Bush Bandaríkjaforseti hefur fryst í fjóra mánuði beiðni Ísraelsstjórnar um 600 milljarða króna lánsábyrgð til að byggja húsnæði yfir innflytjendur frá Sovétríkjunum. Frystingin stafar af, að fullvíst er talið, að féð verði notað á hernumdum svæðum Palestínu.

Þessi frysting er fyrsta merkið um, að gjafa- og lánadrottinn Ísraels, Bandaríkjastjórn, ætli ekki að sætta sig öllu lengur við útþenslustefnu Ísraels í Palestínu og tilraunir Ísraelsstjórnar til að spilla væntanlegri friðarrráðstefnu ríkjanna fyrir botni Miðjarðarhafs.

Komið hefur nokkrum sinnum í ljós, að hingað til hefur Ísraelsstjórn notað styrki og lán frá Bandaríkjunum til að koma innflytjendum frá Sovétríkjunum fyrir í hinum herndumdu löndum í Palestínu. Þetta er tilraun til að nema þar land og svæla Palestínumenn á brott.

Bandaríkjastjórn hefur oft beðið Ísraelsstjórn um að láta af þessari iðju, sem er ill í sjálfu sér, auk þess sem hún dregur úr líkum á friðarsamningum í púðurtunnu botnalanda Miðjarðarhafs. Ævinlega hefur Ísraelsstjórn látið þessi tilmæli sem vind um eyru þjóta.

Ariel Sharon, húsnæðisráðherra Ísraels, hefur nokkrum sinnum gengið svo langt að ögra James Baker, utanríkisráðherra Bandaríkjanna með því að nota komur hans til Ísraels til að tilkynna nýjar húsnæðisframkvæmdir fyrir Ísraela á hernumdu svæðunum.

Rechavan Zeevi, ráðherra án ráðuneytis í stjórn Ísraels, hefur sakað Bush um gyðingahatur. Það er gamalkunn og sjálfvirk lýsing af opinberri hálfu á hugarfari þeirra, sem dirfast að hamla gegn eða mæla á móti frekju og yfirgangi Ísraels sem ríkis og þjóðfélags.

Ísrelsstjórn hefur sigað fimmtu herdeild sinni í Bandaríkjunum á þingmenn til að reyna að koma í veg fyrir, að frystingin nái fram að ganga á Bandaríkjaþingi. Þrýstistofnun fimmtu herdeildarinnar, Aipac, hefur mikil afskipti af bandarískum stjórnmálum.

Bandaríkjamenn hafa löngum látið sér lynda, að Aipac hefði mikil áhrif á val þingmanna með því að styðja suma með peningum og níða skóinn niður af öðrum. Þessar járngreipar hafa vonandi linast, úr því að huglítill Bandaríkjaforseti treystir sér í andóf.

George Bush hefur raunar gefið í skyn, að hann muni beita neitunarvaldi, ef bandaríska þingið lætur undan þrýstingi fimmtu herdeildarinnar. Jafnframt hefur komið í ljós, að þeim þingmönnum hefur fjölgað, sem treysta sér til að verjast fimmtu herdeildinni.

Eini gallinn við ákvörðun Bandaríkjaforseta er, að hún er tengd óbeinum hótunum um, að Ísraelsstjórn hagi sér sómasamlega við væntanlegt samningaborð í botnalöndum Miðjarðarhafs. Þrýstingur af því tagi hefur tilhneigingu til að hefna sín um síðir.

Réttari stefna væri að frysta ekki fyrirgreiðsluna, heldur hætta alveg við hana. Ennfremur ætti Bandaríkjastjórn að láta af öllum stuðningi við Ísrael, að fenginni þeirri reynslu, að skjólstæðingurinn hafi með langvinnu framferði sínu fyrirgert rétti til stuðnings.

Það er ófært, að spenna vesturs og ríkja Íslams sé sífellt mögnuð af hlutdrægum stuðningi Bandaríkjastjórnar við ríki, sem færir sig jafnt og þétt upp á skaftið í yfirgangi og hreinni útþenslustefnu gagnvart nágrönnum sínum. Þessi stuðningur skaðar Vesturlönd.

Vonandi er ábyrgðarfrysting Bush þó merki þess, að vindátt sé að snúast í Bandaríkjunum; að ríkisstjórnin þar fari að vanda betur til skjólstæðinga sinna.

Jónas Kristjánsson

DV

Landvinningastríð Serba í Króatíu hefur skýrt stöðuna á því vandræðasvæði Balkanskagans, sem til skamms tíma var haldið í óeðlilegu ríkjasambandi, er nefndist Júgóslavía. Árás Serba setur varanlegan endapunkt við ríkjasambandið og hugtakið Júgóslavíu.

Yfirgangur Serba kemur í kjölfar heimsóknar James Baker, utanríkisráðherra Bandaríkjanna, til Serbíu í sumar, þegar hann lýsti bandarískum stuðningi við hugtakið Júgóslavíu og varaði Króata og Slóvena við mótþróa og öðrum tilburðum til sjálfstæðis.

Skaðleg afskipti Bandaríkjastjórnar af þessu máli eiga sér tvær skýringar. Í fyrsta lagi hafa bandarísk stjórnvöld dálæti á ríkjandi ástandi í útlöndum, hvert sem það er hverju sinni. Þau andæfa breytingum, er raska hefðbundnum uppdráttum í utanríkisráðuneytinu.

