einfaldlega óvinsælir.

Gengi slíkra stjórnmálamenna og stjórnmálaflokka fer líka eftir hinni séríslenzku hugmynd, að verkefni stjórnmálamanna sé fólgið í að stýra öllu að ofan, smáu sem stóru. Það vantar ekki mikið á, að menn ætlist til, að þjóðarleiðtogar stjórni veðri og vindum.

Markaðslögmál eru fjarlæg Íslendingum. Sjálfvirkir gangráðar eru langt utan hugmyndaheims okkar. Íslendingar ætlast fremur til, að traustir menn komi saman á fund í nefnd og stjórn og ákveði með pennastriki, hvernig hlutirnir skuli ganga, að beztu manna yfirsýn.

Íslendingar taka engum rökum, hvorki vitsmunalegum né peningalegum. Ef þeim finnst blóðugt að borga vexti, vilja þeir einfaldlega, að forsætisráðherra lækki vextina og afnemi þá helzt með öllu. Þetta veit ráðherrann og talar því algerlega út úr hól um hagfræði.

Forsætisráðherra er annar vinsælasti stjórnmálamaður landsins og jafnframt nákvæmlega sú tegund stjórnmálamanna, sem utangátta rökleysuþjóð á skilið.

Jónas Kristjánsson

DV

“Eru því flestir aumingjar og illgjarnir, þeir sem betur mega”, orti Bólu-Hjálmar um nágranna sína. Hann var fremur bitur maður, svo sem skáldskapur hans sýnir á köflum. En dálítill sannleikur er í orðum hans, því að mannkynið er langt frá að vera fullkomið.

Til mannkyns verður að telja Saddam Hussein, sem er með verstu mönnum, er hafa komizt til áhrifa. Hann sameinar grimmd og geðveiki í slíkum mæli, að minnir á Timur i Leng, sem varð frægur að endemum á 14. öld. Báðir létu hlaða kesti úr líkum fórnardýra sinna.

Um allan heim er verið að brjóta siðalögmál og reglur, sem byggjast á þeim. Saddam Hussein er ekki einn um hituna, þótt hann sé kunnastur þessa dagana. Hér á landi er töluvert af smáglæpamönnum, sem reyna að afla sér viðurværis með því að brjóta siðalögmál.

Ofbeldi hefur verið beitt á götum Reykjavíkur undanfarnar vikur. Vegfarendur geta átt á hættu, að ókunnugir ráðist fyrirvaralaust að þeim og misþyrmi þeim svo, að þeir bíði þess aldrei bætur. Löggæzlan heldur ekki uppi lögum og reglu á sumum stöðum og tímum.

Enn algengara er, að menn ljúgi og steli, svo sem stjórnmálin sýna. Ráðherrar heyja kosningabaráttu sína af almannafé og stæra sig jafnvel af því, að geta haldið fram röngum fullyrðingum á sannfærandi hátt. Eftir þessu höfði dansa svo limir stjórnmálalífsins.

Hugsjónakerfi, sem stefna að fullkomnu þjóðfélagi, gera ekki ráð fyrir mannlegum breyskleika. Tilraunir til að framkvæma slík kerfi leiða yfirleitt til valdatöku manna, sem þykjast vera beztir allra, en eru í rauninni verstu skúrkar, svo sem sovézka dæmið sannar.

Í Bandaríkjunum má oft þekkja pólitíska þrjóta á því, að þeir vefja sig þjóðfánanum og kyrja þjóðsönginn, svo notað sé líkingamál. Glæpamenn beita oft því bragði að stilla sér fremst í sveit þeirra, sem hampa fögrum og einkum þó viðurkenndum undirstöðureglum í siðum.

Lýðræði er afar heppileg aðferð til að hafa hemil á vandamálinu. Hæfni lýðræðis stafar ekki af, að það byggist á góðsemi og siðsemi fólks, heldur á því, að lýðræði skiptir um valdhafa á friðsaman hátt. Brottrekstur ráðamanna er grundvallaratriði í siðuðu þjóðfélagi.

