Dagskrá öryggis- og samstarfsfundar Evrópu í Madrid felur í sér hálfan sigur Vestur-Evrópu og Norður-Ameríku. Þrátt fyrir ákafa andstöðu Sovétríkjanna hefur náðst samkomulag um, að í sex vikur megi á fundinum ræða um brot á mannréttindum.
Fundurinn í Madrid er hinn þriðji í röðinni á eftir fundum í Helsinki og Belgrað. Umræðuefnið er hið svonefnda Helsinki-samkomulag austurs og vesturs um að draga úr spennu, einnig hugsanleg frekari útfærsla þess samkomulags.
Ráðamenn Sovétríkjanna vildu aðeins láta ræða um frekari útfærslu, en ekki um, hvernig hingað til hefur verið staðið við samkomulagið. Þeir ætluðust til, að litið væri á mannréttindakaflann sem dauðan bókstaf eða eins konar orðaleik.
Brezhnev og menn hans misreiknuðu Vesturlönd að þessu sinni. Þeir töldu sig geta þreytt fulltrúa vesturs á fundinum í Madrid. Þeir töldu sig geta sáð til missættis milli NATO-ríkja og hlutlausra ríkja og milli Bandaríkjanna og annarra NATO-ríkja.
Viðbrögðin við ótíðindunum frá Afganistan höfðu sýnt, að í ýmsum atriðum voru bandamenn Bandaríkjanna í Evrópu ekki reiðubúnir til sömu hörku og forusturíkið. Þá vildu ráðamenn Frakklands og Vestur-Þýzkalands fara eigin leiðir.
Margvíslegir eiginhagsmunir liggja að baki þessa misræmis. Vestur-Þýzkaland hefur lagt mikið undir í hinni svonefndu “opnun til austurs”. Og ráðamenn Frakklands telja hagkvæmt að sýna sérstöðu gagnvart Atlantshafsbandalaginu.
Til viðbótar töldu Kremlverjar, að þeir gætu notfært sér samkomulagsáráttu embættismanna í utanríkisráðuneytum. Þeir töldu vestræna embættismenn ekki mega til þess hugsa, að ráðstefnan í Madrid færi út um þúfur.
Fyrir aðeins þremur vikum sá sovétstjórnin hina vestrænu sendimenn brotna á þingi Menningarstofnunar sameinuðu þjóðanna í Belgrað og undirrita hugmyndir harðstjóra þriðja heimsins um takmörkun frétta- og upplýsingafrelsis.
Ekkert slíkt gerðist að þessu sinni í Madrid. Vesturlönd héldu þar samstöðu sinni og misstu ekki móðinn, þótt komið væri fram á yztu nöf og fyrirsjáanlegt, að ráðstefnunni yrði aflýst. Þannig vannst hinn hálfi sigur.
Á síðustu stund féllust Kremlverjar á sænska málamiðlum, sem fól í sér að efndir fyrri loforða yrðu ræddar fyrir jól og ný loforð eftir jól. Það þýðir, að Vesturlönd hafa sex vikur til að fjalla um frammistöðu austantjaldsríkja.
Málþóf sendimanna Sovétríkjanna í Madrid reyndist þeim dýrt. Spennan við smíði dagskrárinnar olli því, að ráðstefnan varð fréttaefni dag eftir dag. Hún vakti miklu meiri athygli en orðið hefði, ef allt hefði verið með friði og spekt.
Enn einu sinni hefur gefizt tækifæri til að rifja upp, að Brezhnev og menn hans hafa þverbrotið hvert einasta mannréttindaákvæði Helsinki-samkomulagsins. Um þau brot verður nú fjallað í einstökum atriðum á næstu vikum í Madrid.
Á sínum tíma undirritaði Brezhnev sjálfur Helsinki-samkomulagið, þar á meðal ákvæði um aukið ferðafrelsi almennings yfir landamæri og um aukinn straum upplýsinga og skoðana yfir landamæri. Og nú á að meta árangurinn.
Fljótsagt er, að hann er neikvæður. Ofan á ofsóknir og brottfararbönn, truflun útvarps og takmörkun erlendra fjölmiðla, hefur sovétstjórnin lagt sérstaka áherzlu á að kvelja þá heimamenn, sem hafa borið saman orð og efndir Helsinki-samkomulagsins.
Jónas Kristjánsson
Dagblaðið
