Vistheimilið í Gunnarsholti er ekki meðferðarstofnun eða endurhæfingarstofnun, heldur samastaður þeirra, sem ekki hafa not af meðferð eða endurhæfingu. Það er nánast geymslustaður á borð við elliheimili. Þess vegna er Gunnarsholt ódýrt, 3.800 krónur á mann á dag.

Heilbrigðisráðherra segist ætla að spara fjörutíu milljónir króna með því að leggja niður vistheimilið í Gunnarsholti. Hann fer með ranga tölu, því að það eru ekki nema þrjátíu milljónir, sem hann getur sparað í Gunnarsholti, ef vistmenn verða settir á Guð og gaddinn.

Ofan á þetta hefur heilbrigðisráðherra fullyrt, að hver einasti vistmaður fái aðra vist við sitt hæfi. Þær stofnanir, sem koma til greina, eru allar dýrari en Gunnarsholt á mann á dag, svo að niðurstaðan af flutningi vistmanna getur orðið meiri kostnaður en nokkru sinni fyrr.

Heilbrigðisráðherra hyggst vafalítið leysa þetta með því að stífla meðferðar- og endurhæfingarstofnanir með vistmönnum Gunnarsholts, þannig að fækkun verði á tækifærum þjóðfélagsins til að endurhæfa meðferðarhæft fólk á stofnunum, sem reknar eru á því sviði.

Á sama tíma er heilbrigðisráðherra að skera slíkar stofnanir niður. Samkvæmt fjárlagafrumvarpinu verður Staðarfell lagt niður og Hlaðgerðarkot nánast rústað. Heildarniðurstaða dæmisins felst þannig í meira umfangi áfengisbölsins í landinu en annars hefði orðið.

Áður hefur komið fram, að ríkisstjórnin styður áfengisbölið með ýmsum hætti. Við því er ekkert að segja, því að hún endurspeglar vafalítið þingviljann eins og Alþingi endurspeglar þjóðarviljann. En lokun Gunnarsholts er bæði flókin og dýr leið að því markmiði.

Ofan á allt þetta hefur svo komið í ljós, að ekki er þingvilji fyrir þessari leið. Röksemdafærsla heilbrigðisráðherra í Gunnarsholtsmálinu hefur verið svo mikið úti að aka, sumpart röng og sumpart fávísleg, að stjórnarsinnar á Alþingi hafa séð gegnum hana eins og aðrir.Ein leið hefur ekki verið reynd í þessari erfiðu stöðu. Hún er sú, að nokkrir bændur á svæðinu sameinist um að gera ríkinu tilboð um að taka heima hjá sér við hlutverki Gunnarsholts gegn því að fá greitt sem svarar ákveðnum hluta af kostnaði ríkisins, til dæmis 80%.

Raunar er gömul og góð reynsla fyrir því að senda fólk í sveit. Við þær aðstæður, sem nú hafa skapazt í landbúnaði með árvissum niðurskurði á kvóta, er hugsanlegt, að fóstrun lítilmagnans geti orðið búgrein, sem komi að einhverju leyti í stað kvótamissis í kúm og kindum.

Víða til sveita eru húsakynni mikil og aðstæður að öðru leyti góðar og ábúendum vel treystandi til að umgangast af ljúfmennsku það fólk, sem af ýmsum ástæðum, svo sem elli eða ólæknanlegum veikindum getur ekki séð um sig, fólk á borð við vistmenn Gunnarsholts.

Útilokað er, að ferðaþjónusta og hrossarækt geti tekið við óhjákvæmilegri minnkun verkefna í hefðbundnum búgreinum. Það er verðugt verkefni fyrir bændur, samtök þeirra og ríkisvaldið að finna, hvort ekki sé flötur á samstarfi á þessu sviði heilbrigðis- og félagsmála.

Vel má hugsa sér, að gerð verði tilraun. Vistmenn Gunnarsholts eru margir hverjir lagnir í höndunum og gætu gert ýmislegt gagn til sveita, sérstaklega í viðhaldi, lagfært girðingar og útihús. Slíkt mundi henta þeim mun betur en fyrirlestrar á endurhæfingarstofnunum.

Flestar leiðir eru skárri en sú fyrirætlun ráðherrans að stífla endurhæfingarstofnanir með fólki, sem ekki er meðferðarhæft. Hér hefur verið bent á eina augljósa.

Jónas Kristjánsson

DV

Til marks um alvöruleysi fjárlaga má hafa það, að nú er komið í tízku að skera vegagerð niður á fjárlögum um áramót og þenja hana síðan út á miðju ári, þegar ákveðið er að reyna að auka atvinnu í þjóðfélaginu. Aukningin á miðju ári er meiri en niðurskurðurinn um áramót.

Það tekur því varla að ræða um fyrstu útgáfu fjárlagafrumvarps sem marktæka viðmiðun í þjóðmálaumræðunni. Fjárlagafrumvarp er bara aðdragandi að fjárlögum, sem ekki eru heldur marktæk, því að lánsfjárlög ríkisins taka við sumu af því, sem ekki rúmast á fjárlögum.

Lánsfjárlögin eru líka marklítil, því að síðan taka við þjóðarsáttir og aukafjárveitingar, sem breyta áherzluatriðum fjárlaga og lánsfjárlaga og snúa þeim jafnvel við, svo sem vegagerðardæmið sýnir. Þannig verða fjárlög og lánsfjárlög ekki einu sinni stefnumarkandi.

Eins og fjárlagafrumvarpið er byggt upp ætti það að fela í sér fimmtán milljarða halla. Með snyrtingum og heppilegri gleymsku er búin til lægri gervitala, sem er nokkrum krónum innan við tíu milljarða halla. Alþingi verður síðan kennt um aukinn halla í meðförum þess.

Megineinkenni frumvarpsins er, að það endurspeglar ekki raunveruleika líðandi stundar. Það felur í sér, að ríkisstjórnin treystir sé ekki í uppskurð á ríkisfjármálunum. Hún heldur bara áfram að krukka í nokkra liði, einkum þá sem varða velferð almennings, sömu liði og í fyrra.