Í öðru lagi hafa Bandaríkjamenn ríka þörf fyrir að réttlæta tilveru yfirþjóðlegra sambandsríkja á borð við Bandaríkin. Júglóslavía er sambandsríki og þar með eiga íbúar þar að bandarísku áliti að vera til friðs með sama hætti og íbúar Bandaríkjanna eða Sovétríkjanna.

Þessar tvær kórvillur í utanríkisstefnu Bandaríkjanna skýra stuðning þeirra við Gorbatsjov gegn Jeltsín, við Sovétríkin gegn Rússlandi, við Saddam Hussein gegn Kúrdum og sjítum. Stuðningur þeirra við Júgóslavíu er rökréttur þáttur í heildarrugli utanríkismála.

Í ríkjum Evrópubandalagsins eru ráðamenn smám saman að gera sér grein fyrir því, sem fyrir löngu var vitað, að Júgóslavía eigi enga framtíð fyrir sér og að viðurkenna beri sjálfstæði þeirra þjóða, sem vilja stofna eigin ríki á rústum tímaskekkjunnar á Balkanskaga.

Hingað til hafa ráðamenn þessara ríkja látið sér nægja að vera með hótanir um að viðurkenna fullveldi Slóveníu og Króatíu. Sambandsher Serba tekur ekkert mark á þessum hótunum, enda eru þær endurteknar í síbylju, án þess að neinar aðgerðir fylgi í kjölfarið.

Sífur ráðamanna í ríkjum Evrópubandalagsins sýnir, hve veikt bandalagið er pólitískt, þótt það sé efnahagslega sterkt. Það getur sett Serbíu í efnahagsfrystingu, en það getur ekki fengið Serba til að taka nokkurt mark á sér. Svo skýr geta takmörk peningavaldsins verið.

Samt eru aðgerðir sambandshers Serba mjög hættulegar. Við getum ímyndað okkur hliðstæðu við, að Rauði herinn færi í landvinningastríð fyrir Rússa á hendur Úkraínu eða Eystrasaltslöndum. Sambandsher Sovétríkjanna kemur ekki fram á svo ábyrgðarlausan hátt.

Það er vont fyrir Vestur-Evrópu, að á landamærum hennar sé taumlaus her, sem fer sínu fram án tillits til löglegra stjórnvalda, og hlítir engum ráðum, heldur stefnir leynt og ljóst að því að innlima erlend landsvæði í Stór-Serbíu, sem senn verður komið á laggirnar.

Getuleysi Vestur-Evrópu er þeim mun grátlegra fyrir þá sök, að fyrr í sumar var hægt að hræða serbneska sambandsherinn frá þegar framkvæmdri innrás í Slóveníu. Hann flúði þaðan undan hótunum að vestan. Þeim sigri hefði Vestur-Evrópa átt að fylgja harðar eftir.

Nú hefur sambandsher Serba áttað sig á veikleika Vestur-Evrópu og hagar sér í samræmi við það í Króatíu. Senn líður að því, að draumurinn um Stór-Serbíu víkkar í landvinningastríð á hendur Slóvenum, Makedóníumönnum og hverjum þeim, sem stendur í veginum.

Því miður eru ekki miklar horfur á, að Vestur-Evrópa hafi pólitíska eða hernaðarlega burði til að koma í veg fyrir, að draumurinn rætist um herskáa Stór-Serbíu.

Jónas Kristjánsson

DV

Ekkert ríki eða ríkjabandalag er nú á tímum fært um þá yfirsýn, sem þarf til að geta gefið öðrum, svo að það sjálft megi verða ríkt. Þetta gátu Bandaríkin á tíma Marshall-aðstoðarinnar eftir síðari heimsstyrjöldina, en þetta getur Evrópubandalagið ekki í hringiðu nútímans.

Aðstæður í heiminum eru svipaðar og þær voru fyrir hálfum fimmta áratug. Austur-Evrópa er skyndilega orðin að mestu leyti frjáls og getur nýtt sér aðstoð. Hið sama má segja um ýmis svæði þriðja heimsins, þar sem menn eru að hverfa frá fyrri miðstýringarstefnu.

Fyrir tæpri hálfri öld voru við völd í Bandaríkjunum menn á borð við utanríkisráðherrana George Marshall og Dean Acheson, sem sáu, að framtíðarhagsmunir Bandaríkjanna voru háðir því, að ríkið gæfi Vestur- Evrópu fé og aðra hjálp í formi Marshall-aðstoðar.

Gjafmildi Bandaríkjanna eftir heimsstyrjöldina stuðlaði að evrópsku efnahagsundri og lyfti um leið velmegun í Bandaríkjunum. Þaðan komu tækniþekkingin og viðskiptatengslin, sem urðu enn verðmætari söluvara, þegar Evrópumenn urðu nógu ríkir til að kaupa hana.

Nú eru slík stórmenni hvergi sjáanleg í valdastólum Bandaríkjanna, heldur smámenni ein, sem eru meira eða minna framleidd á auglýsingastofum, enda höfum við nú fengið í röð þá Ronald Reagan og George Bush. Enn síður er stórmenni að finna í Evrópubandalaginu.

Eitt smámennið er Mitterrand Frakklandsforseti, sem hefur um þessar mundir forustu um að koma í veg fyrir, að Austur-Evrópa geti nýtt sér nýfengið frelsi með því að selja Vestur-Evrópu ódýra búvöru. Stefna Mitter-rands er hin sama og mandarína Evrópubandalagsins.