Telja má Ísland vera í stórum dráttum siðað sem ríki, því að valdamenn koma og fara. Írak er hins vegar ekki siðað, af því að það kostar blóðbað og borgarastyrjöld að losna við geðsjúkan grimmdarsegg úr valdastóli. Sovétríkin eru einhvers staðar þarna á milli.

Engin tilviljun er, að lýðræði hefur þrifizt bezt á Vesturlöndum, þar sem samhliða hefur verið beitt markaðshyggju í viðskiptum. Markaðsbúskapur er afar sniðug aðferð við að virkja eigingirni manna til heilla fyrir samfélagið, þannig að ótrúleg verðmæti skapast.

Þar sem byggt er á ríkisrekstri eða samvinnubúskap í atvinnulífi, síast smám saman inn vandræði, sem rækilega hafa verið kortlögð í Austur-Evrópu og Sovétríkjunum. Það stafar af, að fögur fyrirheit sósíalisma og samvinnu duga ekki í heimi, þar sem gott og vont býr í fólki.

Markaðshyggjan byggist á raunhæfu mati á ófullkomleika mannkyns og felur í sér leið til að fella þrá manna í gróða og völd að sameiginlegum hagsmunum samfélagsins. Hún er vélin, sem knýr áfram velferðarríki lýðræðis og gerir þau að fyrirmynd þriðja heimsins.

Gott og vont býr í öllu fólki, ekki bara nágrönnum Bólu-Hjálmars. Lýðræði og markaður eru beztu leiðirnar til að búa til siðaðar auðþjóðir úr þessu hráefni.

Jónas Kristjánsson

DV

Búvörusamningur landbúnaðarráðherra gefur tóninn um, hvernig haldið verður á málum landbúnaðarins út þessa öldina. Þjóðarsáttarmenn samtaka launamanna og vinnuveitenda voru ginntir til að leggja drög að honum og enginn stjórnmálaflokkur mun stöðva hann.

Þótt formaður Alþýðuflokksins hafi sagt, að búvörusamningurinn sé siðlaus og stórgallaður, hefur sú ein breyting orðið á samningnum, frá því að hann kom frá þjóðarsáttarmönnum, að hann er orðinn dýrari og verri en fyrr, kostar rúmlega fjórum milljörðum meira.

Þetta stafar af, að landbúnaðarráðherra tók meira mark á athugasemdum frá voldugum hagsmunasamtökum landbúnaðarins en áhrifalitlum Alþýðuflokki, sem að venju hefur lyppast niður eftir nokkurt gelt, nákvæmlega eins og spáð hafði verið hér í blaðinu.

Ef Sjálfstæðisflokkurinn fer í ríkisstjórn eftir kosningar, mun hann staðfesta samninginn, enda lýsti flokkurinn á landsfundi stuðningi við samninginn í því ástandi, sem hann kom frá þjóðarsáttarmönnum. Samtök landbúnaðarins eru því með pálmann í höndunum.

Samkvæmt búvörusamningnum verður farin afar dýr leið að samdrætti í framleiðslu búvöru. Hún er svo dýr, að ekkert sparast, heldur verður kostnaður meiri en ella, fyrstu árin að minnsta kosti. Er þá aðeins miðað við þau kurl, sem þegar eru komin til grafar.

Alvarlegasti galli búvörusamningsins er, að hann gerir enga tilraun til að markaðstengja landbúnaðinn. Áfram er gert ráð fyrir lokuðu og ofanstýrðu kerfi, sem ekki miðar við alþjóðlegt markaðsverð. Hagsmuna neytenda er hvergi gætt í hinum nýja búvörusamningi.

Búvörusamningurinn gerir ráð fyrir, að niðurgreiðslum og útflutningsbótum verði breytt í beina styrki til bænda. Jafnframt hyggst ríkið borga sauðfjárbændum til að hætta eða minnka við sig. Hvort tveggja er til bóta, en felur þó í sér óbreytt útgjöld skattgreiðenda.