Ríkisstjórnin laskar og leggur niður þær velferðarstofnanir, sem eru ódýrastar í rekstri, og lætur flytja fólk á dýrari stofnanir annars vegar og út á gaddinn hins vegar. Ekki er hægt að sjá neina heila brú í vali ríkisstjórnarinnar milli stofnana í þessari sláturtíð.

Ríkisstjórnin er orðin svo illa haldin af sýndarmennsku, að hún ætlar að kasta 64 milljónum króna á glæ heilsukorta til að geta haldið fram, að 235 milljón króna tekjur af 309 milljón króna heilsukortaskatti séu í rauninni ekki skattur. Þessi blekking hefur ekki tekizt.

Eyðslusemi ríkisstjórnarinnar á afmörkuðum sviðum og kæruleysi ráðherra í umgengni við biðlaun og mannaráðningar sýna, að það er bara stundum, sem kreppan er höfð í huga. Og áfram verða milljarðar, einn eða tveir á mánuði, látnir fjúka í veður og vind landbúnaðar.

Kreppan er ekki meiri en svo, að unnt væri að varðveita velferðarkerfi almennings, ef ríkisstjórnin hefði ekki meiri áhuga á að vernda gömul hagsmunakerfi. Niðurskurður heilsu- og öldrunarstofnana er skiptimynt í samanburði við kostnað af vernduðum hagsmunum.

Í leiðurum þessa blaðs hefur mörgum tugum sinnum verið bent á, hvernig skera megi brott hina vernduðu hagsmuni, án þess að það valdi hagsmunaaðilum meiri þjáningu en núverandi kerfi gerir, og hafa þannig ráð á að halda áfram uppi óbreyttri velferð almennings.

Fjárlagafrumvarpið er bara enn ein staðfesting á því, að ríkisstjórnin telur sig ekki geta tekið neitt mark á ráðleggingum af því tagi og kýs heldur að ana áfram út í ófæruna. Þetta ömurlega skjal er bara enn ein staðfesting á því, að ríkisstjórnin er ekki starfhæf.

Grátlegt er, að kringum ríkisstjórnina er fjölmenn hjörð hagfræðinga og annarra fræðinga, sem eiga að vita betur og gera það sumir, án þess að slíkrar hugljómunar sjái nokkurn marktækan stað í fálmi ríkisstjórnarinnar, svo sem kemur fram í fjárlagafrumvarpi hennar.

Gæfuleysið hefur frá upphafi fallið að síðum ríkisstjórnarinnar. Samkvæmt fjárlagafrumvarpinu verður engin breyting á því í fyrirsjáanlegri framtíð.

Jónas Kristjánsson

DV

Illskan hefur aukizt í næturofbeldi reykvískra helga. Tilefnislausar fólskuárásir ungmenna leiða í auknum mæli til líkamstjóns, sem er svo mikið, að það er talið fréttnæmt í fjölmiðlum. Þannig hafa margar helgar verið í sumar og einna verst og illræmdust hin síðasta.

Þetta er ekki þolanlegt ástand, jafnvel þótt rökstyðja megi, að það sé að nokkru um að kenna agaleysi foreldra, fyrirmyndum á sjónvarpsskjám, breyttum þjóðfélagsháttum eða einhverju öðru því, sem talið er í flokki meira eða minna óviðráðanlegra ytri aðstæðna.

Grundvallarafsökunin fyrir tilvist þess, sem kallað er “hið opinbera”, er næturvarðarhlutverk þess. Þeir, sem hafna velferðarríkinu eða einstökum þáttum þess, vísa einmitt til þess, að tilgangur ríkisvaldsins sé einungis sá að gæta innra og ytra öryggis borgaranna.

Menn hljóta að telja, að ríkið eða aðrar opinberar stofnanir eigi að sjá um landvarnir og löggæzlu, jafnvel þótt þeir telji, að fólk eigi að borga sín heilsukort og skólagjöld, áfengismeðferðir og krabbameinsuppskurði, hjartalyf og húsnæðisvexti. Næturvarzlan er lágmark.

Hið opinbera bregzt lágmarkshlutverki sínu, næturvörzlunni, ef það telur hana ekki ná til ákveðinna áhættuhópa á ákveðnum áhættustöðum á ákveðnum áhættutímum. Þá er búið að samþykkja, að í þjóðfélaginu séu til skilyrði, sem séu utan hins borgaralega þjóðfélags.

Ekki er nóg, að löggæzlan nái yfirleitt í ofbeldisfólkið og komi yfir það lögum og rétti. Það er að vísu til bóta, en varðar ekki beinlínis næturvarðarhlutverk hins opinbera, sem felst meðal annars í, að borgarar ríkisins geti óhræddir gengið um opinbera staði á öllum tímum.

Þetta er ekki bara hugmyndafræðileg grundvallarkrafa, heldur einnig hagkvæmniskrafa. Hvað gera menn, þegar fyrsti ferðamaðurinn hefur verið drepinn í miðbæ Reykjavíkur? Hvernig ætla menn að mæta því hruni gjaldeyristekna, sem verður í kjölfar þess?

Við verðum líka að muna eftir, að styrjaldarástandið er fastur liður í sjálfum miðbæ Reykjavíkur. Fólk, sem kemur úr venjulegum samkomuhúsum að næturlagi um helgar, sér með eigin augum ástand, sem minnir á sjónvarpsmyndir af uppþotum í Moskvu eða Los Angeles.

Slíkt ástand er ekki í miðbæjum annarra borga í Vestur-Evrópu. Þar getur fólk um helgar gengið að næturlagi um miðbæinn án þess að verða vitni að uppþoti í reykvískum mæli. Þar dettur engum í hug, að ríkið gefi eftir tök sín á nánasta umhverfi aðalstofnana þjóðfélagsins.

Það er ekki nóg að vísa til agaleysis í uppeldi, slæmra fyrirmynda í sjónvarpi og breyttra þjóðfélagshátta. Agaleysi í uppeldi og vondar bíómyndir og nútíminn yfirleitt eru ekkert séreinkenni Íslands. Þessi atriði þurfa ekki að hindra ríkið í að sinna frumskyldu sinni.

