Ríkisstjórnir eru ekki myndaðar um stefnuskrár og málefnasamninga, heldur um ráðherrastóla. Pólitískir forustumenn, sem hafa kastað flokksbundinni hugmyndafræði fyrir borð, eiga auðveldara með að ná saman um myndun ríkisstjórnar og eru fljótari að því en hinir.

Ríkisstjórnin er hin nýjasta á þessari leið og því gott dæmi um þetta. Hún skilur eftir sig slóð vanunninna verka. Hún mundi of seint eftir þjóðareign fiskimiða og jöfnun kosningaréttar. Aðilar vinnumarkaðarins þurfa sífellt að minna hana á loforð úr gömlum þjóðarsættum.

Fyrir fáum áratugum skildu ríkisstjórnir eftir sig spor, góð eða vond eftir aðstæðum. Þá var lagt niður margfalt krónugengi, komið á fót vísi að innflutningsfrelsi, landhelgin stækkuð nokkrum sinnum, komið upp verðtryggingu fjárskuldbindinga og kosningaréttur lagfærður.

Nú er lítið um slík mál og enn minni líkur á, að stjórnmálamenn taki þau alvarlega. Stundum er eins og þeir leggi sig í líma við að reyna að efna ekki loforð sín, þótt auðveld séu. Þeir vildu ekki einu sinni muna eftir þjóðareign fiskimiða fyrr en nokkrum dögum um seinan.

Um þessar mundir geta stjórnmálamenn á tiltölulega einfaldan og ódýran hátt stuðlað að þátttöku Íslendinga í hálaunuðum störfum á sviði upplýsingahraðbrautarinnar. En þeir nenna bara ekki að margfalda bandvídd gangaflutninga á nýja símakaplinum til útlanda.

Orð standa ekki lengur. Í gamla daga hefði þótt stórmál, að forseti Alþýðusambandsins kvartaði yfir, að ríkisstjórnir stæðu ekki við sinn hlut í þjóðarsættum. Núna yppta menn bara öxlum út af slíkum ummælum, halda áfram að rjúfa gamlar þjóðarsættir og semja nýjar.

Kjósendur hafa líka breytzt. Þeir ganga ekki lengur berserksgang til að knýja stjórnmálaflokkana til að jafna kosningaréttinn. Þeir fylgjast bara með máttlitlum undanbrögðum foringjanna eins og áhorfendur í leikhúsi. Kjósendur kasta ekki tómötum í leikhúsi stjórnmálanna.

Raunar er þjóðin að missa áhuga á stjórnmálum. Nærri helmingur spurðra getur ekki ákveðið sig í skoðanakönnunum. Rúmlega helmingur spurðra er sáttur við árlegan tugmilljarðabruna verðmæta í landbúnaði, þótt hann geri Ísland að láglaunasvæði Vesturlanda.

Viðhorf ungliða í stjórnmálaflokkunum er svipað. Sjaldgæft er orðið, að í þá gangi fólk með slíkan áhuga á málefnum, að það standi uppi í hárinu á flokksforingjum, svo sem tíðkaðist fyrir fáum áratugum. Svo virðist sem nú séu flestir ungliðar lítið annað en framagosar.

Þar á ofan er fólk aftur farið að sækja atvinnu sína til stjórnmálaflokka og að þessu sinni mest til Alþýðuflokksins, svo sem frægt hefur orðið á kjörtímabilinu. Stólar og stöður liggja á lausu fyrir getusnauða flokkssauði, meðan atvinnuleysi ríkir úti í þjóðfélaginu.

Framaheftir ungliðar eru farnir að flakka milli flokka eftir því sem kaupin gerast á eyrinni. Einn daginn er upprennandi stjórnmálamaður kominn í þriðja sæti á einum framboðslista í Reykjavík og nokkrum vikum síðar er hann kominn í annað sæti á öðrum lista.

Stjórnmálaflokkarnir eru smám saman að færast í stílblöndu klúbbs og íþróttafélags. Fólk sækir félagslíf og spennu í flokkana, en ekki málefni. Það fær tækifæri til að hrópa og kalla með strákunum sínum. Og leikmenn flækjast milli liða. Pólitíkin verður að kappleikjum.

Þetta ferli heldur áfram eftir kosningar. Fyrstir til að mynda stjórn verða þeir, sem ekki bera neinar málefnabyrðar, heldur blína sem fastast á ráðherrastólana.

Jónas Kristjánsson

DV

Ríkisendurskoðun telur, að erfingjum sægreifa beri að greiða ríkinu erfðaskatt af kvóta þeirra. Þannig hefur opinber stofnun fyrir sitt leyti ákveðið, að kvóti fiskiskipa sé svo langvinnur, að hann geti gengið í ættir sægreifa. Hér hugsar stofnunin í áratugum og öldum.

Sýslumannsembættið í Reykjavík hafði óskað eftir álitinu vegna erfðamáls hjá skiptaráðanda. Ríkisendurskoðun byggir álitið á dómi Hæstaréttar frá árinu 1993. Dómstóllinn komst þá að þeirri niðurstöðu, að keyptur kvóti skips skuli talinn til skattskyldra eignarréttinda.

Í ljósi álits Ríkisendurskoðunar og niðurstöðu Hæstaréttar er lítið mark takandi á fullyrðingu formanns Framsóknarflokksins og hugmyndafræðings kvótakerfisins, að þetta feli ekki í sér eignarhald, af því að hvenær sem er sé hægt að taka afnotarétt kvótans af sægreifunum.

Ríkisendurskoðun, Hæstiréttur og formaður Framsóknarflokksins geta reynt að gera formlegan greinarmun á eign og afnotarétti. Fólki úti í bæ er hins vegar ljóst, að svokallaður afnotaréttur, sem gengur út yfir gröf og dauða, er orðinn að óformlegum eignarrétti.

Stuðningur Ríkisendurskoðunar við þetta þjóðhættulega mál er alvarlegri en frumvarp ríkisstjórnarflokkanna í desember síðastliðnum um, að sægreifum sé heimilt að veðsetja kvóta, þótt þeir eigi hann ekki formlega séð, heldur hafi bara af honum margnefndan afnotarétt.Að baki veðsetningarheimildar og erfðaskatts er peningafíkn fjármálaráðuneytisins, sem tekur gróða líðandi stundar fram yfir varanlega fjárhagsmuni ríkisins fyrir hönd þjóðarinnar. Fíkn ráðuneytisins hefur sézt í ýmsum myndum á kjörtímabilinu, jafnvel í barnaskatti.

Á allra síðustu dögum þingsins skellti ríkisstjórnin óvænt fram tillögu að stjórnarskrárgrein, sem herti á þjóðareign Íslendinga á auðlindum hafsins. Þetta átti að heita efnd á gömlu loforði. Forsætisráðherra tók sérstaklega fram, að ekki væri ætlazt til afgreiðslu málsins.

Ríkisstjórn og Alþingi hafa staðið sig illa í málinu. Smám saman er afnotaréttur sægreifa af auðlindum hafsins að breytast í eignarrétt, meðal annars fyrir tilstilli opinberra stofnana, án þess að gerðar séu pólitískar ráðstafanir til gagnsóknar og endurheimta á eignarréttinum.

Þjóðin missir auðlindirnar með sama framhaldi. Þess vegna verður að stinga við fótum. Í stjórnarskrána þarf að setja skýrt og auðskiljanlegt ákvæði, sem gerir Hæstarétti og Ríkisendurskoðun ókleift að túlka afnotarétt kvótans á þann hátt, sem þessar stofnanir hafa gert.

Þetta ákvæði stjórnarskrárinnar þarf um leið að túlka í sérstökum lögum, sem taki á tæknilegri útfærslu þess. Þar sé meðal annars lagt blátt bann við veðsetningu kvóta og erfðaskattheimtu af kvóta, hvort tveggja að gefnu tilefni. Þjóðin þarf að fá þessi mál á hreint.

Sennilega verða einhverjir til að lofa slíku í kosningabaráttunni og jafnvel í stjórnarsáttmála eftir kosningar. Reynslan af núverandi ríkisstjórn og þingmönnum þessa kjörtímabils er því miður ekki slík, að það lofi góðu um þjóðareignina hjá næstu ríkisstjórn og næsta Alþingi.

