Bókhaldslega séð getur Gierek og pólski kommúnistaflokkurinn ekki haft rangt fyrir sér. Kenningin segir, að flokkurinn og verkalýðsfélög hans séu fulltrúar öreiganna. Aðrar skoðanir eru villutrú í Austur-Evrópu.
Pólsku verkamennirnir, sem eru í verkfalli, setja efst kröfuna um frjáls verkalýðsfélög, óháð kommúnistaflokknum. Þessi grundvallarkrafa heggur að rótum kerfisins. Enda sést greinilega, að samkomulag strandar á henni.
Kerfið er raunar löngu gjaldþrota. Pólsku verkföllin 1956, 1970, 1976 og nú 1980 sýna þetta. Yfirvöld í Póllandi njóta ekki trausts alþýðu. Hinir sjálfskipuðu fulltrúar öreigastéttarinnar hafa reynzt umboðslausir.
Harmleikirnir í Prag, Búdapest og Austur-Berlín hafa fyrir löngu sýnt, að hið eina, sem sameinar alþýðu Austur-Evrópu, er hatrið á kommúnismanum og rússnesku heimsvaldastefnunni. Hatrið hvílir á þriggja áratuga kúgun.
Í stórum dráttum eru valdhafar Austur-Evrópu hættir að flagga hugsjónum heima fyrir. Þeir eru hættir að lofa hugmyndafræðilegt gildi kommúnisma. Þeir benda bara á Rauða herinn, þegar þeir segja þjóðum sínum að hafa sig hægar.
Enn hefur ekki verið kallað á Rauða herinn í Póllandi. Slík hjálparbeiðni á sennilega langt í land. Valdhafarnir vilja sjálfir leysa málið, enda mundu sovézk afskipti örugglega leiða til skipta á pólskum valdamönnum.
Gierek hefur ekki heldur verið fært tækifæri til að beita innlendri herlögreglu. Verkamennirnir hafa lært af blóðbaðinu, sem varð 1970, þegar þeir kveiktu í skrifstofum kommúnistaflokksins. Þá féllu 45 og 1165 særðust.
Verkamennirnir halda kyrru fyrir á vinnustöðum. Þeir hafna mótmælagöngum og uppþotum. Aðgerðir þeirra eru vel hugsaðar, enda mun betur skipulagðar en nokkru sinni áður. Þeir eru kerfinu nú hættulegri en fyrr.
Hinum friðsömu aðgerðum hafa fylgt friðsamar aðgerðir stjórnvalda. Þau hafa hingað til beitt silkihönzkum. Þau hafa lofað kauphækkunum, bót og betrun, bara ef verkamennirnir hætti að naga rætur kommúnismans.
Páfinn í Róm lætur fulltrúa sína í Póllandi standa með stjórnvöldum í því að reyna að fá verkamenn til að hefja vinnu á nýjan leik. Þetta sýnir, að kirkjan hefur hagsmuni af vinnufriði í Póllandi.
Sama er að segja um yfirvöld á Vesturlöndum, sem hafa gersamlega misst málið, síðan verkföllin hófust í Póllandi. Þau telja nefnilega Gierek vera tiltölulega skikkanlegan af austrænum valdhafa að vera og vilja ekki missa hann.
Þannig tefla allir aðilar skákina einkar varlega. Allir vilja komast hjá Rauða hernum, borgarastyrjöld og blóðbaði í Póllandi. Um leið eiga menn erfitt með að trúa, að gamlingjarnir í Moskvu gangi léttúðugir til slíks leiks.
Niðurstaðan er óljós. Í fyrri verkföllum hafa stjórnvöld hækkað laun verkamanna, búið til ímynd velmegunar með innflutningi erlends fjármagns og þar með framkallað verðbólgu, sem hefur fært lífskjörin til fyrra horfs.
Í þetta sinn er sennilegt, að Gierek geti fallizt á opnari hagmálaumræðu og frjálsari kosningar á vinnustöðum til verkalýðsfélaga, en ekki ný verkalýðsfélög. Þar stendur hnífurinn í kúnni: Kommúnisminn getur ekki bókfært gjaldþrotið.
Jónas Kristjánsson
Dagblaðið
