Fátæklegt er frumvarpið um upplýsingaskyldu stjórnvalda, sem ríkisstjórnin hefur lagt fram á alþingi. Að vísu er það skárra en hliðstætt frumvarp, sem fékk í tvígang verðugt andlát á þingi árið 1973. Samt er það ekki í samræmi við nútíma lagasetningu á þessu sviði.
Undantekningar frá almennum aðgangi að upplýsingum hjá stjórnvöldum eru færri og minna loðnar í nýja frumvarpinu en hinu eldra. Þær nægja þó stjórnvöldum til að geta í verulegum og mikilvægum atriðum skotið sér undan upplýsingaskyldunni.
Núverandi ringulreið er ekki góð. Í skjóli hennar hefur blaðamönnum þó oft tekizt að ná upplýsingum og koma þeim til fólksins. Nýja frumvarpið færir embættismönnum og stjórnmálamönnum hins vegar fastar reglur, þar sem þeir geta léttilega sveiflað sér milli undantekningarákvæða.
Sorglegt er, að Blaðamannafélag Íslands skuli vera aðili að smíði þessa frumvarps, sem alveg eins mætti kalla “frumvarp um takmarkanir á upplýsingaskyldu stjórnvalda”. Verði frumvarpið að lögum, hlýtur það að binda á ýmsan hátt hendur blaðamanna við að afla upplýsinga og koma þeim til almennings.
Enn sem fyrr á ráðherra að segja síðasta orðið um, hvað séu leyndarmál og hvað ekki. Í þetta sinn er það félagsmálaráðherra og á hann áður að ráðfæra sig við fimm manna nefnd, skipaða af Hæstarétti og Alþingi. Sú endurbót frá fyrra frumvarpi er minni en menn höfðu vænzt.
Í heild má segja um frumvarpið, að upplýsingaskylda þess sé fremur óáþreifanleg og fari nánast eftir mati stjórnvalda. Jafnframt er það staðreynd, að fá stjórnvöld á Vesturlöndum eru jafn dauðhrædd við þekkingu almennings og íslenzk stjórnvöld.
Íslenzkum embættismönnum og stjórnmálamönnum verður óglatt við tilhugsunina um, að almenningur andi þeim á háls. Þeim finnst óbærilegt að hugsa til þess skorts á vinnufriði, að almenningur sé með nefið niðri í málum, sem þeir hafa til meðferðar. Hér á landi ríkir leyndarhefð í stjórnsýslu.
Sorglegt er, að nýleg lög í ýmsum ríkjum Bandaríkjanna um upplýsingaskyldu stjórnvalda skuli ekki hafa haft nein sjáanleg áhrif á gerð þessa frumvarps. Var höfundum þess þó bent á þessi lög, sem skara um margt fram úr hliðstæðum lögum á Norðurlöndum.
Hinir bandarísku lagabálkar eru stundum kallaðir sólskinslög, því að þeir lýsa almenningi inn í skúmaskot stjórnmála og stjórnsýslu. Í þeim er m.a. fjallað um rétt manna til að sitja fundi opinberra stjórna, ráða og nefnda og vera í stóru og smáu vitni að hverju þrepi ráðagerða, stefnumörkunar og ákvarðana hins opinbera.
Sólskinslögin stefna að endurheimt lýðræðis fyrir opnum tjöldum. Samkvæmt þeim eru jafnvel leynifundir til undirbúnings opnum fundum ólöglegir og refsiverðir. Samt er reynslan sú, að þessi lög hafa eflt traustið milli embættismanna og stjórnmálamanna annars vegar og almennings og blaðamanna hins vegar.
Jónas Kristjánsson
Dagblaðið