Fyrir aldarfjórðungi var miðborg Amsterdam hertekin eins og miðbær Reykjavíkur. Hollendingar eru allra manna frjálslyndastir í umgengni við vandamál, en þeir létu þó til skarar skríða. Víkingasveit lögreglunnar hreinsaði Dam-torg og hefur haldið miðborginni síðan.

Það er sjálfsagt að ræða um, hvernig foreldrar geti komið upp meiri aga, hvernig eigi að meðhöndla ofbeldi í sjónvarpi og hvað sé að í sjálfri þjóðfélagsgerðinni. Það þarf hins vegar ekki að bíða eftir niðurstöðum slíkra hugleiðinga til að halda uppi lögum og reglu.

Lögreglan í Reykjavík getur ekki vikizt undan því að endurheimta völdin í miðbænum að næturlagi um helgar. Það er grundvallarforsenda í tilvist þjóðfélagsins.

Jónas Kristjánsson

DV

Rúslan Khasbúlatov þingforseta hefur í annað skipti í röð verið boðið að sækja árlegan fund Norðurlandaráðs í byrjun nóvember. Samkvæmt upplýsingum embættismanna Norðurlandaráðs er honum boðið sem fulltrúa látinnar stofnunar, sem er þing Sovétríkjanna heitinna.

Í fyrra var það fulltrúi Finnlands í forsætisnefnd ráðsins, er átti hugmyndina að boði Khasbúlatovs, sem kostaði ráðið um 600.000 krónur íslenzkar. Í þetta sinn virðast það vera embættismenn ráðsins, sem höggva í þennan sama knérunn, sennilega af ánægju með fyrra boðið.

Er Norðurlönd buðu Khasbúlatov í fyrra, var það túlkað á alþjóðavettvangi sem óbeinn stuðningur þeirra við hann gegn Borís Jeltsín Rússlandsforseta. Fróðlegt verður að fylgjast með túlkun nýja boðsins, þegar Khasbúlatov er orðinn skarpara einkennistákn gamla tímans.

Nauðsynlegt er að leiðrétta þann misskilning, að endurtekin boð til Khasbúlatovs hafi einhverja innri merkingu. Þau tákna ekkert, ekki frekar en að tilvera Norðurlandaráðs hefur nokkra meiningu. Boðin eru bara hugsunarlaus framleiðsla vanhæfra afdalamanna norrænna.

Í nærri fjóra áratugi hefur ekkert gerzt í Norðurlandaráði. Veraldarsagan hefur haldið áfram, en ráðið hefur verið utan gátta. Breytingar á samskiptum þjóða hafa komið frá öðrum stofnunum, svo sem Fríverzlunarsamtökunum, Evrópusamfélaginu og tollaklúbbnum GATT.

Norrænt samstarf stefnir ekki lengur að niðurstöðum. Það rekur að vísu nokkrar gagnlegar stofnanir, en starfar ekki að neinum nýjum framfaramálum. Það stendur fyrir nokkur hundruð samstarfsverkefnum og brennir nokkrum milljörðum íslenzkra króna á hverju ári.

Norrænt samstarf felst fyrst og fremst í ferðum og veizlum. Það er ekki lengur efnahagslegt, peningalegt eða viðskiptalegt fyrirbæri, heldur er það eins konar félagslíf. Flest félög og flestar stofnanir stunda ferðir og veizlur og annað blómlegt félagslíf á norrænum vettvangi.

Það eru ekki bara ráðherrar, þingmenn og embættismenn, sem stunda sirkusinn. Bæjarstjórnir og nefndir á vegum sveitarfélaga eru önnum kafnar í vinabæjatengslum. Svipað er að segja um stofnanir ríkisins. Frjáls félög og stéttarfélög leggja mikla áherzlu á norræn samskipti.

Sá klúbbur telst ekki með klúbbum, að hann hafi ekki einhver félagsleg tengsli við norræna systurklúbba. Ferðir fólks á vegum ýmissa myndbirtinga norrænnar samvinnu eru þáttur í lífsstíl fólks, sem velst til forustu, hvort sem það er í saumaklúbbi eða ríkisstjórn.

Daglegar flugsamgöngur milli Íslands og Norðurlanda byggjast á þessu líflega félagslífi, er minnir eindregið á félagslíf aldraðs fólks, sem setzt er í helgan stein og stundar klúbbana sína. Enda eru Norðurlönd setzt í helgan stein sem aldurhnigin ríki í samfélagi þjóðanna.

Norðurlönd hafa lagt sitt af mörkum til umheimsins og veraldarsögunnar. Þaðan er velferðarríkið, sem náði hátindi sínum fyrir um það bil áratug, en er nú á undanhaldi á Vesturlöndum, þar á meðal á Norðurlöndum og ekki sízt á Íslandi, þar sem verið er að brytja það.

Þótt Khasbúlatov hafi gerzt formlegur ástmögur Norðurlanda, hefur það enga pólitíska merkingu, enda hafa embættismenn Norðurlandaráðs afar litla hugmynd um, hvað er að gerast í umheiminum og veraldarsögunni; og mundu vafalaust ekki kæra sig um að frétta af því.

Þetta er bara hefðbundin viðleitni keðjuklúbba aldraðs fólks að stækka keðju félagslífsins, jafnvel til látinna stofnana, svo að hægt sé að fylla tómarúm iðjuleysis.

Jónas Kristjánsson

DV

Mikill fórnarkostnaður fylgir heilsukortakreddunni. Sú ákvörðun ríkisstjórnarinnar að ná með heilsukortum í peninga til heilbrigðismála mun kosta skattgreiðendur að minnsta kosti 64 milljón krónur á ári ofan á þær 235 milljón krónur á ári, sem nýtast heilbrigðiskerfinu.

