Fréttnæmi

Fréttir
Fréttnæmi

Áður var einfaldara að skilgreina fréttir. Þær fjölluðu þá um atburði. Fréttir voru bílslys, aflabrögð, eldsvoðar, blaðamannafundir, ræður, andlát. Þetta er það, sem nú á dögum eru kallaðar harðar fréttir.

Nú er málið flóknara. Til sögunnar hafa komið linar fréttir, sem sumar fjalla um breytingar eða ferli í samfélaginu, bakgrunn upplýsinga eða túlkun þeirra, ýmsar flækjur í stjórnsýslunni, breytt mynstur í lífi fólks, menntun og tryggingar.

Fólk í nútímanum vill styttra efni og minna af “vondum” fréttum. USA Today hafði forustu í litskrúðugri og bjartsýnni blaðamennsku. Aðrir fjölmiðlar hafa fylgt í kjölfarið. Læsi fólks hefur minnkað og notkunartölur hefðbundinna miðla hafa lækkað.

Ekki dugir lengur fyrir fjölmiðla að fylgjast með pólitíkinni. Fjölmiðlar eru fullir af efni um allar hliðar nútímans, þar á meðal um tísku, foreldrahlutverk, kvikmyndir og tónlist, hvernig fólki geti lifað lífinu í nútímanum.

Gildin, sem ákveða fréttnæmi:
1. Mikilvægi. (Flestar sögur)
2. Tímasetning.
3. Frægð málsaðila.
4. Nálægð við lesendur.
5. Spenna.
6. Tímabært mál.
7. Nauðsyn krefst birtingar.

Þegar blaðamaður er orðinn þjálfaður, hefur hann þessi atriði á tilfinningunni. Þjálfaðir blaðamenn þurfa ekki að fletta reglum eða kennslubókum til að átta sig á fréttagildi. Heilastormun er heppileg aðferð við að afla hugmynda um fréttir.

Við vitum, að sumt dregur áhuga að fjölmiðli. Veðrið er sígilt umræðuefni. Útvarpið lætur okkur hafa veðurfréttir á tíu mínútna fresti og dagblöðin leggja heila síðu undir veðurfréttir og veðurspá.

Við vitum ýmislegt um markhópa. Við vitum, að karlmenn undir 40 ára aldri eru markhópur íþróttafrétta. Við vitum, að helmingur þeirra, sem eru á bilinu 1834 ára, fá fréttir sínar af netinu og að þeir vilja fá þér þéttar og stuttar.

Thomas Griffith: “Blaðamennska er sagnfræði á hlaupum, svo tímabundin sagnfræði, að hægt er að taka þátt í henni, ekki bara skrifa hana, heldur hafa áhrif í leiðinni. Blaðamennska er sagnfræði, áður en allar staðreyndir eru komnar í hús.

Júlíus Caesar áttaði sig á, að Rómverjar þurftu daglegar fréttir af opinberum ákvörðunum, Acta Diurna. T’ang keisaraættin í Kína, 618906, gaf út fréttablað til embættismanna, handritað og prentað, til að segja þeim frá ákvörðunum.

Fyrirrennarar dagblaða voru handskrifuð fréttablöð með pólitískum og viðskiptalegum fréttum handa kaupsýslumönnum, gefin út í ýmsum borgum Evrópu á fyrri hluta 16. aldar, áður en prentvél Gutenberg kom til sögunnar.

Á 19. öld hafði prenttækni fleygt fram og dagblöð náðu til mikils fjölda fólks með lækkuðu verði og æsifréttum. Penníblöðin komu til sögunnar upp úr 1830 og þá var farið að skilgreina fréttir á svipaðan hátt og nú á tímum.

