Forgöngumenn

Rannsóknir
Forgöngumenn

Mig langar til að segja ykkur frá nokkrum greinum úr Tell Me No Lies, þar sem fjallað er um ýmsar frægustu rannsóknafréttir í sögu blaðamennskunnar. Ég stikla á stóru í nokkrum greinum, en bókin er á safni skólans. Aðferðir höfundanna eru af ýmsu tagi.

Þetta er ekki kennslubók í rannsóknablaðamennsku og fjallar lítið um aðferðafræði hennar. Hún er fyrst og fremst skrifuð til að vekja athygli á áhrifum hennar. Hún er að þvi leyti gagnleg, að hún minnir á atvik í sögu rannsókna.

Flestir höfundanna í þessari bók hafa ekki látið sér nægja að skrifa greinar eða gera þætti, heldur hafa þeir líka skrifað bækur. Þeir hafa sjálfsagt flestir þeirra mestar tekjur af sölu bóka, sem vakið hafa mikla athygli.

Til dæmis hefur Bob Woodward skrifað ótal bækur, nú síðast eina um stjórnarfar George W. Bush, “State of Denial”. Slíkar bækur seljast yfirleitt í töluverðu upplagi.

Martha Gellhorn
Dachau, 1945
Blaðamaður á vettvangi.

Gellhorn hefur komið víða við á ferli sínum, skrifar um örlög almennings í verkfallsbæjum í Wales, í sprengdum bæjum í Írak og í þorpum í Panama. Á síðasta staðnum gekk hún hús úr húsi og fann út, hve mörg voru fórnardýr Noriega.

Í bókinni er grein um komu hennar til útrýmingarbúðanna í Dachau strax eftir uppgjöf Þjóðverja. Hún tók viðtöl við lækna, prest og önnur vitni að stríðsglæpum nasista og lýsir ömurlegum aðstæðum í búðunum.

Wilfred Burchett
The Atomic Plague, 1945
Blaðamaður á vettvangi.

Burchett er ástralskur blaðamaður, sem í lok seinna stríðsins vék sér undan opinberri uppgjöf Japans og fór í staðinn til Hiroshima. Þar sá hann eyðileggingu af völdum kjarnorkusprengjunnar og komst að raun um, að fólk var að deyja úr geislun.

Hernámsyfirvöld neituðu nákvæmum upplýsingum hans um fjöldadauða fólks af völdum geislunar og Hiroshima var lokað fyrir blaðamönnum. Grein hans slapp þó gegnum ritskoðunina og birtist í Daily Express. Fréttin um geislun reyndist rétt.

Edward R. Murrow
The Menace of McCarthyism, 1947-1954
Blaðamaður hengir mann í eigin orðum hans.

Murrow var umsjónarmaður fréttaskýringaþáttarins See It Now. Einn þátturinn fjallaði um nornaveiðar McCarthy gegn meintum kommúnistum. Hann var byggður upp á tilvitnunum í nornaveiðarann, sem opinberuðu þversagnir í hans eigin orðum.

James Cameron
Through the Looking-Glass, 1966
Blaðamaður á hinum staðnum í stríði.

Cameron var fyrsti vestræni blaðamaðurinn, sem komst til Hanoi og gat flutt fréttir af Víetnamstríðinu frá þeim sjónarhóli. Hann lýsti allt öðru vísi stríði en því, sem starfsbræður hans í Saigon lýstu og var kallaður landráðamaður.

Hann lýsti gangi lífsins í NorðurVíetnam og skýrði, hvers vegna Bandaríkin mundu ekki geta unnið stríðið. Það væri ekki styrjöld kommúnista, heldur frelsisstríð fyrrverandi nýlendu. Bandarískar loftárásir á fólk stöppuðu í það stálinu. (Ath. J.Simpson)

Seymour M. Hersh
The Massacre at My Lai, 1970
Blaðamaður tekur viðtöl við alla.

Hersh er þekktasti rannsóknablaðamaður heims, kom upp um fjöldamorðin í My Lai, varð síðan blaðamaður við New York Times, þar sem hann ljóstraði upp um fjölmörg hneyksli af ýmsu tagi, var til dæmis fyrstur til að segja frá segulböndum Nixons.

Hersh kom líka upp um leynilegar loftárásir Bandaríkjanna á Kampútseu, njósnir leyniþjónustunnar CIA í Bandaríkjunum, lykilatriði í Watergatemálinu og forustu CIA og Henry Kissinger í blóðugri valdatöku Pinochet í Chile.