Mestar líkur eru á, að sægreifaflokkarnir tveir, Framsóknarflokkur og Sjálfstæðisflokkur, hafi eftir kosningar einir styrk til að mynda saman tveggja flokka ríkisstjórn. Hún mun hvar sem er og hvenær sem er taka hagsmuni sægreifa fram yfir hagsmuni þjóðarinnar.

Kvótasinnar þeirrar ríkisstjórnar munu hengja sig í orðhengilshátt um, að afnotaréttur, sem nær út yfir gröf og dauða, sé í rauninni alls enginn eignarréttur.

Jónas Kristjánsson

DV

Nýgerðir kjarasamningar voru alls ekki jöfnunar- eða láglaunasamningar eins og aðilar vinnumarkaðarins fullyrtu við undirritun þeirra. Nánari skoðun leiðir í ljós, að þeir auka ójöfnuð í þjóðfélaginu, breikka bilið milli hinna lægst launuðu og hinna, sem betur mega sín.

Fljótlega kom í ljós, að skattafrádráttur lífeyrissjóðsgreiðslna var þyngri á metunum en hin sérstaka krónuhækkun láglauna. Enn síðar kom til viðbótar í ljós, að ýmis sérmál, sem samið var um í leiðinni, bæta kjör ýmissa vel settra hópa, en ekki láglaunafólksins.

Það er ekki nýtt, að stéttaskipting sé aukin með sameinuðu átaki aðila vinnumarkaðarins. Það nýja er, að þessir aðilar ljúga miklu kaldar en áður um niðurstöður og afleiðingar samninga sinna. Þeir eru komnir út í að segja, að hvítt sé svart og að svart sé hvítt.

Erfitt er að greina milli blekkingar og sjálfsblekkingar í túlkun aðila vinnumarkaðarins á niðurstöðum kjarasamninganna. Einstaklingar í þeirra röðum voru búnir að benda á hinn aukna ójöfnuð fyrir undirritun samninganna. En foringjarnir heyrðu ekki eða vildu ekki heyra.

Spjótin hljóta einkum að beinast að hinum réttnefndu verkalýðsrekendum, sem hafa árum og sumir áratugum saman stundað sjónhverfingar og leikaraskap gagnvart umbjóðendum sínum. Þeir taka í nefið og tala digurbarkalega, en eru láglaunafólki verri en alls engir.

Það er háðulegur og réttur dómur um störf verkalýðsrekenda, að Pálmi í Hagkaupi og Jóhannes í Bónusi hafa hvor um sig gert meira fyrir láglaunafólk í landinu en allir verkalýðsrekendur aldarinnar samanlagðir. Hagsmuna alþýðu er víða gætt, en ekki í stéttarfélögum.

Tólfta janúar birtist hér í blaðinu ítarleg fréttaskýring, þar sem spáð var fyrir um feril og niðurstöðu kjarasamninganna. Þar var í smáatriðum sagt fyrir um dansinn, sem stiginn mundi verða fram og aftur í viðræðum deiluaðila. Allt stóðst þetta eins og stafur á bók.

Blaðamaðurinn spáði meðal annars rétt um fyrsta útspil vinnuveitenda, millispil viðræðna um sérkjör, verkfallsboðun og hótanir svonefnds Flóabandalags og endanlega niðurstöðu um nýliðin mánaðamót. Þetta var hægt, af því að blaðamenn þekkja leikaraskapinn.

Samningsaðilar léku hlutverk í leikriti, sem stóð frá miðjum janúar fram í febrúarlok. Leikritið hefur þetta venjulega efni, að fjallið skekst og fæðist lítil mús. Þetta sjónarspil byggist á þjóðarsátt um léleg lífskjör, þjóðarsátt um varðveizlu hins gamla á kostnað hins nýja.

Þjóðarsáttin hefur blómstrað árum saman. Að henni standa ríkisrekendur, atvinnurekendur og verkalýðsrekendur með óbeinum stuðningi þjóðarinnar. Sáttin er mynduð til varnar nokkrum úreltum hornsteinum hagkerfis, sem heldur lífskjörum þjóðarinnar í skefjum.

Þjóðarsáttin felur í sér, að brenna skal á hverju ári nálægt 20 milljörðum í sérstöku tilstandi kringum landbúnaðinn, halda skal úti óhagkvæmu skömmtunarkerfi í sjávarútvegi, ekki skal taka fullan þátt í fjölþjóðlegu efnahagssamstarfi og ekki skal rækta framtíðargreinar.

Skoðanakannanir sýna raunar, að þessi dýra þjóðarsátt nýtur í heild og í einstökum atriðum mikils fylgis meðal fólks. Það er því sanngjarnt, að þjóðin borgi þjóðarsáttina í lélegum og stöðnuðum lífskjörum. Nýju kjarasamningarnir eru eðlilegur þáttur þjóðarsáttarinnar.

Málsaðilar telja hentugt að halda uppi langvinnu sjónarspili við kjarasamninga, til þess að fólk og jafnvel þeir sjálfir ímyndi sér, að stormur sé í vatnsglasinu.

Jónas Kristjánsson

DV

Listi Þjóðvaka í Reykjavík er sama marki brenndur og listi flokksins í Reykjaneskjördæmi og í flestum öðrum kjördæmum. Í allra fremstu sætum skartar hann fólki, sem þegar er þekkt úr öðrum flokkum. Nýja grasrótarfólkið er yfirleitt ekki í vonarsætum listanna.

Aðstandendur Þjóðvaka hafa lagt mikla áherzlu á að laða til sín frambjóðendur úr öðrum flokkum. Auðvitað er þar margt Alþýðuflokksmanna, af því að flokksleiðtoginn er þaðan, en nýja flokknum hefur einnig orðið nokkuð ágengt hjá Alþýðubandalags- og Framsóknarfólki.

Sumir frambjóðendur Þjóðvaka eru þekktir fallistar úr öðrum flokkum eða hafa ekki náð þar þeim frama, sem þeir telja eðlilegan. Aðrir hafa flutt sig um set til að stuðla að sameiningu fólks á vinstri væng stjórnmálanna undir nýju og óflekkuðu merki heiðarleikans.

Skoðanakannanir sýna, að margir upphaflegir stuðningsmenn Þjóðvaka hafa skilið við hann aftur. Sumt af fallistunum og framaskerta fólkinu hefur snúið heim, því að Þjóðvaki gat ekki rúmað það allt í vonarsætum framboðslista. Þetta er það, sem kallast flokkaflakk.

Mestur er þó missir Þjóðvaka í fólki, sem ekki var þekkt úr öðrum flokkum og ekki fór aftur til föðurhúsanna. Þetta er fólk úr hópi 40-45% kjósenda, sem ekki létu í ljós álit sitt í síðustu skoðanakönnun DV. Sumt af því taldi sig um tíma eiga leið með nýja flokknum.

Aðstandendur Þjóðvaka gerðu mistök, er þeir ákváðu að leggja meiri áherzlu á frambjóðendur í vonarsætum úr öðrum stjórnmálaflokkum heldur en úr grasrótinni. Þeir voru svo uppteknir af óskinni um vinstri sameiningu, að þeir misstu grasrótina úr höndum sér.

Hinn mikli stuðningur í upphafi við sérframboð Jóhönnu Sigurðardóttur var ekki nema að litlum hluta stuðningur við þetta gamla sameiningarmál. Það var miklu frekar uppreisn flokkslausra undir merki heiðarleikans gegn gömlum og óhreinum stjórnmálaflokkum.

Bezt hefði verið sú ímyndaða staða, að Þjóðvaki hefði boðið Jóhönnu eina fram í nokkrum efstu sætum í öllum kjördæmum. Á öllu öðru hlaut flokkurinn að tapa nokkru fylgi og mest með aðferðinni, sem beitt var. Og nú er orðið of seint að þvo burt sameiningarstimpilinn.

Vinstri sameiningarstefnan er orðin að martröð fyrir Þjóðvaka, af því að gömlu flokkarnir frá miðju og yfir til vinstri geta nú haldið fram, að þeir séu stærri en nýi flokkurinn og geta því haldið áfram hinu eilífa rifrildi um, hver þeirra eigi að erfa vinstra ríkið.