Miklu eðlilegra hefði verið að keyra samhliða á báða þætti málsins, neytenda og skattgreiðenda. Ef kerfisbreytingunni hefði fylgt afnám innflutningsbanns í áföngum, gætu neytendur notið góðs af henni, jafnvel þótt byrði skattgreiðenda héldist óbreytt enn um sinn.

Þar sem fólkið í landinu er í senn neytendur og skattgreiðendur, hefði hin dýra aðferð við að draga úr búvöruruglinu orðið almenningi bærilegri en hún er samkvæmt búvörusamningnum. Með lægra matarverði hefði verið auðveldara að afsaka hina miklu skattbyrði.

Fólkið í stéttarfélögunum mætti hugleiða, að það voru umboðsmenn þess í Sjö manna nefnd, sjálfir verkalýðsrekendurnir, er gáfu tóninn að búvörusamningi, sem felur ekki í sér neina fyrirsjáanlega lækkun á matarkostnaði heimilanna eða skattgreiðslum heimilanna.

Fólkið í landinu mætti svo um leið hugleiða, að alls enginn stjórnmálaflokkur í komandi kosningabaráttu er reiðubúinn að standa gegn búvörusamningi, sem felur ekki í sér neina fyrirsjáanlega lækkun á matarkostnaði heimilanna eða skattgreiðslum heimilanna.

Þeir, sem horfa til framtíðar, mættu svo hugleiða, að búvörusamningurinn felur í sér orðalag, sem mun verða notað til að standa gegn því, að Ísland nái hagkvæmum samningum um fiskveiðar og fiskútflutning í viðræðum um fríverzlun og efnahagsbandalög í umheiminum.

Engin lækning fæst á búvöruruglinu án þess að leyfa innflutning á búvöru. Nýi samningurinn tekur ekki á þeim vanda, né gerir það nokkur stjórnmálaflokkur.

Jónas Kristjánsson

DV

Bush Bandaríkjaforseti hefur látið falla orð, sem benda til, að hann og stjórn hans átti sig á, að mun erfiðara verður að vinna friðinn heldur en stríðið, sem var undanfari friðarins. Hann hefur meira að segja sagt, að Ísrael verði að láta af hendi land fyrir frið.

Stríðsbandalag Vesturveldanna við nokkur öflugustu ríki íslams, Egyptaland, Sýrland og Saúdi-Arabíu, hefur rofið skörð í bandaríska varnarmúrinn um þrengstu sérhagsmuni Ísraels. Í náinni framtíð má búast við mun betra jafnvægi í bandarískri Palestínustefnu.

Bandaríkin geta þrýst á Ísrael með því að hætta að halda ríkinu uppi með peningum og hergögnum, svo sem þau hafa gert hingað til. Ef bandaríski stuðningurinn hverfur, stendur hryðjuverkastjórn Yitzhak Shamir í Ísrael berskjölduð í stjórnlausri frekju sinni.

Stærsta vandamálið í Miðausturlöndum hefur lengi verið skilyrðislaus stuðningur Bandaríkjanna við Ísrael, á hverju sem þar hefur gengið. Áróðurs- og ímyndastofnunin Aipac hefur, í þágu Ísraelsríkis, löngum haft heljartök á bandarísku almenningsáliti.

Ef þessi fjötur rofnar, er unnt að undirbúa, að Bandaríkin, Egyptaland, Sýrland og Saúdi-Arabía semji við Ísrael á svipaðan hátt og Egyptaland gerði fyrir nokkrum árum og að Ísrael skili Palestínumönnum aftur landi, sem það tók af þeim í síðasta stríði.

Í þessum tilfæringum er brýnt, að Palestínumenn friðþægi fyrir stuðninginn við óargadýrið í Bagdad með því að fórna Jasser Arafat og koma sér upp nýrri forustu, sem ekki hefur óhreinkazt af Saddam Hussein. Arafat veðjaði á rangan hest og verður að hætta.

