“Í þessum húsum, Bernhöftstorfunni og húsunum til beggja handa, semsagt húsaheildinni allri ofan Lækjargötunnar, á þjóðin hvað merkastan byggingararf í kaupstað á Íslandi … nú er svo komið, að í rauninni er engin slík húsaheild eða húsaröð til frá því um miðja síðustu öld nema þessi eina.”
Dagblaðið tekur undir þessi orð Þórs Magnússonar þjóðminjavarðar, sem hann flutti um síðustu helgi á ráðstefnu félagsins “Lífs og lands” um “Mann og borg”. Þau hljóta að vega mjög þungt, einnig í huga þeirra, sem ekki þykja húsin fögur.
Á ráðstefnunni voru flutt nokkur erindi um þessi hús og spönnuðu þau samanlagt viðfangsefnið einkar vel. Auk Þórs ræddi Sigurður Líndal prófessor um lagahlið húsafriðunarmála, Ólafur Davíðsson hagfræðingur um kostnaðarhliðina og Björn Bjarnason skrifstofustjóri um sjónarmið forsætisráðuneytisins, eiganda Bernhöftstorfunnar.
Samkvæmt húsafriðunarlögum geta tveir aðilar friðað hús eins og Bernhöftstorfuna. Annað hvort gerir menntamálaráðuneytið það eða borgarstjórn Reykjavíkur. Tillögur til þessara aðila um friðun koma frá sérstakri húsafriðunarnefnd.
Þessi nefnd hefur árum saman hvatt til friðunar Bernhöftstorfunnar. Hún hefur snúið sér til hvers menntamálaráðherrans og forsætisráðherrans á fætur öðrum. En árangurinn er nákvæmlega enginn.
Til skamms tíma voru húsin flest í góðri hirðu og velflest í notkun. En svo ákvað forsætisráðuneytið skyndilega að leysa málið með því að láta húsin grotna niður og eyðileggjast. Leigjendur voru reknir út, rafmagn og hiti tekin af.
Þessi stefna komst á skrið, þegar Ólafur Jóhannesson varð forsætisráðherra í fyrra skiptið. Æ síðan virðist afstaða ráðuneytisins hafa mótazt af mikilli óbeit Ólafs á Bernhöftstorfunni.
Enginn sómi er heldur að þætti Reykjavíkurborgar, sem gæti tekið frumkvæðið, ef hún vildi. Ráðamennirnir hafa tvístigið og hefur þar engin breyting orðið með nýjum herrum. Ræður þar mestu hræðslan við kostnaðinn.
Borgin óttast að þurfa að kaupa lóðirnar fyrir hundruð milljóna af ríkinu eða útvega því aðrar lóðir jafnverðmætar í borginni. Þess vegna vilja ráðamenn borgarinnar ýta frumkvæði friðunarinnar frá sér og til ríkisins.
Sama tvískinnungs gætir hjá menntamálaráðherra. Hann óttast, að friðun af hans hálfu þýði, að ríkið tapi verðmætum lóðum í miðborg Reykjavíkur. Þessi togstreita virðist orðin óleysanleg.
Um leið vinnur tíminn gegn friðun. Smám saman hrakar húsunum. Eitt er þegar hálfhrunið. En þjóðminjavörður sagði þó á ráðstefnunni, að seint færu þau svo illa, að þeim mætti ekki bjarga, ef vilji væri. Séð hefði hann annað eins.
Kannski hefur forsætisráðherra óviljandi fært friðunarmönnum nýtt vopn, með bréfi til borgarinnar um, hvort hún hafi nokkuð við það að athuga, að ríkið láti hreinsa “brunarústir” norðan Gimlis.
Með þessu er ráðuneyti hans að gefa í skyn, að þessi hluti torfunnar falli ekki undir hugtakið “hús” og megi því hreinsa án afskipta byggingarnefndar borgarinnar og húsafriðunarnefndar.
En þjóðminjavörður gæti þá tekið ríkið á orðinu. Ef húsið er rúst, fellur það undir valdsvið hans og hann getur friðað það sem fornminjar. Má því segja, að til sögunnar sé kominn þriðji aðilinn, sem geti tekið af skarið og leyst málið – hindrað þá þjóðareymd, að fyrsta húsið verði rifið.
Síðar gefst svo kannski tækifæri til að reka viðkomandi embættismenn fyrir þau embættisafglöp að láta þessa dýru eign ríkisins grotna niður.
Jónas Kristjánsson
Dagblaðið