Ódýr búvara er um þessar mundir hið eina, sem Austur-Evrópa getur selt til að afla sér gjaldeyris til uppbyggingar. Iðnaður Austur-Evrópu er að mestu handónýtur af langvinnum ríkisrekstri. En Austur- Evrópa fær ekki að afla sér nauðsynlegs gjaldeyris.

Ef Mitterrand og mandarínar Evrópubandalagsins hefðu yfirsýn yfir hagsmuni Vestur-Evrópu, mundu þeir sjá, að innflutningur ódýrrar búvöru frá Austur- Evrópu mundi bæta lífskjör í Vestur-Evrópu og gera álfunni kleift að græða á viðskiptum við Austur-Evrópu.

Í stað þess gera mandarínar og þrýstihópar með sér samsæri um að vernda vesturevrópskan landbúnað gegn kraftaverki, sem mundi jafnast á við Marshall- aðstoð, ef það næði fram að ganga. Þeir eru jafn lítilla sæva og íslenzkir stjórnmála- og embættismenn.

Á meðan þröngir sérhagsmunir í Frakklandi ráða ferð Evrópubandalagsins í ofbeldi þess gagnvart hinum nýfrjálsu ríkjum Austur-Evrópu eru aðrir enn þrengri sérhagsmunir í Írlandi að stjórna ofbeldi bandalagsins gegn fiskveiðiríkjum í norðri, þar á meðal Íslandi.

Á þriðja staðnum eru þröngir sérhagsmunir í Evrópubandalaginu að koma í veg fyrir, að utanríkisviðskipti veraldar verði gerð frjálslegri með nýju samkomulagi í GATT-fríverzlunarsamtökunum. Alls staðar í senn er bandalagið að bregða fæti fyrir framtíðina.

Ef ráðamenn Evrópubandalagsins og nokkrir helztu valdamenn Vestur-Evrópu hefðu yfirsýn á borð við Marshall og Acheson, mundu þeir sjá, að hagsmunir aðildarríkja bandalagsins byggjast ekki á að nauðga umhverfi sínu, heldur á því að styrkja það til dáða.

Við lifum á tímum smámenna, sem ekki geta gripið tækifæri aukins lýðræðis í austri og suðri. Íslendingar munu eins og aðrir líða fyrir þessa skammsýni.

Jónas Kristjánsson

DV

Erfiðleikar Evrópubandalagsins í samskiptum við Ísland og Noreg endurspeglast í öðrum erfiðleikum þess út á við, einkum gagnvart nýfrjálsum ríkjum Austur- Evrópu og í alþjóðlegum fríverzlunarviðræðum á vegum GATT-samkomulagsins, sem kenndar eru við Uruguay.

Þótt til sé gullvæg setning, sem segir, að sjaldnast valdi einn, þá tveir deili, þá beinist athyglin auðvitað mest að þeirri stofnun, sem jafnan er öðrum megin borðsins, þegar slík vandamál koma upp. Sú stofnun er Evrópubandalagið, sem getur bara étið, ekki samið.

Velgengni Evrópubandalagsins byggist meðal annars á þátttöku efnahagsrisa á borð við Þýzkaland og stærð markaðarins innan bandalagsins. Þess vegna vilja mörg ríki, svo sem Svíþjóð og Austurríki, komast inn í bandalagið, þótt það kosti afslátt af fullveldi þeirra.

Evrópubandalagið hefur getað melt ríki, sem koma inn. Það getur hins vegar ekki gert fjölþjóðasamninga út á við. Mestu veldur þar, að þrýstihópar eiga greiðan aðgang að stjórnmálamönnum og embættismönnum bandalagsins, einkum í landbúnaði og sjávarútvegi.

Við getum betur skilið þetta, ef við ímyndum okkur þá hliðstæðu, að íslenzka landbúnaðarráðuneytið ætti að gera viðskiptasamninga við útlönd fyrir Íslands hönd. Þá mundi sérhagsmuna hefðbundins landbúnaðar vera gætt í hvívetna, á kostnað íslenzkra neytenda.

Íslenzka landbúnaðarráðuneytið mundi í slíkum viðræðum gæta þess, að ekki yrði innflutningur á neinni þeirri vöru, sem ekki er flutt inn núna. Niðurstaðan yrði auðvitað sú, að ekki yrði af neinum samningum og landbúnaðurinn héldi áfram að sliga þjóðina.

Þetta sama dauðahald í sérhagsmuni þrýstihópa höfum við séð í viðræðum Efnahagsbandalagsins við Fríverzlunarsamtökin um evrópskt efnahagssvæði. Þær viðræður fóru út um þúfur, af því að embættismenn og þrýstihópar landbúnaðar og sjávarútvegs réðu ferð.

Evrópa stendur nú á tímamótum, sem Evrópubandalagið mun klúðra. Það eru samskiptin við Austur- Evrópu, sem byggja vonir sínar um framfarir á að geta komið tiltölulega ódýrum landbúnaðarafurðum sínum í verð. Aðra frambærilega vöru hefur austrið ekki.

Sérshagsmunir hefðbundins landbúnaðar í Evrópubandalaginu hafa hingað til og munu áfram koma í veg fyrir skynsamlegan samning milli austurs og vesturs í Evrópu um frjálsari verzlun landbúnaðarafurða. Þetta mun setja lýðræðisþróun í austri í aukna hættu.