Þetta rifrildi er stundað í fámennum hópum. Almenningur hefur ekki áhuga á því og lætur sig litlu varða, þótt Þjóðvaki veiði fólk úr framvarðarsveitum annarra vinstri flokka og missi sumt af því aftur til baka. Það telst bara til ýfinga milli sértrúarsafnaða.

Það eru önnur áhugamál, sem ráða ferðinni hjá þeim 40-45% kjósenda, sem ekki geta tjáð sig eða vilja ekki tjá sig um stuðning við stjórnmálaflokka. Sumt af því fólki er áhugalítið um stjórnmál. Flest af því á þó sameiginlegt að vera hundóánægt með flokkana yfirleitt.

Sennilega kemur einhvern tíma fram stjórnmálahreyfing, sem sameinar mikið af þessu fólki undir nýju og flekklausu merki. Hún mun læra af mistökum Þjóðvaka og bjóða fram fólk, sem ekki er þekkt af þátttöku í starfi flokkanna. Þá fyrst verða gömlu flokkarnir hræddir.

Núna gerist bara það, að hinir óákveðnu raðast hlutfallslega ójafnt á flokkana, þegar til kastana kemur, svo að úrslitin verða töluvert á skjön við kannanir.

Jónas Kristjánsson

DV

Stjórnmálaflokkarnir hafa svikizt um að jafna atkvæðisrétt þjóðarinnar, þrátt fyrir digurbarkalegar yfirlýsingar talsmanna þeirra í haust, er ungliðahreyfingar þeirra tóku sig saman um að heimta efndir á gömlum og endurteknum loforðum um verulegar úrbætur fyrir kosningar.

Jöfnun atkvæðisréttar er sparimál, sem stjórnmálamenn flagga með, þegar þeir telja sig þurfa á hátíðlegri hræsni að halda. Þeir meina hins vegar ekkert með því, svo sem dæmin sanna. Það gildir nokkurn veginn jafnt um alla þingflokka og þingmenn allra kjördæma.

Sem dæmi um markleysu málflutnings pólitíkusa um jöfnun atkvæðisréttar er, að þingmannsefni Framsóknarflokksins í Reykjavík og Reykjaneskjördæmi telja sér opinberlega til tekna að styðja jöfnun atkvæðisréttar, þótt málið hafi alltaf verið eitur í beinum flokksins.

Frambjóðandi, er velur sér Framsóknarflokkinn sem vettvang, er um leið að samþykkja annað helzta baráttumál flokksins um áratugi, varnarstríð hans gegn jöfnun atkvæðisréttar. Hitt baráttumálið er að skattleggja Reykvíkinga og Reyknesinga um milljarða upp í landbúnað.

Að vísu hafa aðrir stjórnmálaflokkar í auknum mæli komið sér fyrir á sagnfræðilegum málefnagrunni Framsóknarflokksins. Sjálfstæðisflokkinn má raunar telja stærsta framsóknarflokk þjóðarinnar um þessar mundir. Það hefur komið fram í stóru og smáu í vetur.

Fjármálaráðherra Sjálfstæðisflokksins stjórnaði aðgerðaleysi þingflokka í vetur í undirbúningi breytinga á kosningalögum. Honum var falið það veigamikla hlutverk að sjá um, að ekkert yrði úr jöfnun atkvæðisréttar að þessu sinni. Hann er dæmigerður framsóknarmaður.

Hvenær sem hagsmunamál neytenda koma til kasta Alþingis stendur þingflokkur sjálfstæðismanna nánast heill og órofinn gegn hagsmunum neytenda. Flokkurinn leggur til dæmis til sem landbúnaðarráðherra þann þingmann, sem mest allra er andvígur neytendum.

Í jólaösinni á þingi í vetur sá Sjálfstæðisflokkurinn um, að forræði innflutningstolla á matvöru yrði hjá landbúnaðarráðherra. Þá var einmitt vitað, að hann ætlaði að setja 300-800% toll á innflutt matvæli, þegar innflutningsbann félli niður vegna gerðra fjölþjóðasamninga.

Framsóknarflokkurinn og Sjálfstæðisflokkurinn stóðu raunar engan veginn einir að þessu máli. Ofbeldið gegn neytendum naut stuðnings allra þingmanna allra flokka. Sérhagsmunirnir ráða ferð allra flokka á sviði neytendamála jafnt sem á sviði jöfnunar atkvæðisréttar.

Framsóknarmenn allra þingflokka eiga auðvelt með að sannfæra sjálfa sig um, að ýmis raunveruleg ljón séu á veginum í góðri viðleitni þeirra við að jafna atkvæðisréttinn. Nú síðast virðast þeir hafa talið sér trú um, að ekki væri tími til að breyta kosningalögunum með sóma.

Staðreyndin er hins vegar allt önnur. Ekkert bannar, að Alþingi sitji fram að kosningadegi. Ekkert bannar heldur, að Alþingi starfi, þótt þing Norðurlandaráðs sé á sama tíma. Slíkt hefur raunar komið fyrir og olli engum truflunum á, að veizluskandinavisminn hefði sinn gang.

Það hentaði hins vegar þjóðarleiðtogunum að telja verkalýðsrekendum trú um, að þingstörfum yrði að ljúka í þessari viku. Þeim var talin trú um, að þeir mundu missa af hlut ríkisins í sáttinni, ef Alþingi fengi ekki tækifæri til að afgreiða málið strax í þessari viku.

Í vetur hefur sézt í ýmsum málum, að blekkingar og sjálfsblekkingar eru hornsteinn stjórnmálanna. Jöfnun atkvæðisréttar er fórnarlamb þess andrúmslofts.

Jónas Kristjánsson

DV

Lífræn framleiðsla á matvælum er skilgreint hugtak, sem fer eftir alþjóðlegum stöðlum, er settir hafa verið af alþjóðasamtökum um framleiðslu lífrænna afurða. Hugtakið felur meðal annars í sér, að einungis er notaður lífrænn áburður og beitt er svonefndri skiptiræktun.

Sérstakar og sjálfstæðar vottunarstofur ábyrgjast, að farið hafi verið eftir reglum, svo að hægt sé að markaðssetja afurðirnar undir fána lífrænnar framleiðslu. Það gefur hærra verð en ella fyrir vöruna á alþjóðlegum markaði og gerir ræktunarfyrirhöfnina arðbæra.

Lífræn ræktun hefur verið stunduð á nokkrum stöðum á landinu um nokkurra ára skeið, einkum í Mýrdal. Fimm sveitarfélög hafa komið á fót vottunarstofu, sem fullnægir hinum alþjóðlegu stöðlum. Í stjórn stofunnar eru líka fulltúar Verzlunarráðs og Neytendasamtakanna.

Stofnanir landbúnaðarins eru að reyna að leggja stein í götu lífrænnar ræktunar. Meðal annars neitar digurt sjóðakerfi landbúnaðarins að styðja lífræna ræktun eins og aðra ræktun. Þá hafa bændur í lífrænni ræktun orðið að kosta ráðgjöf á því sviði og fá hana frá útlöndum.

Óháðar vottunarstofur eru eitt af því, sem fer í taugar ráðamanna landbúnaðarins. Þeir vilja, að stofnanir landbúnaðarins votti sjálfar hér eftir sem hingað til, að allt sé hollt og gott, sem frá landbúnaðinum kemur, en ekki fengnir til þess óháðir aðilar eins og í öðrum greinum.

Sem mótleik í vandamáli þessu hafa stofnanir landbúnaðarins fengið sér ímyndarfræðing til starfa og búið til hugtak, sem heitir vistvænn landbúnaður. Það hugtak á sér enga alþjóðlega skilgreiningu og engar alþjóðlegar reglur eru um störf vottunarstofa á því sviði.

Stofnanir landbúnaðarins munu ekki geta selt útlendingum íslenzkar landbúnaðarafurðir á yfirverði undir óljósu flaggi vistvæns landbúnaðar. Útlendingarnir munu spyrja, hvað sé átt við með því og hvaða óháður vottunaraðili ábyrgist, að rétt sé farið með.

Ímyndarfræðingur landbúnaðarins hefur hins vegar selt formönnum þingflokka hugmyndina og fengið þá til að leggja fram frumvarp, sem felur í sér, að kvartmilljarði af fé ríkis og opinberra sjóða verði sóað til að markaðssetja íslenzkan landbúnað sem vistvænan og lífrænan.