Enginn beinn aukakostnaður væri við að ná með hefðbundnum skatti í þessar 235 milljón krónur á ári. Heilsukortin sjálf kosta hins vegar 29 milljónir, gíróseðlar 11 milljónir, póstsendingar 3 milljónir og laun 20 milljónir. Samtals er beinn fórnarkostnaður 64 milljón krónur á ári.

Til þess að ná inn 235 milljón krónum á ári og eiga líka fyrir 64 milljóna fórnarkostnaði á ári þarf ríkið að leggja 309 milljón króna árlegan heilsukortaskatt á landsmenn. Þetta er greinilega afar óhagkvæm aðferð í skattheimtu og hlýtur að eiga sér annarlegar forsendur.

Að baki heimskulegra heilsukorta ríkisstjórnarinnar er sumpart sú óskhyggja, að heilsukortaskatturinn verði ekki talinn vera skattur, af því að hann sé ekki nefskattur, sem allir verði að greiða. Þannig geti fjármálaráðherra fullyrt, að hann sé í rauninni enginn skattur.

Þessi óskhyggja er ekki nægileg skýring, því að fjármálaráðherra mun ekki takast að telja mörgu fólki trú um, að heilsukortin séu ekki skattur. Þau eru skattur alveg eins og afnotagjald til Ríkisútvarpsins er skattur, þótt fræðilega séð geti fólk neitað að greiða hann.

Fólk þarf að greiða afnotagjaldið til að geta fengið sér sjónvarpstæki til þess eins að horfa á myndbönd. Þess vegna er afnotagjaldið skattur. Og fólk þarf að greiða heilsukortin til að fá aðgang að þjónustu, sem kostar miklu meira en 235 milljónir heilsukortaskattsins.

Ástæðan fyrir heilsukortaskattinum er, að við óskhyggjuna bætist sú kredda, að fólk eigi að vera ábyrgt fyrir velferð sinni, en ekki sækja hana ókeypis í hendur ríkisins. Hugmyndafræðilega séð er heilsukortaskatturinn grein á sama meiði og skólagjaldaskatturinn.

Gallinn við framkvæmd kreddunnar er, að hver einstaklingur er látinn greiða brot af verðgildi þjónustu við meðaleinstakling. Það er því augljóslega hagkvæmara fyrir hann að taka á sig skattinn en að segja skilið við velferðarkerfið. Þess vegna er þetta bara skattur.

Ef kreddan væri framkvæmd á þann hátt, að fólk stæði andspænis raunverulegu vali, þar sem það gæti hugsanlega komizt að þeirri niðurstöðu, að það ætti að standa utan velferðarkerfisins, væri verið að framkvæma kredduna um, að fólk eigi sjálft að taka ábyrgð á sér.

Með því að hlaða dæmið í hag velferðarkerfinu, á fólk engan hagkvæman kost annan en að greiða 2000 krónur á ári í heilsukortaskatt. Þess vegna virkar kreddan ekki og þess vegna virkar óskhyggjan ekki og þess vegna er heilsukortaskatturinn aðeins óhagkvæmur skattur.

Þessi dýri skattur hefur þá aukaverkun í för með sér, að undirstéttin í þjóðfélaginu mun ekki greiða hann og þar með ekki fá aðgang að heilbrigðiskerfinu til jafns við venjulegt fólk. Undirstéttin hefur ekki 2000 krónur aflögu, þegar á reynir, og lendir því í vandræðum.

Af því að kreddan nær ekki enn svo langt, að undirstéttin megi deyja drottni sínum, neyðist kerfið til að bæta heilbrigðiskostnaði hennar við annan velferðarkostnað, sem það hefur af undirstéttinni. Sveitarfélög landsins þurfa því að auka félagsmálaútgjöld sín.

Niðurstaða heilsukortaruglsins verður því, að 235 milljónirnar, sem ríkið nær með 64 milljóna tilkostnaði, renna aftur út í sand velferðarkerfisins á öðrum stað.

Jónas Kristjánsson

DV

Verkin tala í stjórnmálum sem á öðrum sviðum. Þótt flokkarnir hafi sumpart misjafnar stefnuskrár, eru þeir nokkurn veginn eins í helztu meginatriðum, þegar til kastanna kemur. Þannig fórnar til dæmis Alþýðuflokkurinn alltaf stefnu sinni í landbúnaði, er á reynir.

Að mestu leyti hallast allir stjórnmálaflokkarnir í reynd að verki, sem er í samræmi við stefnu Framsóknarflokksins. Sá veruleiki felst í verndun landbúnaðar í stað nýrra greina; miðstýringu í stað frjálshyggju; og velferðarkerfi gæludýra í stað velferðarkerfis almennings.

Sjálfstæðisflokkurinn hefur löngum verið kallaður stóri eða stærsti Framsóknarflokkurinn. Landbúnaðarráðherrar fyrri flokksins hafa jafnan reynzt harðari hagsmunagæzlumenn en aðrir landbúnaðarráðherrar og einn þeirra var meira að segja höfundur kerfisins.

Sjálfstæðisflokkurinn á aðra rót sína í embættismannakerfinu og hina í atvinnulífinu. Helztu stjórnmálamenn hans hafa oftast verið lögmenn, sem falla betur að ríkis- og borgarkerfinu en atvinnulífinu, þótt sumir þeirra hafi gælt við frjálshyggju á unga aldri.

Þótt Sjálfstæðisflokkurinn hafi allra síðustu árin meira hampað frjálshyggju en oft áður, hefur reyndin verið önnur. Hann hefur færzt nær Framsóknarflokknum, meðal annars vegna mannaskipta í þingflokki hans, sem fela í sér, að hreinum framsóknarmönnum hefur fjölgað.

Lengi hefur verið ljóst, að gamlir þingmenn á borð við ráðherrana Halldór Blöndal og Þorsteinn Pálsson eru hreinir framsóknarmenn í verki. Færri átta sig á, að þetta gildir ekki síður um nýja þingmenn, sem sumir hverjir eiga eftir að verða valdamiklir í flokknum.