Svipað hefur verið uppi á teningnum og verður uppi í fríverzlunarviðræðum GATT-samtakanna. Þar er þó enn meira í húfi, því að viðskiptastríð milli þríhyrningsins Bandaríkja-Japans-Evrópubandalags er í aðsigi, ef ekki fæst skjót niðurstaða í ágreiningsefnunum.

Enn og aftur er það evrópskur landbúnaður, sem liggur þversum í vegi samkomulags um alþjóðlega fríverzlun. Þótt Bandaríkin og Japan eigi nokkra sök á erfiðri framvindu mála í GATT-viðræðunum, hvílir þó meginsökin á Evrópubandalaginu og samningamönnum þess.

Athyglisvert er, að í öllum þessum ágreiningsefnum Evrópubandalagsins við umheiminn eru samningamenn þess ekki að gæta hagsmuna evrópskra neytenda, sem mundu hagnast á að fá fiskafurðir frá Íslandi og Noregi og búvöru frá Austur-Evrópu og öðrum álfum.

Nú er kominn tími til, að stjórnendur Evrópubandalagsins skilji, hvernig þröngir sérhagsmunir eru að stefna friði og farsæld mannkyns í tvísýnu.

Jónas Kristjánsson

DV

Sighvatur Björgvinsson heilbrigðisráðherra lætur skattgreiðendur borga áróðursauglýsingar fyrir nýjum reglum hans um lyfjakaup. Enginn virðist hafa getað komið í veg fyrir þessa óvæntu spillingu hans, hvorki embættismenn né samráðherrar hans í ríkisstjórn.

Þetta er alveg ný tegund af spillingu, sem ekki hefur tíðkazt hér á landi fyrr en á þessu ári, er tveir ráðherrar Alþýðubandalagsins, þeir Ólafur Ragnar Grímsson og Svavar Gestsson, létu skattgreiðendur borga áróðursauglýsingar fyrir ágæti verka sinna í ríkisstjórn.

Ástæða var til að vona, að siðleysi þeirra Ólafs og Svavars væri einstakt fyrirbæri. Auglýsingar þeirra væru mistök, sem ekki yrðu endurtekin af öðrum. Þetta er nefnilega afar óheppileg tegund af spillingu, af því að hún leiðir fljótt út í algerar ógöngur vítahrings.

Auðvelt er að sjá afleiðingarnar, ef siðleysi Sighvats og forgöngumanna hans breiðist út í stjórnmálunum. Þá verður helzta markmið allra stjórnmálamanna að komast í aðstöðu til að láta ríkið, það er að segja skattgreiðendur, borga áróðurskostnað sinn og flokka sinna.

Siðleysi af tagi þeirra Sighvats, Ólafs og Svavars þekkist hvergi á byggðu bóli Vesturlanda. Þetta er dæmigert þriðja heims siðleysi, þar sem ræningjaforingjar líta á pólitískan frama sem ávísun á hlutdeild í herfangi. Þetta rústar efnahag þjóða þriðja heimsins.

Alvarlegast er, að þetta hörmulega hugarfar er ekki bundið við þremenningana eina. Samráðherrar þeirra í ríkisstjórn hafa ekki séð ástæðu til að tala um fyrir þeim, enda er full ástæða til að óttast, að sumir þeirra hugsi sér gott til glóðarinnar, þegar kosningar nálgast.

Ekki eru heldur við að styðjast neinar skrifaðar reglur, sem banni siðleysi af þessu tagi. Stjórnmálamenn hafa verið tregir við að setja slíkar reglur gegn spillingu, þar sem ruglað er saman hagsmunum ríkis, hagsmunum flokks og hagsmunum stjórnmálamanns.

Á Norðurlöndum og í engilsaxneskum löndum eru strangar reglur um, hver sé kostnaður, sem fylgi athöfnum manna sem ráðherrar, hver sé kostnaður, sem fylgi athöfnum þeirra sem flokksforingjar, og hver sé kostnaður, sem fylgi athöfnum þeirra sem einstaklingar.

Við slíka sundurgreiningu er brýnt, að settar séu reglur um, hver séu mörk milli þátttöku í pólitískri umræðu og eðlilegrar fræðslu á vegum ráðuneytis, svo sem við útgáfu upplýsingarita. Áróðursauglýsingar Sighvats eru greinilega röngum megin við þessi mörk.

Þegar ráðherra telur sig þurfa að standa í áróðursstríði við þá undirdeild Alþýðubandalagsins, sem gengur undir nafninu Bandalag starfsmanna ríkis og bæja, er hann að leggja út í kostnað, sem á að falla á Alþýðuflokkinn, en ekki á skattgreiðendur í heild.

Hliðstætt mál er svo, hvort félagsmenn í Bandalagi starfsmanna ríkis og bæja eigi að greiða hina hliðina á þessu áróðursstríði til að létta fjárhag Alþýðubandalagsins. Félagsmönnum bandalagsins ber að taka afstöðu til þessa auglýsingastríðs rétt eins og skattgreiðendum.

Því miður hefur það komið skýrt fram á mörgum sviðum, að Íslendingar sem heild kæra sig kollótta um pólitíska spillingu af þessu tagi. Margir menn hér á landi hafa þær einu áhyggjur af pólitískri spillingu að komast ekki í aðstöðu til að stunda hana sjálfir.

Meðan Íslendingar hafa þriðja heims viðhorf til spillingar í stjórnmálum fá þeir óhjákvæmilega í hausinn rándýra stjórnmálamenn með þriðja heims siðferði.