Í frumvarpinu og greinargerð þess er ruglað fram og aftur um vistvænan og lífrænan landbúnað, oftast í sömu málsgreininni. Að baki liggur óskhyggja um, að unnt verði að selja óskilgreindan landbúnað sem skilgreindan, svokallaðan vistvænan landbúnað sem lífrænan.

Það er ekki nýtt, að formenn þingflokka séu ginntir til að flytja saman illa undirbúin mál. Stjórnarskráin var næsta dæmið á undan. Senn fer að verða ástæða til að stinga við fótum í hvert sinn, sem nöfn þingflokksformanna sjást saman undir frumvarpi á Alþingi.

Skynsamlegt er að salta þetta vitlausa frumvarp. Í staðinn þarf að skilgreina muninn á lífrænum og svonefndum vistvænum landbúnaði og kanna markaðsmöguleika hvors um sig á alþjóðlegum vettvangi. Þá kemur fljótlega í ljós, að einungis lífrænn landbúnaður á möguleika.

Ráðamenn landbúnaðarins eru vanir að ráða sjálfir málum af þessu tagi án atbeina annarra aðila. Þeir eru ófærir um að skilja, að óháðir aðilar og samtök neytenda og verzlunar þurfa að vera málsaðilar til að eitthvert vit verði í markaðssetningu á nýjum sviðum í landbúnaði.

Ráðamenn landbúnaðarins stunda sjónhverfingar og hugtakarugling. Þeir geta ginnt þingmenn, sem eru síður en svo neytendavænir, en fáa aðra og sízt útlendinga.

Jónas Kristjánsson

DV

Ríkið á alltaf og alls staðar erfitt með að nota peningaveldi sitt til að stuðla að nýsköpun í atvinnuvegum. Það er alþjóðleg reynsla, sem hefur fengið óvenjulega skýra staðfestingu hér á landi í miklu tapi opinberra sjóða af stuðningi við nýsköpun í loðdýrarækt og fiskeldi.

Lánasjóðir og gjafasjóðir ríkisins eiga líka erfitt með að finna einstök fyrirtæki eða verkefni, sem geti komizt á flug með hjálp Stóra bróður. Það er ekki til nein aðferð við að finna, hvaða hugvitsmenn og snillingar séu líklegastir til að ná árangri og hverjir blási sápukúlur.

Ríkið getur samt gert mikið gagn og búið í haginn fyrir atvinnugreinar nútímans. Það gerist með því að leggja í kostnað við að undirbúa jarðveginn. Beinasta og augljósasta dæmið um slíkt er samgöngukerfi á landi, í sjó og í lofti og ekki sízt í símaþráðum af ýmsu tagi.

Ríkið byggir og rekur vegi án þess að rukka sérstaklega fyrir notkun neins hluta þeirra. Með sveitarfélögum, sem líka eru opinberir aðilar, byggir það hafnir. Sveitarfélög reka þær með lágu notkunargjaldi, sem ekki tekur stofnkostnað með í dæmið, aðeins rekstrarkostnað.

Framtak opinberra aðila á þessum sviðum er forsenda hins hefðbundna atvinnulífs hér á landi. Ef ríkið gengi ekki fram fyrir skjöldu í vegagerð og hafnargerð, væri alls ekki hægt að stunda hefðbundna atvinnuvegi hér á landi, þar á meðal ekki fiskveiðar og fiskvinnslu.

Þessa dagana er orðið fínt að tala um, að hér á landi þurfi að byggja upp atvinnuvegi nútímans, greinar, sem byggja á menntun og hugviti. Talað er um gerð hugbúnaðar, fjarþjónustu, viðskipti á internetinu og ýmislegt fleira, sem skapi þjóðinni hálaunastörf við tölvur.

Ríkið getur stuðlað að þessu og fetað á undan þróuninni með því að byggja gott samgöngukerfi fyrir atvinnugreinar nútímans. Um þessar mundir er aðeins notuð alls kostar ófullnægjandi, 128 kílóbita lína til gagnaflutnings og annarra tölvusamskipta til og frá landinu.

Þetta þýðir, að þeir, sem ætla að ná árangri í utanríkisviðskiptum á þessum sviðum, verða að flytja rekstur sinn úr landi. Það er þeim auðvelt, af því að rekstur þeirra er ekki staðbundinn, heldur auðflytjanlegur. Hann notar engar vélar eða tæki í hefðbundnum skilningi.

Ef ríkið ætlar að halda þessu hálaunafólki í landinu, þarf það að lýsa formlega yfir, að það ábyrgist mun meiri bandvídd í gagnaflutningsgetu til og frá landinu en notuð er á hverjum tíma og muni til að byrja með auka bandvíddina úr 128 kílóbitum í 4.000 kílóbit.

Póstur og sími hefur raunar tífalda þá bandbreidd, 40.000 kílóbit, til ráðstöfunar. Það er rúmlega þrjúhundruðföld núverandi bandvídd. Kapallinn hefur verið lagður og bíður eftir viðskiptum. Það þýðir hins vegar ekki að verðleggja notkunina eins og einhvern fágætan hlut.

Ef ríkið og einkaréttarstofnun þess geta ekki jafnað aðstöðumun innlendra og erlendra fyrirtækja á sviði hugbúnaðargerðar, fjarþjónustu, viðskipta á internetinu og öðrum tölvusamskiptum, stoðar lítt að monta sig af 40.000 bita bandvídd til gagnaflutninga yfir hafið.

Svo kann að fara, að ríki og sími þurfi sameiginlega að afskrifa hluta af kapalverðinu til að gera þetta kleift og að ríkið þurfi jafnframt að bjóða út rekstur gagnaflutningsins eftir kaplinum til þess að ná fram lægra verði en einkaréttarstofnunin telur sig geta ráðið við.

Góðu fréttirnar eru, að ríkið getur nánast með tveimur pennastrikum lagt sitt af mörkum til að tryggja möguleika Íslendinga í hinum nýju atvinnugreinum tölvunnar.

Jónas Kristjánsson

DV

“Þú stjórnar Arnóri. Ég stjórna þér. Þessi ráðherra er ekki hræddur við að berjast. Ég minni þig á framkvæmdastjóra Náttúruverndarráðs, sem nú er fyrrverandi framkvæmdastjóri. Gleðileg jól.” Þetta hefur fyrrverandi veiðistjóri eftir núverandi umhverfisráðherra.

Hinn skapstyggi umhverfisráðherra hefur nýlega verið í fjölmiðlum og látið orð falla á þann veg, að hann virðist sem fyrr halda, að hann eigi ráðuneyti sitt og stofnanir þær, sem undir það falla. Þetta er “mín stofnun”, sagði hann við það tækifæri um embætti veiðistjóra.

Tilefni málsins er, að umhverfisráðherra hefur látið eftir sér að hringja í embættismenn og opinbera starfsmenn með vafasömu orðavali, jafnvel út af málum, sem varða ekki verksvið viðkomandi stofnunar. Virðist ráðherrann ekki kunna sér neitt hóf á þessu sviði.

Starfsmaður embættis veiðistjóra hafði tjáð sig opinberlega um rjúpnaveiði sem félagi í Skotveiðifélagi Íslands, en ekki sem ríkisstarfsmaður, enda heyrir rjúpnaveiði ekki undir embætti veiðistjóra. Þessi tjáning hans var aðeins hluti af borgaralegum réttindum hans.

Samt hringir umhverfisráðherra í hann og síðan í yfirmann hans, þáverandi veiðistjóra, sem reyndi að útskýra fyrir ráðherranum, að mál þetta varðaði ekki embætti veiðistjóra, heldur væri einkamál starfsmannsins. Viðbrögð ráðherrans voru síður en svo vinsamleg.

Umhverfisráðherra “á” ekki embætti veiðistjóra, þótt það heyri undir ráðuneytið. Hann stjórnar því ekki, að veiðistjóri ráði persónulegum skoðunum starfsmanna embættisins á málum, sem ekki eru á verksviði embættisins. Ráðherrann hefur ofmetnazt af upphefð sinni.