Meðal þessara framsóknarmanna þingflokksins eru Sturla Böðvarsson, Einar Guðfinnsson, Vilhjálmur Egilsson og Tómas Ingi Olrich. Afstaða þeirra á þingi bendir til, að innan tíðar verði þeir orðnir nákvæmlega eins og Egill Jónsson frá Seljavöllum og Pálmi Jónsson frá Akri.

Leita verður með logandi ljósi í hópi þingmanna flokksins úr tveimur kjördæmum suðvesturhornsins til að finna einhvern, sem telji aðra atvinnuvegi nýtilegri en landbúnað og telji afkomu skattgreiðenda og neytenda skipta meira máli en afkomu hefðbundins landbúnaðar.

Eins er erfitt að finna nokkurn, sem telur velferðarkerfi almennings skipta meira máli en velferðarkerfi gæludýranna. Enn síður er auðvelt að benda á einhvern, sem í reynd tekur valddreifingu fram yfir þá miðstýringaráráttu, sem einkennir Sjálfstæðisflokkinn.

Kjörorðið er Báknið burt, en reyndin er Kerfið kjurt. Það endurspeglast í aukinni hlutdeild ríkisbúskaparins í þjóðarbúskapnum í fjármálaráðherratíð Sjálfstæðisflokksins á síðustu misserum. Sú sáralitla einkavæðing, sem sést, er fyrst og fremst einkavinavæðing.

Með því að sameina verstu þætti frjálshyggjunnar við verstu þætti ríkisdýrkunar hefur Sjálfstæðisflokkurinn verið að breytast í miðflokk á borð við Framsóknarflokkinn, í fortíðarflokk miðstýringar og velferðarkerfis gæludýra, þar á meðal og sér í lagi landbúnaðar.

Ein nýjasta birting þessa samruna hefur verið öllum sýnileg í skinkumálinu og málum, sem tengdust því. Komið hefur í ljós, að framsóknarmaðurinn Halldór Blöndal landbúnaðarráðherra er hinn raunverulegi leiðtogi Sjálfstæðisflokksins og höfuð ríkisstjórnarinnar.

Skoðanakannanir sýna, að ekki hæfir lengur að kalla flokkinn Stóru-Framsókn. Allt þetta ár hefur fylgi hans mælzt þannig, að rétt er að kalla hann Litlu-Framsókn.

Jónas Kristjánsson

DV

Ólympíunefndin slapp fyrir horn, þegar 45 nefndarmenn völdu Sydney sem vettvang ólympíuleikanna árið 2000. Sú niðurstaða var auðvitað ekki að þakka þeim 43 nefndarmönnum, sem vildu halda þessa leika í gúlaginu í Beijing, miðstöð mannréttindaskorts í heiminum.

Fram á síðustu stund var talið líklegt, að Stóri bróðir í Kína fengi að halda þessa ólympíuleika. Hann hafði flutt mútur inn á nýtt og stærra svið með því að gefa ólympíunefndinni einn af þekktustu forngripum ríkisins, 2.200 ára gamla hermannastyttu frá uppgreftrinum í Xian.

Gamall fasisti frá valdatíma Francos á Spáni, Juan Antonio Samaranch, er formaður nefndarinnar. Hann stjórnaði þeim hópi, sem vildi afhenda alræðisstjórninni í Kína ólympíuleikana og beið lægri hlut í sögulegri atkvæðagreiðslu í Monte Carlo á fimmtudagskvöldið.

Ekki er gæfulegt, að 43 nefndarmenn skyldu styðja sjónarmið Samaranchs gegn meðmælum helztu mannréttindasamtaka heimsins, og enn síður, að nefndin í heild skyldi endurvelja sem formann þennan gamla fasista, sem hefur fyrr og síðar skaðað ólympíuhugsjónina.

En nefndin slapp naumlega fyrir horn í staðarvalinu með 45 atkvæðum gegn 43. Ef Beijing hefði fengið þessa ólympíuleika, hefði það verið svipað áfall og árið 1936, þegar Adolf Hitler notaði ólympíuleikana í Berlín til að fegra og auglýsa sitt viðurstyggilega þjóðskipulag.

Kína er einn síðasti móhíkaninn í flokki kommúnistaríkja og það ríki, sem næst kemst hryllingsríkinu, er rithöfundurinn George Orwell lýsti í bókinni “1984″. Það er skólabókardæmi um alræðisríkið, sem aldrei komst almennilega á legg í Austur-Evrópu járntjaldsins.

Ríkisvaldið í Kína þolir alls enga gagnrýni. Það lítur á sjálfstæðar skoðanir sem landráð og hneppir fólk í þræla- og pyndingabúðir fyrir það eitt að lýsa skoðunum sínum í fámennum hópi. Ríkisvaldið í Kína er eins lítið ólympískt og nokkurt ríkisvald getur verið.

Kínastjórn notaði skriðdreka til að valta yfir námsmenn á Torgi hins himneska friðar. Fjöldamorðin á torginu sýndu umheiminum hið rétta ógnareðli þjóðskipulagsins í Kína, þar sem elliærir valdhafar svífast nákvæmlega einskis til að varðveita alræðið.

Kína er land, þar sem ríkisvaldið lætur skrúfa fyrir allan hita í Beijing til þess að geta logið því að gestkomandi ólympíunefnd, að þar sé sæmilega hreint loft. Kína er land, þar sem ríkisvaldið getur lofað, að ekki nokkur mótmælandi muni dirfast að varpa skugga á leikana.

Ef ólympíuleikar væru haldnir í Beijing, mundi ríkisvaldið láta handtaka tugi þúsunda Kínverja, sem hugsanlega gætu verið grunaðir um að hafa opinn huga, til þess að tryggja, að þeir kæmu hvergi nálægt útlendingum. Svo stórkarlaleg er alræðisárátta kínverskra valdhafa.

Eitt lítið dæmi um hugarfar ráðamanna íþrótta og ríkis í Kína er, að fyrir nokkrum dögum var hótað, að Kínverjar mundu ekki mæta á næstu ólympíuleika, ef þeir fengju ekki vilja sínum framgengt. Þeir töldu, að slík hótun mundi efla stuðning við ólympíuleika í Beijing.