Margt bendir einnig til, að Bandaríkjastjórn átti sig á, að hún verður að fara gætilega í stuðningi við hina nýju bandamenn sína í löndum íslama. Hún hefur þegar tekið á beinið emírinn í Kúvæt og sagt honum, að hann og ætt hans þurfi að veita Kúvætum aukið lýðræði.

Fremur sennilegar upplýsingar benda til, að ættmenn emírsins í Kúvæt hafi komið á fót dauðasveitum til að drepa andspyrnumenn, sem börðust gegn hernámsliði Saddams Hussein og kæra sig síður en svo um að fá afturhaldsstefnu emírsins á bakið á nýjan leik.

Emírinn í Kúvæt er svipuð söguskekkja og kóngurinn í Saúdi-Arabíu og aðrir sjeikar á Arabíuskaga. Ef Vesturveldin halla sér um of að þessu sællífisliði, munu þau um síðir uppskera óbeit arabísks almennings, sem fyrr eða síðar heimtar vestræn lýð- og mannréttindi.

Meiri óvissa er um velgengni stefnu Bandaríkjanna gagnvart Írak. Gegn vilja Breta og Frakka hleyptu Bandaríkjamenn herliði Íraks í gegn án þess að taka af því vopn. Þessi vopn eru nú notuð til að bæla niður uppreisnir gegn Saddam Hussein víðs vegar um Írak.

Bandaríkjastjórn hefur með þessu tekið mikla áhættu. Hún þykist þess fullviss, að Írakar muni velta Saddam Hussein úr sessi. Hún veit, að betra er, að þeir geri það sjálfir heldur en að útlendingar geri það. Þeim mun minni líkur eru á, að hann verði píslarvottur.

Jafnframt er Bandaríkjastjórn að reyna að koma í veg fyrir, að uppreisnarmenn sjíta í Írak verði allsráðandi í landinu. Hún óttast eins og súnnítar á Arabíuskaga, að þeir muni halla sér að trúbræðrum sínum í Íran og verða andsnúnir súnnítum og Vesturlöndum.

Bandaríkjastjórn má ekki truflast um of af hagsmunum kónga og emíra á Arabíuskaga, sem vilja ekki lýðræði í Írak, heldur nýjan og vinveittari harðstjóra.

Jónas Kristjánsson

DV

Nýsjálendingar hafa að því leyti svipaðar aðstæður og Íslendingar, að sjávarútvegur þeirra verður að keppa á erlendum markaði án þess að vera á framfæri hins opinbera eins og sjávarútvegur margra fiskveiðiþjóða, svo sem Norðmanna og þjóða Evrópubandalagsins.

Nýsjálendingar hafa að því leyti verri aðstæður en Íslendingar, að landbúnaður þeirra verður að keppa á erlendum markaði án þess að vera á framfæri hins opinbera eins og landbúnaður flestra þjóða Vestur-Evrópu, þar á meðal Íslands, sem gengur einna lengst allra.

Nýsjálendingar hafa fundið leiðir til að láta sjávarútveg og landbúnað standa sig sem hornsteina þjóðarbúsins. Þeir hafa tekið erfiðar ákvarðanir, sem við höfum ekki treyst okkur í hér á landi. Þeir hafa gert á atvinnulífinu uppskurð, sem við höfum neitað okkur um.

Langsamlega mikilvægasti þátturinn í velgengni Nýsjálendinga á þessu sviði er, að þeir hafa afnumið opinberan stuðning við atvinnugreinarnar. Þeir hafa að vísu kvótakerfi í sjávarútvegi, en leggja ekki hömlur á, að hann gangi kaupum og sölum til hæstbjóðandi.

Fyrir sex árum var ástand landbúnaðar í Nýja-Sjá-landi að sumu leyti svipað og á Íslandi. Samanlagður ríkisstuðningur nam þriðjungi af verðmæti framleiðslunnar, svipað hlutfall og þá ríkti í Vestur-Evrópu. Þá hófu Nýsjálendingar í áföngum að afnema stuðninginn.