Hersh ferðaðist 50.000 mílur um Bandaríkin þver og endilöng til að ná viðtölum við bandaríska hermenn, sem höfðu tekið þátt í fjöldamorðunum í My Lai. Á þeim viðtölum byggði hann lýsingu á glæpnum frá einni klukkustund til annarrar.

Í textanum byggir hann upp heildstæða mynd af orgíu bandarískra hermanna, sem gengu hús úr húsi til að myrða gamalmenni, konur og kornabörn. Lýsing hans sýnir um leið, að þetta var ekki einstakt tilvik, heldur partur af hversdagsleikanum.

Günther Wallraff
Ganz unten, 1985
Blaðamaður dulbýst.

Wallraff er þekktasti rannsóknablaðamaður Þýskalands. Hans aðferð er að dulbúa sig og fá vinnu hjá fyrirtækjum, sem hann er að rannsaka. Hann skrifaði bók um Bild Zeitung og aðra bók um vinnuskilyrði erlendra farandverkamanna hjá Thyssen.

Greinin í bókinni fjallar um vinnu hans á vegum starfsmannaleigu hjá Thyssen. Hann segir frá kynþáttahatri og alls konar öðrum hremmingum, sem hann varð fyrir, svo og heilsuspillandi vinnu í asbestryki. Bók hans um það vakti heimsathygli.

Brian Toohey & Marian Wilkinson
The Timor Papers, 1987
Blaðamenn komast yfir leyniskjöl.

Toohey og Wilkinson fengu bandarísk leynigögn, þar á meðal daglega fréttabréfið, sem forseti Bandaríkjanna fékk frá leyniþjónustunni CIA. Ekki kemur fram, hvernig þau náðu gögnunum, þar sem fjallað er um innrás Indónesíu á AusturTimor 1975.

Í greininni er fjallað um feril málsins frá því að Indónesía byrjar að undirbúa innrásina, viðbrögð stjórnvalda í Bandaríkjunum og Ástralíu og um samstarf þeirra um að láta þessa vitneskju fram hjá sér fara og gera ekkert í málinu.

Paul Foot
The Great Lockerbie Whitwwash, 1989-2001
Blaðamaður birtir lekann.

Paul Foot var þekktur rannsóknablaðamaður í Bretlandi. Hann skrifaði margar uppljóstranir um Lockerbieflugslysið, þar sem farþegavél var sprengd yfir Skotlandi. Hann skrifaði fyrst í Daily Mirror og síðan í skopritið Private Eye.

Foot benti á misræmi í skjölum og yfirlýsingum stjórnvalda, sem kenndu libískum manni um hryðjuverkið. Foot var eini blaðamaðurinn, sem nennti að sitja undir öllum málarekstrinum. Fréttir hans komu stjórnkerfinu hvað eftir annað í uppnám.

Foot sýndi fram á, að bresk og bandarísk stjórnvöld vissu, hvernig slysið varð og hver bæri ábyrgð á því. Bandarískir sendiráðsmenn voru látnir hætta við ferð með fluginu, en ekki almenningur. CIA leitaði í brakinu að tveimur leynikössum.

Bandarísk skjöl sýna fram á þetta, en hins vegar hefur aldrei verið upplýst, hvernig stóð á slysinu. Að því leyti hefur Lockerbie aldrei náð eins langt og önnur fræg rannsóknamál fjölmiðlasögunnar, eins og til dæmis Wategate.
Lykilatriðið hefur ekki lekið enn.

Robert Fisk
Terrorists, 1990-2001
Blaðamaður skoðar vegsummerki.

Robert Fisk var í Beirut, þegar her Ísraels kom til borgarinnar og hleypti morðsveitum kristinna falangista inn í flóttamannabúðirnar í Sabra og Chatila að undirlagi Ariel Sharon, sem síðar varð forsætisráðherra Ísraels.

Fisk var ásamt tveimur öðrum blaðamönnum fyrstur til að koma í búðirnar, þegar falangistarnir voru búnir að drepa þar alla, konur, börn og gamalmenni. Hann komst að þessu, honum fannst skrítin nálykt í loftinu, er hann ók hjá hverfinu.

Fisk var fréttaritari The Times og kom upplýsingum um þetta til blaðsins. Hann vakti athygli á, að þarna var um að ræða fjöldamorð, sem minntu á fjöldamorð á gyðingum í síðari heimsstyrjöldinni. Ísraelski herinn vaktaði fjöldamorðin.

Amira Hass
Under Siege, 1996
Blaðamaður býr hjá viðfangsefninu.

Amira Haas er blaðamaður ísraelska blaðsins Ha’aretz og hefur þá sérgrein að segja frá lífi og þjáningum fólks í Palestínu. Hún bjó í þrjú ár meðal þeirra á Gazasvæðinu og lýsir örlögum þeirra í bókinni “Drinking the Sea at Gaza.”