Jónas Kristjánsson

DV

Á yfirborðinu virðist svo sem lýðræði sé á sigurgöngu í heiminum um þessar mundir. Það hefur náð öruggri fótfestu í Austur-Evrópu og hefur síðustu vikur verið að skáka alræðisöflum út af borðinu í Sovétríkjunum og þeim þjóðríkjum, sem munu leysa þau af hólmi.

Hrun alræðis í Sovétríkjunum flýtir um leið fyrir endalokum margra harðstjóra í þriðja heiminum, sem hafa hangið í völdum á þeirri einföldu aðferð að etja saman heimsveldunum tveimur. Vestrið er farið að gera lýðræðiskröfur til viðskiptaríkja sinna í suðri.

Þegar er komið í ljós í Austur-Evrópu, að þar mun lýðræði eiga sér öflugan málsvara á næstu árum. Þar þykir fólki svo vænt um nýfengið lýðræði, að það gerir sér grein fyrir, hve mikilvægt er að vernda það og magna. Það er meðvitað um, hvað felst í lýðræði.

Búast má við, að þungamiðja lýðræðisástar færist frá vestrinu yfir til austurs, því að ýmis bilunareinkenni eru farin að sjást í vestri. Meðan lýðræðið hefur stokkið inn um austurglugga hins evrópsk-ameríska samfélags, er það að læðast út um vesturglugga þess.

Bilunareinkennin eru skýrust í Bandaríkjunum, sumpart vegna þess að þar er einna lengst, samfelld reynsla af lýðræði. Augljóst dæmi um þetta er hin litla þátttaka í kosningum, um eða innan við 40%. Hér á landi erum við gæfusamari með upp undir 90% þátttöku.

Kosningabarátta í Bandaríkjunum er að mestu leyti orðin barátta um peninga frá velgerðarfólki og -fyrirtækjum. Hún er um leið orðin að sjónvarpsstríði milli auglýsinga og einnar málsgreinar yfirlýsinga frambjóðenda. Ímyndafræði hefur leyst hugmyndafræði af hólmi.

Úrkynjun lýðræðis í Bandaríkjunum hefur skýrast komið fram í vali á lélegum og sumpart afspyrnu lélegum forsetum. Að minnsta kosti allar götur frá og með Kennedy hafa forsetar þar í landi fremur verið ímyndir en innihald; verið framleiðsluvara ímyndafræðinga.

Bilið breikkar stöðugt milli þeirra, sem gabba, og hinna, sem gabbaðir eru. Tækni markaðsfræðinga og ímyndafræðinga eykst sífellt, en geta fólks til að vara sig á vörum þeirra og vörumerkjum eykst engan veginn að sama skapi. Fólk verður þrælar vörumerkja og klisja.

Fólk kaupir ekki gæði, heldur vörumerki, í gallabuxum. Fólk velur ekki gæði í stjórnmálamanni, heldur ímyndir og klisjur. Fólk lætur í auknum mæli teymast af þeim, sem ráðnir eru til að draga það á asnaeyrum. Það lifir sátt í vellystingum praktuglega.

Um leið hefur stéttaskipting farið vaxandi. Fjölmennur minnihluti býr við vonlausar aðstæður í eiturlyfja- og glæpahverfum, meðan hinir sælu girða sig betur af í sérstökum hverfum. Hinir ríku kæra sig kollótta um hina aumu. Græðgi vex og almannasamúð minnkar.

Á sama tíma og fyrsti heimurinn eða vestrið er að fara sigurför um annan heiminn eða austrið og er farinn að róta til í þriðja heiminum eða suðrinu, er þriðji heimurinn eða suðrið að ná öflugri fótfestu í stórborgum Bandaríkjanna. Og þar lætur fólk sér fátt um finnast.

Við sjáum anga af sömu vandræðum hér á landi. Fólk hleypur í vaxandi mæli á eftir ímyndunum, klisjum og vörumerkjum. Bilið milli tekjuhárra og tekjulágra fer vaxandi. Græðgi er að öðlast aukna þjóðfélagslega viðurkenningu og ofbeldi fer vaxandi á almannafæri.

Ríkjandi skipan er ekki endanleg eða varanleg á sjálfvirkan hátt. Ef svo fer sem horfir, verður austrið þungamiðja lýðræðis, sem byrjað er að grotna í vestri.

Jónas Kristjánsson

DV

Boris Jeltsín Rússlandsforseti hefur beitt tilskipanavaldi sínu ótæpilega undanfarna daga. Hann gerði sig meðal annars um tíma að yfirmanni sovézka heraflans, þótt sjálfur gegni hann embætti á vegum Rússlands sem lýðveldis, en ekki Sovétríkjanna sem ríkjasambands.

Allar þessir gerðir hans kunna að hafa verið nauðsynlegar við hinar óvenjulegu aðstæður, sem myndast, þegar verjast þarf hallarbyltingarmönnum, sem eru á ólöglegan hátt að reyna að ná undirtökum í þjóðfélaginu. Árás þeirra þarf að svara með gagnárás lýðræðisinna.

Hitt er svo gömul saga, að allt vald spillir og gerræðisvald gerspillir. Einhvers staðar á þessu bili er hið ótæpilega tilskipanavald Jeltsíns. Vandinn er sá, að valdið breytir persónu þeirra, sem með það fara, og því miður sjaldnast til góðs, svo sem veraldarsagan sýnir.