Tilvísun ráðherrans um, að annar embættismaður sé orðinn fyrrverandi embættismaður, er ekki annað en bein hótun um, að ráðherrann muni reyna að gera veiðistjóra að fyrrverandi veiðistjóra. Það hefur svo komið á daginn, að hann er orðinn fyrrverandi veiðistjóri.

Ekki getur það verið umhverfisráðherra til afsökunar, að það sé svo mikið álag á hann að leika trúð á kjötkveðjuhátíðum karlaklúbba, að hann verði að fá útrás í vanstilltum símtölum við opinbera starfsmenn. Ráðherra á fremur að biðja viðkomandi starfsmenn afsökunar.

Það er hins vegar vandamál Alþýðuflokksins að þurfa að bjóða kjósendum að velja umhverfisráðherrann í annað sinn á þing, alveg eins og það er vandamál flokksins að þurfa að bjóða kjósendum að velja fyrrverandi bæjarstjóra og félagsráðherra í annað sinn á þing.

Síðan er vandamál kjósenda að hyggjast samkvæmt skoðanakönnunum hleypa sex mönnum Alþýðuflokksins á þing, þar á meðal þessum tveimur sérfræðingum í misnotkun ráðherravalds, að ógleymdum utanríkisráðherra, sem stundar einkennilegar mannaráðningar.

Það er jafnvel ástæða til að hafa samúð með fyrrverandi bæjarstjóra og félagsráðherra, því að hans glöp fólust einkum í að beina velvild og greiðasemi að einstaklingum, sem fengu á þann hátt fyrirgreiðslu, er aðrir fengu ekki. Hann er of stórtækur fyrirgreiðslumaður.

Valdshyggjumennirnir eru verri. Kjósendur og stjórnmálaflokkar ættu að forðast stjórnmálamenn, sem nota valdastöður til að sparka í fólk, sem þeir telja standa sér skör lægra, og reyna að kúga það með yfirgangi, orðbragði og dulbúnum hótunum, þótt marklausar séu.

Illa tamin valdshyggja er eiginleiki, sem allra eiginleika sízt á erindi í stjórnmál í lýðræðisríki. Valdshyggjan er afturhvarf til lénsveldis hinna myrku miðalda.

Jónas Kristjánsson

DV

Ríkissjóður á ekki fyrir hærri launum kennara eða annarra starfsmanna sinna. Ríkissjóður á hvorki hálfan milljarð til viðbótar við þá sjö milljarða, sem hann borgar kennurum árlega, né neina aðra upphæð. Ríkissjóður á satt að segja ekki bót fyrir rassinn á sér.

Þetta stafar af þjóðarsátt um velferðarkerfi gæludýranna. Þar ber hæst hinn hefðbundna landbúnað, sem kostar ríkissjóð svipað á fjárlögum og nemur öllum launum kennara í landinu samanlögðum. Eins og aðrir landsmenn eru kennarar óbeinir aðilar að þjóðarsáttinni.

Skoðanakannanir sýna, að meirihluti þjóðarinnar stendur að þjóðarsátt, sem felur í sér þennan milljarðakostnað ríkissjóðs og þar á ofan enn hærri upphæðir, sem neytendur borga árlega í of dýrar matvörur vegna innflutningshafta á samkeppnisvörum landbúnaðarins.

Auðvitað er skömm að launum kennara eins og raunar margra annarra hópa í landinu. En þessi lágu laun eru sjálfskaparvíti þjóðar, sem telur sig hafa ráð á skipulagðri verðmætabrennslu, sem nemur nálægt tuttugu milljörðum í hefðbundnum landbúnaði einum saman.

Kennarar og samtök þeirra hafa ekki frekar en aðrir aðilar bent á, að skerða megi velferðarkerfi gæludýranna til að efla velferð kennara. Raunar hafa engar tillögur komið úr þeirri átt um, hvernig ríkið eigi að fjármagna kröfur kennara í viðræðunum um nýja kjarasamninga.

Eðlilegt er að krefjast tillagna um þetta. Ef samtök kennara sjá enga matarholu í velferðarkerfi gæludýranna, geta þau sett fram vinsælar tillögur, til dæmis um, að skattar verði hækkaðir á þeim hluta hálaunafólks, sem ekki hefur aðstöðu til að snyrta skattskýrslur sínar.

Þá gætum við séð skemmtilegar samanburðartölur á borð við þær, að hækka þurfi skattahlutfall svonefnds hátekjufólks í rúmlega 100% til að standa undir kröfum kennara. Ef alls engar tillögur eru fáanlegar, verður að telja, að kjarakröfurnar séu alls ekki málefnalegar.

Eigi að síður enda kjarasamningarnir með, að kennarar fá eitthvað fyrir sinn snúð. Það stafar af, að alþingiskosningar eru á næsta leiti. Við slíkar aðstæður er hefðbundið, að ráðamenn samþykkja ýmsa óráðsíu, taka peninga að láni og senda reikninginn til afkomenda okkar.

Allir ráðamenn þjóðarinnar á undanförnum áratugum hafa verið vissir um, að lappa megi upp á velferð þjóðarinnar með því að féfletta börnin okkar. Nú verður það enn einu sinni gert og að þessu sinni í þágu kennara, sem líklega telja þann anga málsins vera sér óviðkomandi.

Athyglisverður hliðarbrandari í máli þessu er, að ríkisvaldið vill ekkert hafa með kennara að gera og er í önnum að losna við þá sem bráðast í hendur sveitarfélaganna, sem heldur ekki vilja hafa neitt með þá að gera og mótmæla hástöfum of miklum hraða við yfirfærsluna.

Allir þrýstihópar vilja fá það, sem þeir telja vera sinn hlut, og engar refjar. Enginn þrýstihópur telur sig þurfa að útskýra, hvernig eigi að fjármagna fyrirgreiðslur, sem þeir heimta. Þjóðmálin eru meira eða minna farin að snúast um útgjöld án innistæðna, hraðprentun seðla.

Meðal starfsmanna ríkisins er minni skilningur en annars staðar á samhengi verðmætasköpunar og verðmætanotkunar. Vegna þjóðarsáttarinnar um velferð gæludýra er ekki hægt að segja, að slíkur skilningur sé í verkahring annarra og komi kennurum ekki við.

Kennarar eru hluti þjóðar, sem getur ekki veitt sér mannsæmandi laun af því að hún hefur ákveðið að verðmætabrennsla í þágu gæludýra sé algert forgangsmál.

Jónas Kristjánsson

DV

Langvinn aðild að stjórnmálaflokki er ekki lengur aðgöngumiði að öruggu sæti eða vonarsæti á lista flokksins í kosningum. Í vaxandi mæli leita flokkar í nánasta umhverfi sínu að nýju, en þekktu fólki, sem talið er geta selt ímynd flokksins, dregið fleiri atkvæði í dilk hans.

Jafnframt kemur fyrir, að sama persónan íhugar opinberlega, hvort hún eigi að taka boði þessa flokksins eða hins um öruggt sæti eða vonarsæti á lista. Sem dæmi um þetta má nefna formann félags sjúkraliða, sem átti kost á sæti fyrir tvo flokka í tveimur kjördæmum.

Landamærin eru orðin sérstaklega óljós milli Alþýðubandalags, Alþýðuflokks og Þjóðvaka. Þar rambar fólk inn og út án vegabréfaskoðunar, síðan Þjóðvaki losaði um flokkstengsl fólks á vinstri væng stjórnmálanna. Þarna eru greinilega þrír flokkar á sama markaði.

Af formlegri stjórnmálastefnu þessara flokka mætti ætla, að einhver munur væri milli Alþýðuflokks og Þjóðvaka annars vegar og Alþýðubandalags hins vegar. Fólkið, sem flakkar milli þessara flokka, telur þennan formlega stefnumun þeirra þó ekki skipta sköpum.

Er þó til dæmis Alþýðuflokkurinn með aðra stefnu í Evrópumálum, sjávarútvegsmálum og landbúnaðarmálum en til dæmis Alþýðubandalagið. Þetta hindrar formann félags sjúkraliða ekki í að íhuga, hvort hún eigi að velja framboð á vegum þessa flokksins eða hins.