Til þess að vera samkeppnishæfir á erlendum markaði fá nýsjálenzkir bændur aðeins einn fimmta hluta þess verðs, sem vesturevrópskir bændur fá, og einn þriðja hluta þess verðs, sem bandarískir bændur fá. Þetta hefur nýsjálenzkum bændum tekizt að lifa af.

Þeir hafa neyðzt til að hagræða markaðsmálum sínum. Þeir flytja minna af dilkskrokkum úr landi og meira af tilbúnum sjónvarpsréttum lambakjöts. Þeir flytja minna úr landi af einföldum brauðosti og meira af sérhæfðum ostum. Og þeir auglýsa “hreint land”.

Nýsjálendingar höfðu ekki efni á að bera landbúnaðinn á bakinu, af því að þeir þurftu að lifa á honum. Þeir tóku hann af bakinu á sér á sex árum. Og það merkilega hefur gerzt, að landbúnaðurinn lifir áfram og leggur sitt af mörkum í nýsjálenzka þjóðarbúið.

Heimsmarkaðsverð á búvöru stjórnast ekki af niðurgreiðslum og uppbótum Evrópubandalagsins. Hinar opinberu aðgerðir í Vestur-Evrópu miðast við að losa bandalagið við búvöru á sama verði og ýmsar þróaðar landbúnaðarþjóðir geta án nokkurs stuðnings ríkisins.

Í þessum hópi eru lambakjötsframleiðendur á borð við Nýsjálendinga og Ástrali, nautakjötsframleiðendur á borð við Argentínumenn og kornvöruframleiðendur á borð við Bandaríkjamenn. Þar eru líka ýmsar þjóðir þriðja heimsins og Austur-Evrópu, þar sem laun eru lág.

Við getum ekki keppt við Nýsjálendinga í lambakjöti og ull. Þar hefur hver bóndi 1650 kindur, en hér 355. Þar fær hver bóndi 16,8 tonn af kjöti, en hér 6,9. Þar fær hver bóndi 6,6 tonn af ull, en hér 0,62. Við getum því aðeins keppt, að við finnum okkur verðmæta sérstöðu.

Þá sérstöðu höfum við hins vegar í sjávarútvegi. En við notum hana ekki eins vel og Nýsjálendingar nota sína af því að við höfum komið á fót stirðu og mann-freku skömmtunarkerfi, þar sem kvótar mega af byggðaástæðum ekki ganga frjálsum kaupum og sölum.

Við ættum að skoða betur, hvað Nýsjálendingar hafa verið að gera. Þeir hafa lent í mun meiri erfiðleikum en við og hafa unnið sig mun betur úr vandanum.

Jónas Kristjánsson

DV

Evrópubandalagið kann fyrir haustið að slá af kröfum sínum um fiskveiðirétt í efnahagslögsögu Íslands, en engin umtalsverð merki slíks hafa sézt enn. Viðræður Fríverzlunarsamtakanna við bandalagið um evrópskt efnahagssvæði hafa að þessu leyti gengið fremur illa.

Viðræðunum átti að ljúka fyrr í vetur, en hafa dregizt á langinn. Búizt er við, að samkomulag náist ekki fyrr en í haust. Evrópubandalagið hefur sem fyrr reynzt þungt á bárunni, enda er ekki laust við, að sumir ráðamenn þess kæri sig lítið um fyrirhugað efnahagssvæði.

Embættismennirnir, sem ráða miklu um ferð Efnahagsbandalagsins í viðræðunum, vilja draga úr sjálfstæði einstakra bandalagsríkja og efla völd miðstjórnarinnar. Það er eðli embættismanna að vilja sem minnsta valddreifingu, af því að hún skerðir völd þeirra.