Haas kortleggur þar, hvernig fólki er neitað um grundvallarréttindi, hvernig ríkið í Ísrael skipuleggur morð á fólki, hvernig Palestínumenn bregðast við. Segir frá “collective punishment”, þar sem ættingjum er refsað fyrir gerðir annarra.

Phillip Knightley
The Thalidomide Scandal: Where We Went Wrong, 1997
Blaðamenn ofsóttir með lögbanni.

Sunday Times birti greinaflokka um thalidomide, lyfið, sem leiddi til fæðingar vanskapaðra barna. Upp úr greinunum skrifuðu nokkrir starfsmenn blaðsins bókina: “Suffer the Children: The Story of Thalidomide”. (Harold Evans)

Mikil áhersla var lögð á að hindra birtingu greinanna. Sett var lögbann á þær, sem síðan var hrundið af Evrópudómstólnum. Distillers, fyrirtækið, sem seldi lyfið, fann út, hver hefði lekið upplýsingum til blaðsins, og elti hann líka.

Á endanum urðu almenn mótmæli í Bretlandi, fyrirtæki tóku vörur frá Distillers úr sölu. Fyrirtækið gafst upp og greiddi vansköpuðu börnunum miklar skaðabætur. Þetta er saga um, hvernig hægt er með lögbanni að trufla rannsóknablaðamennsku.

Anna Politkovskaya
Chechnya: A Dirty War, 1999-2002
Blaðamaður sem stríðsfréttaritari.

Politkovskaya var eini rússneski blaðamaðurinn, sem skýrði frá þjáningum fólks í Tsjetsjeníu undir hernámi Rússa. Hún skrifaði í óháða blaðið Novaya gazeta og mátti sæta margvíslegum hótunum. Hún kom upp um rússneska pyndingarstöð.

Hún birtir bréf hermanna og viðtöl við fólk. Hún birtir nafnalista yfir horfið fólk. Hún lýsir því, hvernig henni var falið að hitta hryðjuverkamenn, sem tekið höfðu Dubrovka-leikhúsið herskildi, til að reyna að hjálpa gíslum þeirra.

Linda Melvern
A People Betrayed, 2000
Blaðamaður skoðar gögn.

Melvern kortlagði upphaf þjóðarmorðsins í Rúanda og sýnir fram á, hvernig Boutros-Gali, framkvæmdastjóri Sameinuðu þjóðanna, kom í veg fyrir, að liðsveitir Sameinuðu þjóðanna í Rúanda fengju að skiptu sér af málinu í tæka tíð.

Sjálft þjóðarmorðið var ekkert leynilegt, því var útvarpað jafnóðum. Minna var vitað um afskipti Sameinuðu þjóðanna og öryggisráðs þess af málinu. Skýrsla, sem gerð var um það tæpu ári síðar, beinir sökinni að öllum þessum aðilum.

Greg Palast
How to Steal the Presidency and Get Away with It, 2000-2001
Blaðamaður rannsakar skjöl.

Palast sýndi, að 50.000 manns höfðu verið tekin af kjörskrá í Florida fyrir forsetakosningarnar 2000, þar sem Bush vann Gore í Florida með 537 atkvæðum. Þetta var fólk, sem tekið hafði verið fast fyrir meint brot utan Florida.

Að miklu leyti var þetta fólk, sem ekkert hafði gert af sér. Þetta voru svartir Bandaríkjamenn, sem kannanir sýna, að jafnan kjósa demókrata. Grein Palast birtist í breska blaðinu Observer og vakti litla athygli bandarískra fjölmiðla.

Washington Post birti fréttina ekki fyrr en sjö mánuðum síðar og New York Times ekki fyrr en árið 2004, löngu eftir að Hæstiréttur Bandaríkjanna hafði úrskurðað, að úrslitin í Florida skyldu standa. Í greininni er lýst framvindu svindlsins.

Eric Schlosser
Fast Food Nation, 2001
Blaðamaður á vettvangi.

Schlosser fór í sláturhús í Bandaríkjunum, sem unnu fyrir ruslfæðisiðnaðinn, og lýsti aðstæðum þar og vinnubrögðum í bókinni: “Fast Food Nation”. Í kjölfarið hafa þrettán ríki í Bandaríkjunum sett hömlur á gagnrýni á matvælaiðnaðinn.

Sjá nánar: John Pilger, Tell Me No Lies, Investigative Journalism That Changed the World, 2005

Fair Use © Jónas Kristjánsson, 2008

Hlé