Fleiri flokkar koma við sögu í flakki fólks. Ýmsir stuðningsmenn Sjálfstæðisflokksins tala eins og þeir ætli að styðja Alþýðuflokkinn að þessu sinni, sumpart vegna stefnunnar í málum Evrópu, sjávarútvegs og landbúnaðar og sumpart til að verja flokkinn fylgishruni.

Framsóknarflokkurinn sætti flokkaflakki á fyrri hluta þessa vetrar, en virðist að mestu hafa endurheimt lausagöngufólkið. Minnkandi fylgi Þjóðvaka í skoðanakönnunum hefur meðal annars stafað af, að framsóknarfólkið í Þjóðvaka er horfið heim til föðurhúsanna.

Kvennalistinn hefur þá sérstöðu að hafa á þessu kjörtímabili skyndilega tekizt að stimpla sig sem kerfiskarlaflokk án þess að eiga neina aðild að landsstjórninni. Stuðningur þingflokksformannsins við mannréttindafrumvarp kerfiskarlanna er punkturinn yfir i-ið.

Sem stimpluðum kerfiskarlaflokki hefur kvennalistanum ekki tekizt að endurheimta sinn hluta af fylginu, sem Þjóðvaki sópaði til sín á öndverðum vetri, þótt öðrum flokkum hafi tekizt að krafsa í sinn hluta. En hann bíður færis eins og aðrir flokkar í nágrenni við Þjóðvaka.

Flestir búast við, að fylgi Þjóðvaka muni halda áfram að dala, þegar komið er í ljós, að stefnuskráin er gamalkunn og frambjóðendur gamalkunnir fallistar úr öðrum flokkum. Þess vegna keppast aðrir flokkar við að ná í þingmannsefni, sem geta höfðað til Þjóðvakafólks.

Flokkaflakkið sýnir, að áhugafólk um stjórnmál er hætt að gefa mikið fyrir formlegar stefnuskrár, sem draga hvort eð er dám hver af annarri. Þetta viðhorf endurspeglast hjá kjósendum almennt, sem eiga margir hverjir fremur erfitt með að ákveða sig í skoðanakönnunum.

Þeim mun meiri áherzlu leggur fólk á frambjóðendur og einkum flokksforingja, sem það telur sig geta treyst. Þetta kom í ljós, þegar Þjóðvaki skauzt fyrst upp á himin skoðanakannana. Og þetta hefur haldið áfram að koma fram í leit flokka að söluhæfum frambjóðendum.

En þrátt fyrir flokkaflakk verður víðast hvar í framboði gamalkunnugt kerfisfólk, sumt undir nýjum formerkjum. Byltingin á flokkakerfinu verður ekki núna.

Jónas Kristjánsson

DV

Heilbrigðisráðherra á kost á betri leiðum til að gera heilbrigðiskerfið ódýrara en að taka upp tilvísanakerfi að nýju. Hægt er að beita mildari stýritækjum en því að leggja eitt kerfi niður í heild sinni og taka annað eldra upp í staðinn, en ná samt fram ekki minni sparnaði.

Raunar hefur ekki verið sýnt fram á, að sparnaður sé fyrir þjóðfélagið af tilvísanakerfinu, sem á að hefja göngu sína eftir rúma viku. Sparnaður ríkisins sjálfs er sagður um 100 milljónir, en er að mestu á kostnað notenda, svo að sparnaður þjóðfélagsins er nær enginn.

Sparnaður er torsóttur, af því að þjónusta sérfræðinga utan sjúkrahúsa er tiltölulega ódýr og mun ódýrari en þjónusta sérfræðinga á sjúkrahúsum. Hin nýja reglugerð mun meðal annars fela í sér flutning frá ódýrari þjónustunni yfir til hinnar dýrari á sjúkrahúsum landsins.

Þetta vegur á móti þeim sparnaði, sem fæst af því, að heimilislæknar og heilsugæzlustöðvar taki við hluta þjónustunnar, sem nú fæst beint hjá sérfræðingum. Hafa verður í huga, að þjónusta sérfræðinga utan sjúkrahúsa er ekki miklu dýrari en heilsugæzlulækna og -stöðva.

Einnig má taka með í reikninginn, að ríki og sveitarfélög hafa mikinn kostnað af byggingu og rekstri heilsugæzlustöðva, sem ekki er af húsnæði og húsbúnaði sérfræðinga utan sjúkrahúsa. Hinir síðarnefndu verða að sjá um sig sjálfir og borga það af eigin tekjum.

Samt sem áður getur heilbrigðisráðuneytið haft gildar ástæður til að ætla, að hagkvæmt sé að reyna að stýra viðskiptum sjúklinga frá sérfræðingum til heilsugæzlustöðva. Þar með væri stefnt að því, að sem flest mál yrðu afgreidd á frumstigi og án aðildar sérfræðinga.

Þetta má gera með því að breyta kostnaðarhlutfalli ríkisins, þannig að gert sé ódýrara fyrir fólk að fara til heilsugæzlustöðva en til sérfræðinga utan sjúkrahúsa, en ganga ekki svo langt að neita að taka nokkurn þátt í kostnaðinum, þegar fólk fer beint til sérfræðinga.

Um leið og fólk er hvatt til að fara heldur til heimilislækna en til sérfræðinga utan sjúkrahúsa væri einnig æskilegt að hvetja fólk til að nota fremur ódýra þjónustu sérfræðinga utan sjúkrahúsa en dýra þjónustu sjúkrahúsa, ef mál eru ekki svo flókin, að þau kosti legu.

Með mildri stýringu af þessu tagi getur heilbrigðisráðuneytið sparað ríkinu 100 milljónir króna og náð þannig þeim árangri, sem stefnt er að með nýju reglugerðinni. Sá árangur mundi líka nást í raun, en ekki vera ímyndaður eins og árangur tilvísanakerfisins.

Ef hægt er að komast að niðurstöðu, sem friður ríkir um, losnar ríkið við þann kostnaðarsama vanda, að þjónusta sérfræðinga utan sjúkrahúsa flyzt inn á sjúkrahúsin. Sá vandi mun án efa leiða til þeirra aukaverkana, að ríkið fari að rukka meira fyrir þjónustu sjúkrahúsa.

Heilbrigðisráðuneytið gæti lært mikið af stýritækjum fjármálaheimsins. Þar eru smávægilegar tilhliðranir á vöxtum notaðar til að halda jafnvægi á markaði. Á sama hátt væri eðlilegt að nota verðbreytingar í stað kúvendinga til mildrar stýringar á heilbrigðisþjónustu.

Heilbrigðisráðuneytið er ekki þekkt að mikilli þekkingu á sviðum hagstjórnar og markaðsmála. Yfirstjórn þess hefur þvert á móti töluvert verið í fréttum vegna óstjórnar og minnisleysis. Það magnar efasemdir um, að reglugerðir, sem þar verða til, séu fyllilega nothæfar.

Enn er tími til að víkja frá einstefnu reglugerðar ráðuneytisins og taka upp markaðsvæna verðstýringu, sem heldur sæmilegum vinnufriði í heilbrigðisþjónustunni.

Jónas Kristjánsson

DV

Íslenzka ríkið og embættismenn þess munu halda áfram að tapa málum fyrir fjölþjóðlegum mannréttindadómstólum, ef illa unnið og afleitt afturhaldsfrumvarp formanna allra þingflokka um nýjan mannréttindakafla stjórnarskrárinnar verður samþykkt á Alþingi.

Einn höfunda frumvarpsins er hæstaréttardómari, sem var ráðgjafi íslenzka ríkisins, þegar það fór hrakförina fyrir mannréttindadómstóli Evrópu í máli, sem rithöfundurinn Þorgeir Þorgeirson sótti með góðum árangri. Ríkisvaldið virðist ekkert hafa lært af því.

Það er hart aðgöngu, að embættismenn ríkisins og forustumenn stjórnmálaflokkanna hyggjast gefa þjóðinni stjórnarskrárkafla, sem í ýmsum atriðum stendur að baki þeirri stjórnarskrá, sem danskur kóngur gaf Íslendingum að þeim forspurðum fyrir meira en heilli öld.

Ákvæði frumvarpsins um tjáningarfrelsi eru hlaðin undantekningum í anda íslenzkrar embættismannastéttar. Þau minna á hliðstæð undanbrögð í nokkrum frumvörpum um aðgang að opinberum upplýsingum. Þau frumvörp hafa sem betur fer ekki náð fram að ganga.