Vegna þessa hafa margir ráðamenn bandalagsins áhyggjur af evrópsku efnahagssvæði, sem væri losaralegra í sniðum en hið miðstýrða bandalag, drægi nokkurn dám af Fríverzlunarsamtökunum og leyfði einstökum ríkjum Evrópu meira neitunarvald og sjálfsforræði.

Enn hafa samstarfsþjóðir okkar í Fríverzlunarsamtökunum ekki fórnað hagsmunum Íslands. Enginn veit, hvað gerist í lokahrinu viðræðnanna í haust, en ekki er ástæða til að fara á taugum vegna þess. Við verðum bara að gæta þess vel, að þeir bili ekki.

Norðmenn hafa valdið okkur erfiðleikum með kröfu um sömu reglur fyrir sig og Íslendingar fái, hvað varðar fiskinn. Þetta er fráleitt, því að þar er sjávarútvegur hluti af ríkisstyrktri byggða- og landbúnaðarstefnu, en hér er hann sjálfur hornsteinn þjóðfélagsins.

Norðmenn lifa á olíu og gasi, stóriðju og siglingum. Þeir geta leyft sér að nota sjávarútveg sem eins konar grein af ríkisbúskapnum til að halda byggð á afskekktum stöðum, til dæmis í nágrenni Sovétríkjanna. Við þurfum hins vegar að lifa á sjávarútvegi.

Samhliða viðræðunum um efnahagssvæði Evrópu þurfum við að leggja áherzlu á beinar viðræður við pólitíska aðila, sem hafa áhrif á stefnu Evrópubandalagsins. Við þurfum að reyna að grafa undan pólitískum stuðningi við samningshörku embættismannanna.

Þetta má gera með gagnkvæmum heimsóknum ráðherra, svo sem sjávarútvegsráðherra okkar hefur gert. Með seiglu og lagi er hægt að koma á framfæri, að bezt sé, að hver fyrir sig hafi frið til að stunda sérgrein sína í samkeppni við ríkisrekna atvinnuvegi annarra.

Svo vel vill til, að Evrópubandalagið hefur boðið upp á aðra lausn en þá, að erlend skip fái að veiða í lögsögu Íslands. Hún felst í, að á móti lækkun og afnámi tolla á íslenzkum fiski komi leyfi til innflutnings til Íslands á landbúnaðarvörum frá löndum Evrópubandalagsins.

Við höfum tvöfaldan ávinning af þessari leið. Við fengjum að hafa sjávarútveginn í friði og fengjum ódýrari mat en við fáum nú. Innlendir hagfræðingar hafa reiknað, að gróði íslenzkra neytenda af innflutningsfrelsi búvöru muni nema um 13 milljörðum á ári.

Þetta er raunar eina leiðin, sem við höfum til að ná árangri gagnvart Evrópubandalaginu, hvort sem er í sameiginlegu viðræðunum um evrópskt efnahagssvæði eða í beinum viðræðum okkar við bandalagið um aðild okkar að því eða um nýjan viðskiptasamning við það.

Innflutningsfrelsi búvöru á móti varðveizlu fiskveiðilögsögu er lykill árangurs í mikilvægustu milliríkjaviðræðum okkar síðan við tókum öll mál í eigin hendur.

Jónas Kristjánsson

DV

Rússneskumælandi kjósendur í Lettlandi og Eistlandi greiddu atkvæði með sjálfstæði í opinberri skoðanakönnun um helgina. Stuðningurinn varð meiri en sjálfstæðissinnar reiknuðu með, meðal annars vegna stuðnings meirihluta kjósenda á rússneskum svæðum.

Í Lettlandi er helmingur íbúanna ekki af lettneskum ættum, heldur rússneskum og einnig pólskum. Búast hefði mátt við efasemdum þessa fólks um sjálfstæði, sem hugsanlega gæti gert rússneskumælandi fólk að annars flokks borgurum í sjálfstæðu, lettneskumælandi ríki.

Þeir, sem eru aðfluttir og eiga rússnesku að móðurmáli, hafa hingað til haft ákveðin forréttindi í Eystrasaltsríkjunum. Sovétstjórnin hefur reynt að magna þetta fólk gegn sjálfstæði með grýlunni um, að því muni farnast illa í sjálfstæðum þjóðríkjum við Eystrasalt.