43 félagar í ólympíunefnd gamla fastistans frá Spáni studdu heimsins mesta alræðisríki í atkvæðagreiðslunni á fimmudagskvöldið. Það munaði bara hásbreidd, að þeir fengju vilja sínum framgengt í Monte Carlo. Svo tæpt stendur ólympíuhugsjónin í lok tuttugustu aldar.

Hinn naumi sigur í nefndinni sýnir, að fylgismenn hins forngríska anda, sem er rót ólympíuleika og mannréttinda í senn, verða að halda vöku sinni ár og síð.

Jónas Kristjánsson

DV

Borís Jeltsín Rússlandsforseti átti að hamra járnið meðan það var heitt og senda þingið heim fyrir fimm mánuðum, þegar fólkið hafði í þjóðaratkvæðagreiðslu lýst trausti á honum sem forseta og einnig á vestrænum efnahagsumbótum hans. Nú kann það að vera of seint.

Rússneska þingið hefur ekkert hliðstætt umboð frá þjóðinni til að stjórna ríkinu. Það er arfur frá tímum Sovétríkjanna, skipað kerfiskörlum þess tíma. Samt hefur það hagað sér eins og það sé hinn raunverulegi valdhafi í landinu og stíflað lýðræðisþróunina að mestu.

Með aðstoð stjórnlagadómstóls og seðlabanka ríkisins, sem einnig eru leifar fyrri tíma kommúnismans, hefur þinginu tekizt að koma í veg fyrir, að Jeltsín stjórnaði ríkinu, þótt hann sé lýðræðislega kjörinn og hafi fengið áðurnefndar traustsyfirlýsingar þjóðarinnar í vor.

Í fimm mánuði hefur verið kristaltært, að rússneska þingið mundi ekki virða niðurstöður þjóðaratkvæðagreiðslunnar í vor og áfram beita kjafti og klóm gegn efnahags- og lýðræðisumbótum. Jeltsín hefur árangurslaust reynt að friða það með því að fórna umbótasinnum.

Nú hefur Jeltsín loksins höggvið á hnútinn. Ekki er enn ljóst, hvort hann og sjónarmið hans sigra í eftirleiknum. Augljóst er, að tök hans á almenningsálitinu í Moskvu hafa rýrnað frá í vor. Andstæðingar hans hafa í vaxandi mæli látið að sér kveða á götum og torgum.

Herinn lýsti fyrst hlutleysi í valdabaráttunni og síðan stuðningi við forsetann. Innanríkislögreglan styður Jeltsín líka, að minnsta kosti á Moskvusvæðinu, sem er mikilvægast. Og valdhafar í héruðum og löndum ríkisins virðast flestir telja heppilegt að styðja hann.

Upphaflegt hlutleysi hersins í valdastreitunni var aðeins sjónhverfing, túlkuð sem jákvætt hlutleysi í garð Jeltsíns. Það fólst meðal annars í, að honum yrði gert kleift að framkvæma nýjar þingkosningar gegn vilja núverandi þings. Síðan tók herinn opinbera afstöðu.

Ef hallarbylting Jeltsíns nær fram að ganga og þingkosningar verða fyrir jól, fá Rússar tækifæri til að koma á fót löggjafarvaldi, sem endurspeglar mismunandi sjónarmið og hagsmuni í nútímanum, nákvæmlega eins og gerist á Vesturlöndum og er einmitt það, sem vantar.

Ef kommúnistar komast aftur til valda í þingkosningum eða til aðildar að völdum eins og þeir hafa nú komizt í Póllandi, er ekkert við því að segja, því að það er gangur lýðræðisins. Rússar hafa ekki fengið slíkt tækifæri, en fá það vonandi nú, eftir síðbúna aðgerð Jeltsíns.

Smám saman er að koma í ljós, að efnahagsleg örlög ríkjanna í Varsjárbandalaginu sáluga fara eftir stuðningi fólksins við vestrænar umbætur. Tékkum gengur betur en Slóvökum og Eistlendingum betur en Litháum. Pólverjum hefur gengið vel, en nú er hætta á bakslagi.

Rússar hafa skýrara dæmi nær sér. Úkraína lýtur stjórn kommúnista af sama toga og rússneskir þingmenn. Þar hefur valdhöfum tekizt að framkalla þvílíkt efnahagsöngþveiti, að ástandið í Rússlandi er barnaleikur í samanburði. Úkraína er víti til varnaðar Rússum.

Vonandi tekst Borís Jeltsín að fylgja hallarbyltingunni eftir og láta kosningar til nýs þings verða að veruleika. Þá loksins lýkur löngu og dýru þrátefli, sem hefur gert Rússum ókleift að fylgja eftir sumum öðrum þjóðum Varsjárbandalagsins, er hafa valið hinn vestræna veg.

Forseti Sovétríkjanna hefur notað síðasta tækifærið, sem hann hafði. Þess vegna má vona, að Rússar fái nú loksins tækifæri til að verða eigin gæfu smiðir.

Jónas Kristjánsson

DV

Einfalt er að sjá, hvenær misnotaður er kynningarbæklingur eða annað prentmál, sem stjórnvald gefur út. Það er þegar birt er mynd og ávarp ráðherrans, borgarstjórans eða nefndarformannsins. Þá er sá að búa í haginn fyrir sig eða flokkinn í prófkjöri eða kosningum.

Aðdragandi byggðakosninga virðist verða verri en áður að þessu sinni. Borgarstjóri og formaður léku þennan leik í bæklingi um heilsdagsvist skólabarna og bæjarstjóri Seltjarnarness í bæklingi um þjónustu bæjarins. Fleiri stjórnmálamenn munu feta í þessi spilltu fótspor.

Hér á landi skortir viðnám gegn fjölbreyttri spillingu stjórnmálamanna og stjórnmálaflokka. Fátt eitt er til af reglum um slík efni. Það gefur stjórnmálamönnum tækifæri til að halda sig á útjaðri gráa svæðisins og gera tilraunir til að víkka það með nýjum og nýjum fordæmum.