Aðferð frumvarpshöfundanna er svipuð og höfunda frumvarpanna um upplýsingaskyldu stjórnvalda. Fyrst eru sett fram ákvæði í samræmi við alþjóðlegar hefðir. Í næstu grein eru þau dregin til baka með undantekningarákvæðum, sem yfirvöld geta túlkað sér í hag.

Amnesty International hefur sent stjórnarskrárnefnd Alþingis umsögn um frumvarpið að mannréttindakaflanum. Í umsögninni segir, að frumvarpið standist ekki alþjóðlegar kröfur í veigamiklum atriðum og sé ekki í samræmi við skyldur, sem Ísland hefur tekið á sig.

Virðing Íslands á alþjóðlegum vettvangi hefur beðið hnekki af smíði þessa frumvarps. Það er forkastanlegt, að alþjóðasamtök, sem hafa öðlast frægð af verndun lítilmagnans fyrir harðstjórum þriðja heimsins, skuli þurfa að taka íslenzka ríkið á hné sér til rassskellingar.

Athugasemdir Amnesty eru svo fjölþættar, að tæpast stendur steinn yfir steini í frumvarpinu. Þar vantar ákvæði um mannréttindi á tímum neyðarástands, um mannréttindi flóttamanna og ákvæði um bann við illri meðferð af hálfu lögreglu, sem dæmi hafa verið um.

Amnesty gagnrýnir líka ófullnægjandi ákvæði um tjáningarfrelsi. Sú gagnrýni fer saman við gagnrýni af hálfu nýstofnaðs Málfrelsissjóðs, sem rithöfundar og listamenn hafa stofnað til að berjast fyrir umbótum á lögum um málfrelsi, prentfrelsi og tjáningarfrelsi.

Verzlunarráð Íslands hefur lagzt á sveif með Amnesty og Málfrelsissjóði og raunar fleiri aðilum, svo sem Lögmannafélagi Íslands, til varnar tjáningarfrelsi. Bendir ráðið á, að ýmis takmarkandi atriði í frumvarpinu séu ekki í samræmi við Mannréttindasáttmála Evrópu.

Allt er, þegar þrennt er. Alþingi Íslendinga hefur í þrígang orðið sér til minnkunar með efnisrýrum montsamþykktum um þjóðargjöf. Eitt sinn gaf Alþingi fræ og áburð á hálendið, en kindur átu síðan gjöfina. Næst gaf Alþingi þjóðarbókhlöðu með langvinnum harmkvælum.

Í þetta skipti gleymdu ráðamenn Alþingis að undirbúa nógu vel hálfrar aldar afmæli lýðveldisins. Þeir ætluðu að bjarga Alþingi fyrir horn með sérstökum auka- og afmælisfundi á Þingvöllum, þar sem samþykkt var að láta smíða nýjan mannréttindakafla í stjórnarskrána.

Embættismönnum hefur fatazt smíðin hrapallega. Og formenn þingflokkanna sitja uppi sem hverjir aðrir aular með afturhaldsfrumvarp, sem bezt er, að fái hægt andlát.

Jónas Kristjánsson

DV

Skýrsla Samkeppnisstofnunar um stjórnunar- og eignatengsl í atvinnulífinu skýtur tölulegum grunni undir umræðuna um kolkrabbann. Hún sýnir samtvinnað fjármálaveldi umhverfis ráðamenn Eimskipafélagsins, Sjóvá-Almennra, Skeljungs og Flugleiða.

Höfuðfyrirtæki kolkrabbans eiga hlutafé hvert í öðru og ráðamenn hvers þeirra sitja í stjórnum hinna. Í kringum þau eru önnur fyrirtæki, sem eru að hluta í eigu höfuðfyrirtækjanna og sækja þangað stjórnarmenn. Þetta er allt kortlagt í skýrslu Samkeppnisstofnunar.

Hitt stóra aflið er ekki nema svipur af fornri frægð. Það er smokkfiskurinn, sem felur í sér leifar veldis Sambands íslenzkra samvinnufélaga. Þungamiðja hans er í Olíufélaginu og Vátryggingafélaginu og aðrar helztu birtingarmyndir í Samskipum og Íslenzkum sjávarafurðum.

Minna fer fyrir öðrum valdamiðjum fjármálaheimsins. Landsbanki Íslands hefur fært út kvíarnar með yfirtöku ýmissa fyrirtækja, sem hafa farið halloka í lífsbaráttunni. Og Lífeyrissjóður verzlunarmanna hefur verið iðinn við að kaupa smáhluti í öflugum fyrirtækjum.

Fyrrum var jafnvægi milli kolkrabbans og smokkfisksins. Þá réðu oft ríkjum helmingaskiptastjórnir Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks. Þær gættu hagsmuna stórfyrirtækjanna og notuðu miðstýringu og skömmtunarvald ríkisins óspart í þágu þeirra sameiginlega.

Í þá daga skipti til dæmis meira máli að fá að vita um gengislækkun með dags fyrirvara heldur en að hafa góð tök á sjálfum rekstrinum. Með hægfara opnun þjóðfélagsins minnkuðu forréttindin. Og verðtrygging fjárskuldbindinga varð til þess, að Sambandið féll í valinn.

Kolkrabbinn lagaði sig betur að breyttum aðstæðum og sat að lokum einn eftir með yfirburðastöðu í peningaheiminum. Þegar forréttindin minnkuðu, notaði hann heljartök sín á markaðinum til að mynda einokun eða fáokun eftir aðstæðum og hindra viðgang nýrra aðila.

Í samgöngum hafa Eimskip og Flugleiðir nánast einokun, hvort á sínu sviði, og Flugleiðir þar á ofan í ferðaþjónustu. Olíufélögin þrjú mynda fáokun á sínu sviði og sömuleiðis tvö tryggingafélögin stóru. Þessi fáokun á sér einnig hliðstæðu í bankakerfinu og í útflutningi á freðfiski.

Með ýmsum hætti, einkum með ítökum í stjórnmálum og bönkum, hefur kolkrabbanum, oftast einum sér og stundum í fáokun með leifum smokkfisksins, tekizt að bægja frá innlendri samkeppni, sem hefur látið á sér bæra af vanefnum, einkum í millilandasamgöngum.

Með aukinni þátttöku landsins í alþjóðlegum viðskiptasamkundum hefur ný hætta steðjað að yfirburðastöðu kolkrabbans í þjóðlífinu. Það er samkeppni af hálfu erlendra aðila, sem hafa margfalt meira bolmagn en hinir innlendu aðilar, sem hafa att kappi við kolkrabbann.

Þannig geta Flugleiðir ekki lengur einokað vöruafgreiðslu á Keflavíkurvelli og komið þannig óbeint í veg fyrir erlenda samkeppni. Um síðir verða stjórnvöld líka neydd til að afnema einokun félagsins á farþegaflugi. Erlend olíu- og tryggingafélög eru einnig komin á stjá.

Einstök bæjarfélög, með Reykjavík í broddi fylkingar, geta flýtt fyrir hruni einokunar og fáokunar með því að veita nýjum aðilum hafnaraðstöðu og aðrar lóðir til umsvifa. Aðstaða kolkrabbans til að hindra þetta hefur farið versnandi að undanförnu og mun versna enn.

Við sleppum síðan undan oki kolkrabbans, þegar erlendir bankar stofna hér útibú með eðlilegum viðskiptaháttum. Það verður upphaf að endalokum kolkrabbans.

Jónas Kristjánsson

DV

Mörkin eru óljós milli spillingar, fyrirgreiðslu og góðvildar. Sumpart eru þetta þrjú orð yfir sama málið. Orðamunurinn lýsir fyrst og fremst misjöfnum sjónarhóli fólks. Þetta hefur til dæmis komið vel fram í opinberri umræðu um pólitísk ágreiningsefni í Hafnarfirði.

Fyrrverandi bæjarstjóri Hafnarfjarðar og félagsráðherra naut mikils stuðnings í prófkjöri Alþýðuflokksins, þótt hann næði ekki efsta sætinu, sem hann sóttist eftir. Í prófkjörsbaráttunni birtust um hann greinar stuðningsmanna, þar sem meðal annars var lýst góðvild hans.