Sjálfstæði fékk 75%-80% fylgi í Lettlandi eins og í Eistlandi, þar sem styrkur heimatungumálsins er meiri. Þetta segir einfaldlega, að ofan á eðlilega þjóðernisvitund Letta og Eista bætist við sú trú hinna, sem ekki eru af þessum þjóðum, að sjálfstæði leiði til betra lífs.

Jafnvel þótt Rússar í Eistlandi og Lettlandi sjái fram á að þurfa að læra tungumál staðarins og laga sig að háttum heimaþjóðanna, vilja þeir ekki vera í skjóli móðurlandsins. Þetta verður ekki skilið nema með hliðsjón af efnahagslegum væntingum rússneskra kjósenda.

Rússar í Eistlandi og Lettlandi átta sig á, að Sovétríkin eru efnahagslega komin að fótum fram. Þeir kjósa heldur að efla sjálfstæði Eistlands og Lettlands í von um, að sjálfstæð geti þessi ríki tekið upp hagstefnu, sem leiðir til farsældar og efnahagslegs öryggis fólks.

Stjórn Gorbatsjovs er um þessar mundir að gera illt verra í efnahagsmálum Sovétríkjanna. Þar var til skamms tíma alveg einstaklega óhæfur fjármálaráðherra, Valentin Pavlov, sem lét prenta rúblur í óða önn til þess að gera ríkinu kleift að vera með 10% halla.

Gorbatsjov verðlaunaði Pavlov fyrir öngþveitið í ríkisfjármálunum með því að gera hann að forsætisráðherra. Fyrsta verk Pavlovs í nýja embættinu var að innkalla rúblurnar sínar og eyða þar með traustinu, sem einhverjir kunna að hafa borið til gjaldmiðilsins.

Síðan bætti Pavlov um betur. Hann setti fram broslega samsæriskenningu um, að vestrænir bankar hefðu safnað rúblum til að steypa Gorbatsjov úr sessi. Þessu fylgdu vanstilltar stríðsyfirlýsingar hans gegn vestrænum bröskurum, meðalgöngumönnum og gróðapungum.

Í rauninni hafa Vesturlönd í óða önn verið að reyna að hjálpa Sovétríkjunum og tryggja Gorbatsjov í sessi. Miklu fjármagni hefur verið varið til að hjálpa honum til að efla væntingar fólks, svo að Sovétríkin yrðu traust ríki og helzt góður bandamaður í alþjóðamálum.

Hinn nýi yfirmaður sovézku leyniþjónustunnar, Vladimir Kryusjov, hefur sagt, að hin vestræna fjárhagsaðstoð miði við að grafa undan Sovétríkjunum. Þannig hefur Gorbatsjov valið til æðstu valdastarfa þá menn, sem helzt eru andvígir vestrænni kaupsýslu.

Innreið Pavlovs og Kryusjovs leiðir að sjálfsögðu til þess, að vestrænir bankar, fyrirtæki og ríkisstjórnir kippa að sér hendinni. Það tekur því ekki að hjálpa Gorbatsjov, ef menn fá í staðinn ásakanir um glæpi og leyniþjónustan er send í útibú vestrænna fyrirtækja.

Stuðningur Rússa í Eistlandi og Lettlandi við sjálfstæði þessara ríkja stafar af, að þeir skilja, að Gorbatsjov er að fara með Sovétríkin á hausinn.

Jónas Kristjánsson

DV

Nú er friður brostinn á Persaflóasvæðið og hætturnar farnar að magnast á nýjan leik. Sannast mun, að marg-falt erfiðara verður að vinna friðinn heldur en stríðið. Markmið bandamanna eru svo ólík og þverstæð, að fremur ólíklegt er, að niðurstaðan verði góð.