Nýlegt dæmi er um ríki, sem upprunalega þótti til fyrirmyndar í sínum heimshluta, en lenti fyrir rúmum tveimur áratugum í þeirri óbeinu ógæfu að hafa betur í valdastreitu við nágrannanna. Það er Ísrael, sem smám saman hefur breyzt í ruddafengið útþensluríki.

Yfirvöld Rússlands hafa boðað, að þau áskilji sér allan rétt til landamæra gagnvart þeim ríkjum Sovétríkjanna, sem liggja að Rússlandi og hyggjast segja sig úr ríkjasambandinu eða hafa gert það. Þetta er vegna Rússa í þessum löndum, einkum í Úkraínu og Kazaskhstan.

Slæmt er, ef úr rústum Sovétríkjanna rís útþenslugjarnt Rússland, sem gerir landakröfur á hendur nágrönnum sínum og getur stutt þær mesta safni kjarnorkuvopna, sem til er í heiminum. Því er ljóst, að menn þurfa að vera vel á verði gagnvart Rússlandi Jeltsíns.

Yfirlýsing Rússa hefur strax í upphafi slæm áhrif á Serba og Júgóslavíuher, sem eru að reyna að ná undir Serbíu þeim hlutum Króatíu, sem eru byggðir Serbum. Yfirlýsingin styður Serba og Júgóslavíuher í þeirri trú, að ofbeldi þeirra þjóni sanngjörnum þjóðernismálstað.

Ekki er núna vitað, hvort Jeltsín muni ná tökum á tilskipanaáráttu sinni, þegar hættan af ofbeldi harðlínumanna er liðin. En ekki er tímabært að fullyrða, að alhvítt ljós hafi leyst kolsvart myrkur af hólmi austur í Garðaríki, þótt horfur séu óneitanlega mjög góðar.

Alveg eins og góðir hlutir geta falið í sér slæmar hættur, þá geta slæmir hlutir haft í för með sér góð hliðaráhrif. Það getur jafnvel verið ástæða til að fagna slæmum tíðindum, af því að þau muni kalla á nýja atburðarás, sem leiði til betra ástands en var í upphafi.

Meðan aðrir fjölmiðlar grétu hallarbyltingu harðlínumanna í Sovétríkjunum, var hér í leiðara lýst ánægju með, að hallarbyltingin setti andstæður Sovétríkjanna í skýrara ljós, hreinsaði þokuna og sýndi okkur, hverjir væru hinir raunverulegu ráðamenn þar eystra.

Hallarbyltingin hefur gert lýðræðissinnum kleift að finna þá, sem voru með landráð í hjarta. Hún gerir lýðræðissinnum nú kleift að hreinsa í einu vetfangi meirihluta yfirmanna í her, ríkislögreglu og leynilögreglu og vonandi einnig meirihluta yfirmanna hergagnaiðnaðar.

Illir atburðir breyttust í andhverfu sína, þegar nútímafólk náði undirtökum í vörninni gegn harðlínumönnum. Það góða, sem náðst hefur, er ekki varanlegt, fremur en hið illa, ef forustumenn lýðræðissinna láta ekki fljótlega af valdshyggju og útþenslustefnu.

Jeltsín fer með kjarnorkuvopn og tilskipanavald. Sagan sýnir, að slíkir menn verða oftast hættulegir, hversu góðir sem þeir virðast vera í upphafi leiks.

Jónas Kristjánsson

DV

Gærdagurinn var dagur stolts og gleði. Þá voru undirrituð skjöl, sem marka mesta reisn íslenzkra utanríkismála frá stofnun lýðveldis. Samningar Íslands við Eystrasaltsríkin eru fordæmi, sem önnur ríki Vestur- og Austur-Evrópu munu fylgja á næstu dögum og vikum.

Fyrra frumkvæði Íslands í endurnýjaðri viðurkenningu Litháens sem sjálfstæðs og fullvalda ríkis var hornsteinn hins sögulega atburðar í Höfða í gær. Það frumkvæði og góð verkstjórn utanríkisráðherra okkar í málinu var forsenda hinna ágætu samninga í gær.

Skyndilega höfðu aðstæður myndazt til að skáka Eystrasaltsríkjunum öllum í senn inn í samfélag ríkjanna. Ísland var eina ríkið í heiminum, sem gat umsvifalaust framkvæmt réttlætið, af því að undirbúningur var mun lengra kominn af okkar hálfu en annarra þjóða.

Samningarnir í gær eru Eystrasaltsríkjunum gagnlegir. Með þeim rennur af stað viðurkenningaskriða, sem ekki verður stöðvuð. Með undraverðum hraða verða Eystrasaltsríkin fullgild. Það hefði tekið nokkru lengri tíma, ef frumkvæði Íslands hefði ekki verið til.

Utanríkismál eru ekki bara þröng hagsmunastreita, heldur einnig tæki til að búa til betri og tryggari heim. Lítið ríki getur lagt lóð á vogarskál réttlætis og friðar og þar með stuðlað að sáttara umhverfi, sem almennt séð tryggir rétt smáríkja í samfélagi ríkjanna.

Um leið og við erum til góðs sem þjóð með aðild að samningum þessum, þá erum við að staðfesta réttarstöðu okkar sem sjálfstæðs ríkis. Við sýnum umheiminum, að við höfum tilverurétt og getum tekið sjálfstæðar ákvarðanir sem eru samfélagi þjóða til gagns.