Í nágrannalöndunum hafa verið sett lög, reglugerðir og bókfærðar vinnureglur til þess að mjókka gráa svæðið og hefta ferðir út fyrir það. Þetta hefur verið gert, af því að stjórnmálamenn og stjórnmálaflokkar hafa aðstöðu til að úthluta gæðum til sín og annarra aðila.

Fjárreiður stjórnmálaflokka eru meðal atriða, sem bundin hafa verið í lög í flestum nágrannalöndunum. Þar er ákveðið, hvernig sé háttað bókhaldsskyldu flokkanna og aðgangi almennings að bókhaldinu. Ennfremur er ákveðið, hvernig framlög til þeirra skuli bókfærð.

Hér á landi eru stjórnmálaflokkarnir ekki bókhaldsskyldir og almenningur hefur ekki aðgang að því bókhaldi, sem til kann að vera. Engin skjöl eru opinber um framlög til þeirra. Augljóst er, að þetta hömluleysi gefur tækifæri til miklu meiri spillingar en í nálægum löndum.

Átta háskólakennarar hafa sameinazt um að leggja til, að um þetta verði settar hliðstæðar reglur og gilda í nágrannalöndunum. Þeir vísa til aðstöðu flokkanna til að úthluta gæðum, sem leiði aftur á móti til þess, að setja verði um þá strangari reglur en aðra bókhaldsaðila.

Grundvallaratriðið er, að stjórnmálaflokkarnir verði bókhaldsskyldir og að reikningar þeirra verði opnir öllum eins og stórfyrirtækja á hlutabréfamarkaði. Lög um þetta verði þannig úr garði gerð, að stjórnmálaflokkarnir geti ekki haldið hluta af veltunni utan bókhalds.

Annað meginatriði er, að skattfrelsi framlaga til flokkanna gildi aðeins upp að vissu marki, sem miðað sé við einstaklinga, og að framlög, sem séu umfram þá upphæð á einu ári, séu bæði skattlögð og birtingarskyld. Þá má sjá, hvaðan stórgjafir koma til flokkanna.

Rökstuddur grunur er um, að ýmsir voldugir aðilar í þjóðfélaginu sjái sér hag í að verða við fjárbeiðnum stjórnmálaflokka vegna þess að sömu flokkar hafi eða geti fengið aðstöðu til að taka ákvarðanir, sem hafa umtalsverð áhrif á fjárhag og gengi þessara aðila.

Nýlega höfum við séð dæmi um, að umfangsmiklum verkefnum hefur verið úthlutað af hálfu Hafnarfjarðar og Reykjavíkur án hefðbundins útboðs. Slík vinnubrögð fela í sér pólitíska úthlutun gæða, sem kallar á strangar reglur um þá aðila, sem skammta gæðin í þjóðfélaginu.

Þegar settar verða reglur um fjárreiður stjórnmálaflokka, er rétt að taka inn í myndina fjárreiður stjórnmálamanna vegna prófkjörs og kosninga, svo og fjárreiður þeirra, sem flokkarnir hafa sett til að vera skömmtunarstjórar í þessu landi mikillar opinberrar íhlutunar.

Fráleitt er að ætla, að hér séu menn svo miklu siðvæddari en í nágrannalöndunum, að ekki þurfi að skjalfesta reglur, sem haldi stjórnmálaflokkum frá gráum svæðum.

Jónas Kristjánsson

DV

Forseti bæjarstjórnar Seltjarnarness stendur að nefndaráliti um sameiningu sveitarfélaga á höfuðborgarsvæðinu, þar á meðal Reykjavíkur og Seltjarnarness, en getur ekki svarað fjölmiðlum, þannig að skiljanlegt sé, hvort hún sé með eða móti einmitt þessu sama nefndaráliti.Svipuð viðhorf hafa víðar komið í ljós. Einn nefndarmanna afsakaði sig með því, að nefndin hefði verið skyldug til að standa að einhverju áliti. Milli línanna má lesa, að nefndarmenn hafi ekki tekið hlutverk sitt alvarlega og talið sér heimilt að skrifa undir hvaða plagg sem er.

Það er engan veginn gott veganesti í almennri atkvæðagreiðslu, sem verður 20. nóvember í sveitarfélögunum, ef einmitt þeir, sem semja tillögur um sameiningu, treysta sér ekki til að mæla með tillögum sínum, heldur fara undan í flæmingi og tala út og suður.

Tillögur, sem ekki eru studdar heils hugar af eigin höfundum, verða auðvitað felldar, því að ekki er hægt að ætlast til, að kjósendur botni meira í þeim en höfundarnir, sjái skýrar yfir kosti þeirra og galla eða geti spáð rökréttar í niðurstöður þeirra og ýmsar afleiðingar.

Ljóst er orðið, að undirbúningur að sameiningu er í molum í flestum tilvikum. Hver sveitarstjórnarmaður á fætur öðrum lýsir efasemdum sínum, þekkingarskorti og hræðslu við hið ókunna. Hvernig er þá hægt að ætlast til að kjósendur styðji þessar róttæku breytingar?

Það er ábyrgðarhluti að efna til mikils kostnaðar við að smíða tillögur og efna til kosninga, sem ekki leiða til neinna breytinga, af því að málin falla í hverju sveitarfélaginu á fætur öðru. Það eru slæm vinnubrögð, sem eiga eftir að vera til skammar málsaðilum sameiningar.

Sameining sveitarfélaga er mál, sem þarf að undirbúa svo vel, að höfundarnir skilji það og styðji sjálfir og að töluverður hluti sveitarstjórnarmanna sé reiðubúinn að leggja hönd á plóginn. Þær forsendur eru því miður ekki til í flestum tilvikum, sem hafa verið til umræðu.

Ef markmið sameiningarinnar er að spara peninga í rekstri sveitarfélaga og gera þau hæfari til að mæta kröfum, sem meðal annars stafa af breyttri verkaskiptingu ríkis og sveitarfélaga, þá hlýtur að vera hægt að undirbúa málið svo vel, að það verði fólki skiljanlegt.