Joseph Pulitzer átti dagblöð í St.Louis og New York, sem gáfu lesendum það, sem talið var að þeir vildu fá, æsifréttir og greinar. Þeim var einnig beitt gegn einokunarmyndun stórra fyrirtækja. Pulitzer mælti fyrir, sem hér segir:

“Berjist alltaf fyrir framförum og endurbótum, þolið aldrei rangindi eða spillingu, berjist alltaf gegn lýðskrumurum, tilheyrið aldrei neinum flokki, verið alltaf á móti forréttindastéttum og þjófum í stétt embættismanna.

Látið aldrei skorta samúð með hinum fátæku, verið alltaf fylgjandi velferð fólks, sættið ykkur aldrei við að prenta bara fréttir, verið alltaf róttækt sjálfstæðir, verið aldrei hræddir við að ráðast gegn rangindum auðstéttanna.”

Nú á tímum er efni blaða svipað og hjá Pulitzer, blanda af upplýsingum, skemmtun og almannaþjónustu. Mikill hluti upplýsinganna fjallaði um sex, peninga og glæpi, rétt eins og Acta Diurna fyrir 2000 árum, sem líka var með glæpi og æsifréttir.

Av Westin hjá ABC sagði, að fólk vildi einkum vita, hvort heimurinn væri öruggur, hvort heimili þess og fjölskylda væru örugg, hvort eitthvað hafi gerst síðustu 24 tímana, sem breyti því. Hvort veski fólks sé öruggt.

Upp úr 1990 fór að koma meira af efni, sem talið var lesendavænt, leiðbeiningar um megrun, barnauppeldi, fjárfestingar almennings. Þetta var gert til að færa fjölmiðlana nær miðstéttunum, sem voru orðnar helsti markhópur auglýsenda.

Hvert sem efnið var, þá var skilgreiningin óbreytt: Frétt er upplýsing um frávik frá eðlilegum gangi tilverunnar, truflun á væntingum. Frétt er upplýsing, sem fólk getur notað til að taka skynsamlegar ákvarðanir um líf sitt og tilveru.

Átta atriði stjórna fréttnæmi:
1) Mikilvægi.
2) Tímabærni.
3) Frægð.
4) Nálægð.
5) Spenna.
6) Þroski máls.
7) Nauðsyn.
8) Óvenja.

MIKILVÆG eru mál, sem varða marga miklu. David Willman hjá Los Angeles Times fann sjö lyf í notkun, sem samtals höfðu orðið meira en þúsund manns að bana. Þau höfðu verið leyfð þrátt fyrir aðvaranir sérfræðinga.

TÍMABÆR eru mál, sem eru ný eða nýleg. Útvarpsfréttir eru lesnar í nútíð. Flestar fréttir í blöðum nota orðin “í dag”. Fréttnæmi minnkar með aldri frétta. André Gide sagði blaðamennsku vera “allt sem verður minna áhugavert á morgun”.

Tímabærni er mikilvæg í lýðræði. Fólk þarf að vita, hvað ráðamenn eru að bralla eins fljótt og auðið er, svo að það geti metið í tæka tíð, hvert ráðamenn eru að fara. Auðveldara er fyrir fólk að losa sig við spillta eða lata embættismenn.

Auglýsingar verða að birtast strax og vörurnar eru tilbúnar, af því að almenn viðskipti byggjast á að losna fljótt við lager. Hagsmunir margra aðila felast í, að fréttir og auglýsingar berist fólki sem allra fyrst.

FRÆGÐ felur í sér vel þekkt fólk og stofnanir. Því frægari, því meiri saga. Nöfn og myndir af fólki eru fréttir. Réttarhöldin yfir O.J. Simpson og framhjáhald Bill Clinton voru helstu fréttir velflestra fjölmiðla á sínum tíma.

NÁLÆGÐ felur í sér, að atburðir, sem eru landfræðilega eða tilfinningalega nær okkur en aðrir atburðir, eru fréttnæmari en aðrir atburðir. Ef 42 dóu í flugslysi í Andesfjöllum og einn þeirra var frá Akureyri, fjallar fréttin þar um þann.