Vegna vestrænna olíuhagsmuna tekur stjórn Bandaríkjanna allt of mikið tillit til hagsmuna hinna afturhaldssömu emíra við Persaflóann og hinna róttæku afturhaldsmanna í konungsætt Saúda. Þessir hagsmunir minnka líkur á, að reynt verði að efna til lýðræðis í Írak.

Þess sjást nú merki, að bandarísk stjórnvöld eru að frysta úti landflótta stjórnmálamenn frá Írak með því að neita að tala við þá. Þetta er gert í þágu Saúda og emíra, sem óttast, að lýðræði í Írak muni þrýsta á lýðræðisþróun í afturhaldsríkjunum við Persaflóa.

Saúdar vilja ekki, að minnihlutahópar Sjíta og Kúrda fái aukna aðild að stjórn Íraks. Þeir vilja helzt, að herforingi úr röðum Súnníta taki við völdum og haldi áfram að vera á varðbergi gegn Sjítum og Kúrdum, sem hafa sætt miklum ofsóknum á valdaskeiði Saddams Hussein.

Í meira samræmi við hagsmuni Vesturlanda væri að efla lýðræðissinna til valda í Írak og reyna að koma á fót stjórnkerfi, sem taki tillit til Sjíta og Kúrda og veiti þeim hlutfallslega sanngjarna aðild að stjórn landsins. Svo virðist sem Saúdar muni koma í veg fyrir þetta.

Bandaríkjastjórn hyggst ná markmiðum sínum með því að halda suðurhluta Íraks á sínu valdi og halda áfram efnahagsþvingunum meðan þrýst verður á stjórnarbreytingu í Írak. Hún vill hrekja Saddam Hussein frá völdum, en vill ekki sleppa lýðræði inn í staðinn.

Við munum senn fá að heyra gamla ruglið um, að Írakar sü svo frumstæðir, að þeim henti ekki lýðræði, heldur þurfi þeir sterka stjórn herforingja, alveg eins og sagt var um Grikki í Morgunblaðinu fyrir áratug, þegar herforingjaklíka hafði völd þar í landi.

Þvert á móti er mikill fjöldi Íraka vel menntaður eins og raunar margir fleiri íslamar. Styrjöldin við Persaflóa var gullið tækifæri til að stuðla í Írak að svipuðu hálfgildings-lýðræði og því, sem hefur smám saman verið að halda innreið sína í Tyrkland og festa rætur þar.

Vinnubrögð Bandaríkjastjórnar hafa leitt til, að óargadýrið Saddam Hussein er enn við völd í skjóli morðsveitanna í kringum hann. Ekkert bendir til, að hann sé fær um að læra eitthvað og gleyma einhverju. Hann byrjar umsvifalaust að framleiða ný vandamál.

Eftir ósigur Saddams Hussein í árárarstríðinu gegn Íran kom í ljós, að hann gat haldið fólkinu í landinu í skefjum, þótt mannfallið í herjum hans væri margfalt meira en það hefur orðið í árásarstríði hans gegn Kúvæt. Hann mun halda dauðahaldi í völd og ógnarstjórn.

Þjáningar Íraka munu því framlengjast um ófyrirsjáanlegan tíma. Ef Saddam Hussein verður hrakinn frá völdum, kemur til skjalanna annar herforingi, sennilega úr Ba’at stjórnmálaflokknum, sem er afar fjandsamlegur lýðræði og öðrum vestrænum hugmyndum yfirleitt.

Niðurstaðan af þessu verður, að engin markverð póli-tísk opnun verður í Írak eða við Persaflóa, en hins vegar verður borgið skammtíma olíuhagsmunum Vesturlanda og hagsmunum yfirstéttarinnar í afturhaldsríkjum svæðisins, þar á meðal emírsins í Kúvæt.

Ekki hafði fyrr verið unninn sigur á vígvellinum við Persaflóa en merki fóru að sjást um, að bandamenn mundu tapa friðnum. Það væri dapur endir á dýru stríði.

Jónas Kristjánsson

DV