Mikilvægt er, að ekki séu öll ríki í fjölþjóðlegum samfélögum á borð við Evrópubandalagið, svo að frumkvæði til góðs koðni ekki niður í málfundafélögum utanríkisráðherra. Og mikilvægt er að láta ekki heldur norræna samvinnu hefta frumkvæði af þessu tagi.

Heimurinn þarf á að halda smáríkjum, sem ekki verða að bíða eftir niðurstöðum funda í Skagen eða Br”ssel. Heimsveldi og fjölþjóðasamsteypur þurfa oft að gæta innra samræmis og ytri hagsmuna og geta því ekki, að mati ráðamanna þeirra, gert það, sem réttlætið býður.

Eiginhagsmunir og skammsýni ráða mjög ferðinni í utanríkismálum heimsins. Sérstaklega er áberandi, hvernig utanríkisstefna Bandaríkjanna hefur niðurlægzt, síðan þau urðu ein eftir sem heimsveldi. Þetta hefur komið fram í stórum stíl á þessu ári.

Bandaríkin klúðruðu stríðinu við Írak á síðustu stundu vegna flókinna ímyndana um hagsmuni Bandaríkjanna. Þau hafa einnig haldið dauðahaldi í stuðning við Gorbatsjov Sovétforseta, sem er fyrirlitinn um öll Sovétríkin og er ófær um að koma á efnahagsumbótum.

Eiginhagsmunir og skammsýni ráða líka Evrópubandalaginu, þótt þar séu fremur smáaurar í fyrirrúmi en valdadraumar. Þetta sáum við í átakanlegri mynd, er Evrópubandalagið gat ekki staðið við samkomulag, sem það hafði gert við ríki Fríverzlunarsamtakanna.

Við erum sem þjóð bezt komin að sinni utan fjölþjóðasamfélaga á borð við Evrópubandalagið, sem soga til sín frumkvæði í utanríkismálum, niðurlægja það í seinvirkum málfundaklúbbum sérfræðinga í eiginhagsmunum og vatna það út í nánast ekki neitt eða í andhverfu sína.

Við getum að vísu rækt illa okkar sjálfstæðu utanríkisstefnu og orðið okkur til vansæmdar. En sjálfstæðið sem slíkt er bezta hvatningin til að standa sig vel.

Jónas Kristjánsson

DV

Sem eftirmenn valdaræningjanna í Sovétríkjunum hefur Gorbatsjov Sovétforseti skipað aðstoðarmenn þeirra, sem meira eða minna eru sama sinnis og valdaræningjarnir. Hann hefur ekki skipað neina menn, sem gengu fram fyrir skjöldu til að hindra valdaránið.

Þetta segir allt, sem segja þarf um Gorbatsjov Sovétforseta. Hann er og verður fulltrúi þeirrar yfirstéttar, sem hefur rústað efnahag og álit Sovétríkjanna. Hann er að reyna að halda í völd nómenklatúrunnar með mildari aðferðum en valdaræningjarnir töldu beztar.

Það var Gorbatsjov sjálfur sem studdi til áhrifa einmitt þá menn, sem stóðu fyrir hinu misheppnaða valdaráni. Það voru hans eigin skjólstæðingar, sem ætluðu að taka völdin. Valdaráninu var ekki beint gegn Gorbatsjov, heldur lýðræðisöflum í ríkjum Sovétríkjanna.

Nú mun Gorbatsjov reyna að færa klukkuna aftur á bak til þess tíma, sem var fyrir byltingu. Hann mun reyna að nýju að finna leið til að bæta efnahag Sovétríkjanna án þess að láta af hagstefnu, sem er í eðli sínu ófær um að bæta haginn. Hann leggst í gamla farið.

Almennt er viðurkennt, að ráðamenn Austur-Evrópu muni eiga í miklum erfiðleikum með að bæta hag sinna landa, þótt þeir séu sannfærðir markaðshyggjumenn og hafi því ekki hugmyndafræðilegan myllustein um hálsinn á sama hátt og Gorbatsjov og fylgismenn hans.

Hagþróun er vonlaus í Sovétríkjunum meðan Gorbatsjov er þar við völd með gömlum flokksmönnum, herforingjum, lögreglustjórum og leynilögreglustjórum. Þetta hafa ráðamenn á Vesturlöndum átt afar erfitt með að skilja. Þeir hafa stutt hann gegn lýðræðissinnum.

Seinheppnir ráðamenn á borð við Bush Bandaríkjaforseta og Mitterrand Frakklandsforseta hafa opinberlega komið fram á móðgandi hátt við Jeltsín Rússlandsforseta til að auglýsa stuðning sinn við Gorbatsjov. Þeir tóku ranga ákvörðun, svo sem ráðamönnum er lagið.

Munurinn á Jeltsín og Gorbatsjov er þríþættur. Í fyrsta lagi hefur Jeltsín reynzt standa eins og klettur úr hafinu gegn draugum fortíðarinnar, sem hafa alltaf verið við barm Gorbatsjovs, eru það enn og verða áfram. Það var á Jeltsín, sem valdaránið brotnaði.

Í öðru lagi er Jeltsín maður fólksins, en Gorbatsjov maður nómenklatúrunnar. Jeltsín kærir sig ekki um villur, lúxusbíla og flokksmannabúðir fyrir sjálfan sig. Hann skynjar fólkið og hagar sér í samræmi við það, en Gorbatsjov er og verður í fílabeinsturni flokksins.