SPENNA og stríð hafa verið fréttaefni frá örófi alda. Mannkynssagan er nánast samfelld saga stríðs og togstreitu. Nú á dögum er blaðamennska torg, þar sem ræða má ágreiningsefni milli fólks og hópa og stuðla að lausn þessara ágreiningsefna.

Skyndilega ÞROSKAST mál, sem hefur kraumað undir niðri um skeið. Þegar Johnson forseti hóf “herferð gegn fátækt” varð fátækt umræðuefni, þótt lítið hafi verið talað um hana áður og einnig lítið á eftir.

Það ÓVENJULEGA er það, sem víkur frá væntingum, er öðru vísi en reynsla okkar af venjulegu lífi. Þegar Lorena Bobbitt skar tippið af manni sínum, var það stór frétt í öllum miðlum. Um leið minnti málið á viðbrögð gegn ofbeldi í heimahúsum.

Myndin af manninum, sem stóð einn fyrir framan röð af skriðdrekum á Torgi hins himneska friðar og ávítaði hermenn fyrir að drepa fólk, var einstök í sinni röð og birtist í öllum fjölmiðlum. Hún var tákn um litla manninn gegn ofureflinu.

NAUÐSYN er sjöundi liðurinn í mati á fréttnæmi. Hinir fyrri sex fjölluðu um atburði og mál, sem komu upp í samfélaginu, en þetta er liður, sem kemur upp hjá blaðamanninum. Hann hefur uppgötvað eitthvað, sem hann verður að segja fólki frá.

National Public Radio upplýsti um lélega þjónustu og enga þjónustu, sem veitt var þeim, sem ekki höfðu sjúkratryggingar. Boston Globe kom upp um barnaníð kaþólskra presta og leiddi til rannsókna blaða í öðrum landshlutum á sama efni.

WTVFTV sjónvarpsstöðin upplýsti, að ríkið lét vildarvini sína fá verk án útboðs, einkum fyrirtæki tengd ríkisstjóranum. Stöðin var hökkuð niður fyrir óábyrga fréttamennsku, en fyrir rest urðu FBI og skattayfirvöld að hefja eigin rannsókn.

Sameiginlegt er með mörgum þessara dæma um sögur í bandarískum fjölmiðlum, að blaðamenn grófu sig niður í aðstæður, sem annars vegar koma niður á venjulegu fólki og hins vegar lenda ekki hversdagslega í smásjá fjölmiðlanna.

Heidi Evans hjá Daily News frétti af færibandi fóstureyðinga á einkastofnun. Hún fór þangað og var á augabragði úrskurðuð með fóstri. Daginn eftir fór hún með sýni úr þvagi karlmanns og fékk aftur úrskurð um, að hann væri með fóstur.

Í NorðurKarólinu hlustaði ríkisstjórinn ekki á fréttir af ástandi geðsjúkrahúsa, ekki heldur þingið. Ekki fyrr en Charlotte Observer var búið að birta 30 sögur, sem sýndu, að 34 geðsjúkir hefðu dáið í undarlegum kringumstæðum.

Times Union í Albany gerði rannsókn á vötnum í Adirondacks Park og fann út, að 500 af 2800 vötnum garðsins voru orðin alveg dauð, þar þreifst ekkert líf, allt vegna mengunar af mannavöldum.

Ofangreindar sögur tengjast því, að atriði í kerfinu virkaði ekki. Með aukinni kerfisvæðingu tilverunnar, þarf að endurskilgreina hvað sé fréttnæmt. Miðlarnir verða að gefa sér meiri tíma til að spyrja, hvernig kerfin þjóni fólki.

Rannsóknablaðamennska er ekki glamúrstarf, segir Phil Williams. “Það eru langir klukkutímar af leiðindum, hvort sem maður er að saxa niður gagnabanka, leita í skjalabunkum eða fela sig í bílnum klukkustundum saman án þess að komast á klósett.”

Sjá nánar:
Melvin Mencher
News Reporting and Writing
10th Edition 2006

Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008

Hlé