Góðvild lýsir sér meðal annars í greiðasemi við náungann. Þessi góðvild eða greiðasemi er yfirleitt meira eða minna sértæk. Hún beinist einkum að þeim, sem næst standa og bezt sjást, af því að þörf þeirra er ljósari en hinna, sem fjær standa og sjást illa eða alls ekki.

Góðvild og greiðasemi eru hornsteinar í frumstæðu þjóðfélagi, þar sem réttur og velferð hefur ekki náð því stigi, sem er í auðugustu ríkjum Vesturlanda. Ættin og hreppurinn voru eins konar tryggingafélag í hörðum heimi liðinna alda. Þannig þraukuðu forfeður okkar.

Nú á tímum hafa altækar aðgerðir að mestu leyst sértækar af hólmi. Lög og réttur ná í stórum dráttum jafnt til allra. Velferðin nær í stórum dráttum jafnt til allra. Við lifum í þjóðfélagi, sem telur höfuðhlutverk sitt að vera eins konar tryggingafélag fyrir lítilmagnann.

Ættin, vinirnir og hreppurinn skipta einstaklinginn miklu enn þann dag í dag. Þar gilda hinar sértæku aðgerðir áfram. Til stjórnmálamanna eru hins vegar gerðar þær kröfur í nútímanum, að þeir starfi fyrir heildina. Í raun eru þeir þó flestir á kafi í sértækum aðgerðum.

Hinir hörðustu líta á þetta sem góðvild sína og það gera líka margir fylgismenn þeirra. Þetta hefur verið áberandi í Alþýðuflokknum að undanförnu. Í öðrum tilvikum er fremur talað um fyrirgreiðslur og stjórnmálamenn tala jafnvel um sjálfa sig sem fyrirgreiðslumenn.

Þeir, sem standa næst góðviljuðum fyrirgreiðslumanni, fá svonefnda stóla, til dæmis sendiherraembætti. Í næsta hring fyrir utan fá menn stöður í ríkiskerfinu. Í þriðja hringnum fá menn svo sporslur, svo sem styrk hjá menntaráðherra eða íbúð hjá bæjarstjóra.

Fjölmiðlarnir hafa tilhneigingu til að tala um góðvilj-aðar fyrirgreiðslur ráðamanna sem spillingu. Fara þeir í því að vestrænni fyrirmynd frá útlöndum. Þar vita menn, að það, sem einn fær, fá hinir ekki. Þar er talin spilling að taka einn úr biðröðinni og þjónusta hann.

Mikill fjöldi manna er sömu skoðunar hér á landi. Þess vegna hafa fjölmiðlar nokkurn hljómgrunn, þegar þeir nefna dæmi um góðvild og fyrirgreiðslu og kalla þau spillingu. Af stuðningi kjósenda við fyrirgreiðslumenn stjórnmálanna má þó sjá, að þetta er umdeilt atriði.

Halldór Laxness lýsir þjóðarsál Íslendinga í Innansveitarkroniku og segir þar meðal annars: ,,Afturámóti klífa þeir þrítugan hamarinn til að verða við bænarstað vina og frænda, enda mundi landsbygð á Íslandi hafa lagst niður fyrir mörgum öldum ef eigi væri svo.” Dálæti margra Íslendinga á sértækum fyrirgreiðslum er arfur frá fyrri öldum, þegar hugarfar af því tagi var nauðsynlegt í lífsbaráttunni. Nú á tímum er þetta dálæti ekki lengur kostur, heldur dragbítur á vegferð þjóðarinnar inn í jafnréttis- og markaðsþjóðfélag nútímans.

Því færri sem nota orðin góðvild og fyrirgreiðslu og því fleiri sem nota orðið spillingu um hina umdeildu atburði, þeim mun lengra er þjóðin á veg komin.

Jónas Kristjánsson

DV

Þótt sjálfsagt hafi verið að greiða götu Irving Oil til eflingar samkeppni í olíu- og benzínsölu á Íslandi, er ekki jafn sjálfsagt að greiða götu nýs smásölufyrirtækis, sem hyggst skipta við eitt af fyrirtækjunum þremur, er hingað til hafa einokað olíu- og benzínverzlun í landinu.

Skeljungur hefur þegar nægar lóðir á Reykjavíkursvæðinu, alveg eins og Olíufélagið og Olíuverzlunin. Ekkert þessara félaga þarf nýjar lóðir næstu árin. Ef hægt er að útvega nýjar lóðir undir benzínstöðvar eiga þær að fara til nýrra félaga utan einokunarhringsins.

Ef Hagkaup og Bónus fá aðstöðu til að selja benzín í samvinnu við þriðjunginn af þríhöfða þursi olíuverzlunarinnar, verður að reyna að tryggja, að það sé ekki dulbúin leið til að fjölga benzínstöðvum þursins með því að hagnýta velvilja í garð neytendavænna kaupmanna.

Slík benzínsala má vera á lóðum, sem hin vinsælu verzlunarfyrirtæki hafa til sinna starfa, en ekki á nýjum lóðum, sem síðan rynnu smám saman til olíufélagsins, er stendur að baki framtakinu. Reykjavíkurborg þarf að gæta þess, að neytendur verði ekki gabbaðir.

Benzínnotendur munu ekki njóta ávaxta af samkeppni fyrr en rofin hafa verið tök hins þríhöfða þurs á benzínmarkaðnum. Áratuga reynsla er fyrir því, að íslenzku olíufélögin hafa rekið sameiginlega og lengst af ríkisverndaða einokun gegn hagsmunum fólksins í landinu.

Við þurfum fleiri en þrjú olíufélög í landinu alveg eins og við höfum fleiri en þrjá fréttamiðla. Við þurfum líka fleiri en tvö stór tryggingafélög og fleiri en þrjá banka. Ekki síður þurfum við fleiri en eitt stórt skipafélag og eitt stórt flugfélag. Við þurfum frelsi frá kolkrabba.

Reynslan sýnir, að innlendir aðilar hafa í flestum tilvikum ekki bolmagn til að ráðast gegn einokunar- og fáokunarfyrirtækjum landsins. Til þess að frjáls verzlun fái að njóta sín hér á landi þurfum við að greiða götu erlendra kaupmanna á borð við Irving Oil feðgana.

Með aðild okkar að fjölþjóðlegum viðskiptasamningum opnast leiðir til að rjúfa heljartök innlendra einokunar- og fáokunarfyrirtækja. Skandia er að reyna að gera það í tryggingum og Irving Oil í benzíni. Við þurfum að laða hingað fleiri slíka aðila og á fleiri sviðum.

Ríkisvaldið hefur löngum rekið velferðarkerfi einokunar- og fáokunarfyrirtækja og reynt að hindra erlenda samkeppni, til dæmis í flugi og flugafgreiðslu. Stærstu stjórnmálaflokkarnir tveir hafa lengst af verið reknir sem þjónustustofnanir kolkrabbans og smokkfisksins.

Reykjavíkurborg og nágrannabyggðir hennar leggja lóð á vogarskál viðskiptafrelsis með því að útvega aðstöðu fyrir nýja samkeppni að utan, óháða áratuga samráðum innlendrar fáokunar. Þetta gera sveitarfélögin með því að bjóða hafnaraðstöðu og verzlunarlóðir.

Hagkaup og Bónus hafa reynzt vera neytendavæn fyrirtæki og eru alls góðs makleg. En þau starfa saman og hafa á sínu sviði markaðshlutdeild, sem er yfir hættumörkum. Hún gæti valdið erfiðleikum, ef skipt yrði um ráðamenn og viðskiptastefnu í fyrirtækjunum.

Af öllum þessum ástæðum er eðlilegt að líta öðrum augum á benzínsmásölu Skeljungs, Hagkaups og Bónusar en á nýja samkeppni af hálfu Irving Oil, sem þarf nýjar lóðir til að geta farið af stað. Skeljungsafkvæmið getur athafnað sig á lóðum málsaðilanna þriggja.

Aðalatriðið er, að Reykjavíkurborg veiti nýjum aðilum nýjar lóðir, en ekki gömlum og grónum aðilum, hvort sem þeir eru undir eigin nafni eða í nýjum dulargervum.

Jónas Kristjánsson

DV