Ef hins vegar enn er óljóst, hver verkaskiptingin verður, hverjar verða kröfur til sveitarfélaga í náinni framtíð og hver verður raunverulegur sparnaður af sameiningu, er farsælast að bíða með atkvæðagreiðslur, unz þokunni hefur létt og útkoma fengizt úr reikningsdæmum.

Í félagsmálaráðuneytinu halda menn því fram, að línur hafi einmitt skýrzt í verkaskiptingunni og að vitað sé, hver verði verkefni sveitarfélaga. Þar á ofan sé ljóst, að lítil sveitarfélög muni ekki ráða við þessi verkefni. Efasemdir sveitarstjórnarmanna séu bara fyrirsláttur.

Ef þetta er rétt, verður átakanlegra en ella það ábyrgðarleysi sveitarstjórnarmanna að skipa í sameiningarnefndir, sem framleiða sameiningartillögur, er hvorki nefndarmenn né aðrir sveitarstjórnarmenn hyggjast styðja, þegar á hólminn er komið 20. nóvember.

Í þessari stöðu er bezt, að sameiningarnefndir hundskist til baka með tillögur sínar og að frestað verði kosningum um þær, þangað til unnt reynist að sýna kjósendum kosti tillagnanna. Bezt væri að fá nýja nefndarmenn, sem eru líklegri til að skilja og styðja eigin tillögur.

Við höfum horft á margan skrípaleikinn í pólitíkinni, en undirbúningurinn að almennri atkvæðagreiðslu um sameiningu sveitarfélaga tekur flestu fram á því sviði.

Jónas Kristjánsson

DV

Hafnarhúsið í Reykjavík er kjörið hús til að nota undir verzlanamiðstöð til eflingar mannlífi í Kvosinni, elzta hluta bæjarins, svo sem Þróunarfélag Reykjavíkur hefur lagt til. Þetta er kjarninn í ágætum tillögum félagsins um að gera Tryggvagötu að miðpunkti borgarlífsins.

Þróunarfélagið vill koma fyrir matvörumarkaði í vörugeymslunni í Tryggvagötu 15, skuggalega og gluggalitla húsinu við hlið Hafnarhússins. Þetta er mikið hús, sem vafalaust gæti rúmað stóran matvörumarkað og að auki markað fyrir nýlenduvörur og aðrar nauðsynjar.

Félagið vill hafa smáverzlanir, veitingastaði og þjónustufyrirtæki á 1. og 2. hæð sjálfs Hafnarhússins í Tryggvagötu 17. Húsið er byggt á þann hátt, að með litlum kostnaði er hægt að ganga inn í margar smáverzlanir bæði utan frá götunum og innan úr porti hússins.

Með því að setja glerþak yfir portið er hægt að koma þar fyrir útimarkaði í sífelldu góðviðri og leysa þann vanda, að fólk hafnar því að verzla í roki og rigningu í miðbænum og kýs heldur að verzla innan dyra í Kringlunni og öðrum hliðstæðum verzlanasamstæðum.

Þessi tvö hús, Tryggvagata 15 og 17, hafa lengi verið dauðir punktar í tilveru Reykjavíkur. Húsin eru bæði vel fallin til þeirrar notkunar, sem Þróunarfélagið leggur til. Þess vegna mundi framkvæmd tillögunnar gerbreyta viðmóti miðbæjarins gagnvart borgarbúum og öðru fólki.

Breyting húsanna tveggja er liður í stærri áætlun, sem gerir ráð fyrir, að neðsta hæð Tollstöðvarinnar í Tryggvagötu 19 verði lögð undir markaði, svo sem blómamarkað og grænmetismarkað. Sú hugmynd virðist vera í einkar eðlilegu samhengi við breytingar á hinum húsunum.

Loks gerir Þróunarfélagið ráð fyrir, að handan Tollstöðvar verði í Tryggvagötu 21 reist hús fyrir lögreglustöð, verzlanir og þjónustu, og einkum þó fyrir nýja miðstöð strætisvagna. Þar með væri búið að ná saman pakka, sem virðist mjög eftirsóknarverður og spennandi.

Þessi breyting á Tryggvagötunni yrði sérstaklega aðlaðandi, ef öll þessi hús væru tengd með gangvegi undir þaki, svo að fólk geti farið úr strætisvagni og rekið öll sín hversdagslegu erindi í friði fyrir veðri og vindum. Slík grið vantar einmitt í Kvosinni um þessar mundir.

Þróunarfélagið leggur til fleiri breytingar á gamla bænum, svo sem endurmótun Hlemmtorgs og aukin bílastæði á baklóðum Laugavegar, ráðstefnumiðstöð í Faxaskála og margt fleira. En Tryggvagötuhugmyndin er þungamiðja athyglisverðra tillagna félagsins.

Hér í blaðinu hefur stundum verið haldið fram, að Laugavegur muni ekki ganga í endurnýjun lífdaganna, fyrr en hann hefur verið varinn með glerþaki fyrir náttúruöflunum, sem standa í vegi fyrir því að unnt sé að búa til klassíska miðbæjarstemmningu í Reykjavík.

Ef innangengt verður frá strætisvagnastöðvum og bílageymsluhúsum við Laugaveginn að götunni sjálfri og frá henni inn á Hlemm annars vegar og hins vegar inn í Austurstræti og inn í hin fyrirhuguðu Tryggvagötuhús, hefur verið efnt til ánægjulegs miðbæjar í Reykjavík.

Hin nýstárlega tillaga Þróunarfélagsins um Tryggvagötu er eitt fárra dæma um, að einstaka sinnum eru settar fram svo rökréttar og skemmtilegar hugmyndir, að eina markverða athugasemdin felst í að furða sig á, að engum skuli hafa dottið þetta fyrr í hug.

Með tillögu Þróunarfélagsins um Tryggvagötu hafa borgaryfirvöld fengið í hendurnar kjörið tækifæri til að gera borgarlífinu mikið gagn með litlum tilkostnaði.

Jónas Kristjánsson

DV