Í þriðja lagi hefur Jeltsín haft lag á að laða að sér færustu sérfræðinga í Sovétríkjunum. Mánuðum saman hefur legið samfelldur straumur slíkra manna úr herbúðum Gorbatsjovs yfir í herbúðir Jeltsíns. Eftir sitja undirmálsmenn og kerfiskarlar hjá Gorbatsjov.

Jeltsín hefur þannig reynzt vera í fyrsta lagi staðfastur, í öðru lagi vinsæll og í þriðja lagi ráðþægur. Gorbatsjov hefur hins vegar verið á sífelldu iði og bandalögum út og suður, fyrirlitinn af flestum heima fyrir, og ófær um að hlusta að nokkru gagni á vestræna hagfræði.

Vestrænir ráðamenn mega nú ekki ítreka fyrri mistök og fara að hjálpa Gorbatsjov við að tína saman leifar nómenklatúrunnar til að hanga í vinnubrögðum og ímyndunum fortíðarinnar. Þeim ber að beina athyglinni að Jeltsín og hans mönnum, sem hugsa vestrænt.

Sovétríkin og Gorbatsjov eru siðferðilega, hugmyndafræðilega og efnahagslega hrunin. Í stað þeirra eru að rísa vestræn lýðræðisríki og menn á borð við Jeltsín.

Jónas Kristjánsson

DV

Sovézkir harðlínumenn klúðruðu hallarbyltingu sinni. Þeir höfðu rangar hugmyndir um viðhorf og viðbrögð manna og skildu ekki hinn almenna stuðning við Borís Jeltsín Rússlandsforseta. Þess vegna náðu þeir ekki þeim tökum á þjóðfélaginu, sem þeir reiknuðu með.

Þegar Jeltsín Rússlandsforseti steig upp á skriðdrekann á mánudag urðu þáttaskil í byltingunni. Við það varð hann að segli mótþróans. Þá minnkuðu líkur á, að valdaránsmenn gætu á ný stillt Gorbatsjov upp sem leppi, svo sem þeir virðast hafa talið sig mundu geta.

Vandræði hallarbyltingarmanna stöfuðu af, að ekkert stóð að baki þeim nema ógnin ein. Þeir voru ekki studdir neinni marktækri hugmyndafræði. Þeir voru ekki studdir neinni marktækri efnahagsstefnu. Þeir höfðu ekkert marktækt fylgi meðal þjóða sambandsríkisins.

Aðfaranótt miðvikudags krömdust rússneskir borgarar undir skriðdrekum í Moskvu. Það var meira áfall fyrir Rauða herinn en svipuð fólskuverk í Prag, Búdapest, Tíblisi og Vilnius, því að fórnardýrin voru ekki Tékkar, Ungverjar, Georgíumenn eða Litháar.

Þegar Rauða hernum var sigað á sína eigin móðurþjóð, Rússa, slitnaði síðasta haldreipi hugmyndafræðinnar. Enda hefur komið í ljós, að valdaránsnefndin gat ekki reitt sig á stuðning einstakra hermanna og yfirmanna þeirra og kunni ekki að mæta slíkum vanda.

En það má hafa til marks um, að Sovétríkin hafa fetað götuna fram til mannlegrar hugsunar, að hvorki var sjálfkrafa hægt að siga hermönnum á almenning né gátu allir valdaránsmenn haldið heilsu sinni og samstöðu, þegar þeir sáu fram á, að blóð mundi renna.

Valdaránsmenn eru ekki greindir menn í venjulegum skilningi. Þeir komust í valdastöður sínar út á að geta potað sér áfram innan í kerfinu. Þeir eru árangursríkir kerfiskarlar, sem eru gagnslitlir, þegar þeir koma úr kerfinu út í næðing og sviptivinda byltingarinnar.

Valdaránsmenn voru að gæta hagsmuna forréttindastéttar, sem hefur lifað í fílabeinsturni og getur ekki mætt nýjum aðstæðum. Þeir voru einangraðir frá umhverfi sínu og klúðruðu því hallarbyltingunni, sem þeim virtist í upphafi vera einföld lausn á vandanum.

Í valdaráninu fólust fjörbrot deyjandi yfirstéttar, sem hefur reynzt óhæf um að varðveita fyrri lífskjör landsmanna. Í byltingarnefndinni voru einmitt þeir menn, sem hafa stjórnað efnahag landsins á síðustu árum og hafa misst hungurvofuna inn á gafl til almennings.

Nómenklatúran í Sovétríkjunum getur ekki sakað lýðræðisinna eða hagfræðinga um ófarirnar í efnahagsmálum. Hún verður sjálf að svara til saka, því að það er hún sem hefur verið við völd og það er hún, sem var að reyna að varðveita þau með hallarbyltingu.

Almenningur í Sovétríkjunum gat spurt tveggja spurninga. Annars vegar, hvað yrði um lýðræðisþróunina. Hins vegar, hvort valdaránsnefndin mundi skaffa. Og það var flestum ljóst, að henni mundi hvorki fylgja frelsi né brauð, heldur ánauð og hungur í senn.

Hallarbylting tekst því aðeins, að menn taki henni eins og hverju öðru hundsbiti. Hún tekst ekki, þegar andófsöfl stilla saman strengi. Þá standa byltingarmenn andspænis allt öðru vandamáli, það er að segja blóði, sem sumir þeirra vildu ekki fá á hendur sínar.

Hallarbylting harðlínumanna reyndist vera í skötulíki. Það sýnir, að ofan á vondan málstað voru þeir alls ekki færir um að standa í stórræðum á götuvígjum.

Jónas Kristjánsson

DV