Hin opnu prófkjör sækja fremur hægt fram í stjórnmálunum hér á landi, þótt bæði Sjálfstæðisflokkurinn og Alþýðuflokkurinn hafi af þeim góða reynslu. Ýmis öfl innan allra stjórnmálaflokka hafa hag af því að þráast gegn prófkjörum.
Sú er skýringin á, að Morgunblaðið, Tíminn og Þjóðviljinn hafa allt á hornum sér, þegar minnzt er á opin prófkjör. Öll eru þessi blöð að gæta hagsmuna gæludrengja á vegum klíkna þeirra, sem í daglegu tali eru kallaðar flokkseigendafélög.
Gæludrengjunum þarf að troða inn á alþingi til að gæta hagsmuna flokkseigendafélaganna, t.d. til að rétta upp höndina með kaupum á Víðishússhræinu. Slíkum gæludrengjum má lauma inn á ópersónulega framboðslista.
Ef opin prófkjör eru hins vegar látin ráða skipan framboðslistanna, versnar hagur gæludrengja flokkseigendafélaganna. Flestir þeirra njóta lítillar hylli alþýðu manna og fara því í prófkjörum halloka fyrir þeim, sem fólk treystir betur.
Það er þetta, sem Morgunblaðið á í rauninni við, þegar það kvartar um, að kosningabarátta prófkjöranna sé svo hörð, að ekki sé unnt að fá ýmsa “ágætismenn” til þátttöku í þeim. Sumir gæludrengirnir þora alls ekki í prófkjörin.
Prófkjörin eru einmitt ágætur vettvangur fyrir ágætismenn utan flokksvélanna. Þau hafa komið til alþingis sjálfstæðum persónum, sem aldrei hefðu komizt þangað gegnum flokksvélarnar. Einmitt þessir menn hafa dregið úr værðarlegum eymdarsvip alþingis.
Ein mynd hagsmunanna, sem eru í húfi, er hinn sjúklegi ótti flokkseigendafélaganna við að missa stjórn á þingmönnum flokksins. Þessi ótti er ekki ástæðulaus, þótt varast beri að líta á opin prófkjör sem allra meina bót.
Ótti flokkseigendafélaganna kemur fram í aðvörunum um, að menn úr öðrum flokkum muni taka þátt í prófkjörunum og trufla þannig eðlilegan gang mála í flokknum. Þjóðviljinn bendir mjög á þetta atriði.
Samt hefur ekki borið á því í prófkjörum Sjálfstæðisflokksins á undanförnum árum, að kosið hafi menn úr öðrum stjórnmálaflokkum. Og ekki virðist heldur hafa borið á slíku í prófkjörum þeim, sem nú hafa farið fram á vegum Alþýðuflokksins.
Skýringin er augljós. Flokksbundinn sjálfstæðismaður mundi aldrei vilja verða uppvís að því undir fullu nafni að hafa tekið þátt í prófkjöri Alþýðubandalagsins. Alþýðubandalagið gæti þess vegna framkvæmt þau mannalæti leiðarahöfundar Þjóðviljans, að þingmannsefni flokksins séu yfirleitt tilbúin að ganga til prófkjörs.
Fram hjá þeirri staðreynd verður ekki komizt, að opin prófkjör eru ágæt lagfæring á slæmu kosningafyrirkomulagi. En þau hreinsa engan veginn gröftinn úr íslenzku stjórnmálalífi. Þau hafa takmörkuð áhrif.
Bezt væri auðvitað að sameina prófkjör og kosningar á þann hátt, að flokkarnir fái ekki að númera frambjóðendur lista sinna, heldur fái kjósendur það vald í kjörklefunum.
Jónas Kristjánsson
Dagblaðið
